మూలకము

రసాయన శాస్త్రంలో మూలకం అనేది పదార్థానికి సంబంధించిన మౌలికమైన భావం. ఒక పదార్థం యొక్క అణు (atom) గర్భంలో ఉన్న ప్రోటానులనే పరమాణువులు ఎన్ని ఉన్నాయో ఆ సంఖ్యని అణు సంఖ్య (atomic number, Z) అంటారు. ఆ అణు సంఖ్యని బట్టి ఆ పదార్థం ఏ మూలకమో తెలుస్తుంది. ఉదాహరణకి ఆమ్లజని అణు సంఖ్య 8 కనుక అణు గర్భంలో 8 ప్రోటానులు ఉన్న అణువులు అన్నీ ఆమ్లజని అణువులు అయి తీరాలి. భూగ్రహం మీద ద్రవ్యరాశిలో అత్యధిక పుష్కలత ఉన్న మూలకం ఇనుము (Fe); భూమి ద్రవ్యరాశిలో 89% ఇనుమే! కాని మనకి అందుబాటులో ఉన్న పెచ్చు (crust)లో అత్యధిక ద్రవ్యరాశిలో ఉన్న మూలకం ఆమ్లజని; ఇది 46.5% ఉంది. ^[1]

ఆవర్తన పట్టిక

మూలకాల పుష్కలత

ఇప్పటివరకు తెలిసిన 118 మూలకాలలో, 94 మూలకాలు ప్రకృతిలో లభించేవి, మిగిలిన 24 కృత్రిమంగా తయారుచేసినవి. వీటిల్లో 80 మూలకాలకి స్థిరనిశ్చలత గల ఏకస్థానులు (isotopes) ఉన్నాయి. మిగిలినవి వికీర్ణ ఏకస్థానులు (radio-isotopes); ఇవి కాలక్రమాన క్షీణించి స్థిరనిశ్చలత గల మూలకాలలోకి మారిపోతాయి.

భూగ్రహం మీద ద్రవ్యరాశిలో అత్యధిక పుష్కలత ఉన్న మూలకం ఇనుము (Fe); భూమి ద్రవ్యరాశిలో 89% ఇనుమే! కాని మనకి అందుబాటులో ఉన్న పెచ్చు (crust)లో అత్యధిక ద్రవ్యరాశిలో ఉన్న మూలకం ఆమ్లజని; ఇది 46.5% ఉంది. ^[1]

• సారణి 1: భూగ్రహపు పెచ్చు మీద దొరికే (ద్రవ్యరాశిలో) అత్యధిక పుష్కలత ఉన్న మూలకాలు

మూలకం పేరు (ఇంగ్లీషులో)	మూలకం పేరు (తెలుగులో)	హ్రస్వ నామం	పుష్కలత (మిలియను భాగాలలో వాటా, ppm)
Oxygen	ఆమ్లజని	O	465,000 లేదా 46.5%
Silicon	సైకము	Si	282,000 లేదా 28.2%
Aluminum	అల్లూమినం	Al	82,300 లేదా 8.23%
Iron	ఇనుము	Fe	56,300 లేదా 5.63%
Calcium	ఖటికం	Ca	41,500 లేదా 4.15%
Sodium	సోడియం	Na	23,600 లేదా 2.36%
Magnesium	మంగనం	Mg	23,300 లేదా 2.33%
Potassium	పొటాసియం	K	20,900 లేదా 2.09%
Titanium	టైటేనియం	Ti	5,560 లేదా 0.556%
Hydrogen	ఉదజని	H	1,450 లేదా 0.0145%

• సారణి 2: భూగ్రహపు పెచ్చు మీద దొరికే ఇతర మూలకాల పుష్కలత

మూలకం పేరు (ఇంగ్లీషులో)	మూలకం పేరు (తెలుగులో)	హ్రస్వ నామం	పుష్కలత (మిలియను భాగాలలో వాటా, ppm)
Nitrogen	నత్రజని	N	19 ppm
Hafnium	హేప్నియం	Hf	3 ppm
Uranium	యురేనియం	U	2.7 ppm
Terbium	టెర్బియం	Tb	1 ppm
Silver	వెండి	Ag	0.075 ppm
Platinum	ప్లేటినం	Pt	0.005 ppm
Gold	బంగారం	Au	0.004 ppm
Astanine	ఏస్టనీన్	As	లేశం

ఆవర్తన పట్టిక

మూలకాలని ఒక బాణీలో అమర్చిన తీరుని ఆవర్తన పట్టిక అంటారు. పట్టికలోని నిలువు వరుసలను "గ్రూపులు" లేదా గుంపులు లేదా "కుటుంబాలు" అనిన్నీ, అడ్డు వరుసలని శ్రేణులు, "ఆవర్తులు" లేదా "పీరియడ్లు" అనీ అంటారు. ఆవర్తన పట్టికలో 18 గుంపులు, 7 ఆవర్తులు ఉన్నాయి. ఈ పట్టికలో మొట్టమొదటి (ఆవర్తు 1, గుంపు 1) గదిలో ఉదజని (Hydrogen) ఉంటుంది. రెండవ గదిలో రవిజని (Helium) ఉంటుంది. ఒకే గుంపులో ఉన్న మూలకాల లక్షణాలలో గట్టి పోలికలు కనిపిస్తాయి. ఉదాహరణకి లవజనులు (halogens) ఉన్న గుంపులో కనిపించే ఫ్లోరీను (F), క్లోరీను (Cl), బ్రోమీను (Br), అయొడీను (I) లక్షణాలలో ఒక బాణీ కనిపిస్తుంది. ఒక ఆవర్తులో ఎడమ నుండి కుడికి పోయే కొద్దీ ఆ మూలకంలోని ఎలక్ట్రానుల సంఖ్య పెరుగుతూ ఉంటుంది. ఎడమ నుండ కుడకి ఆవర్తుల వారీగా చూస్తే మూలకాల లక్షణాలు ఒక బాణీలో కొంతసేపు పెరిగి, కొంతసేపు తగ్గి, మరల పెరుగురతూ కనిపిస్తాయి. దీనినే మెండలియవ్ ఆవర్తన సూత్రం (Mendeleev’s Periodic Law) అంటారు.

మూలకాల ధర్మాలలో బాణీలు

• జడవాయు మూలకాలు (Noble gases): ఆవర్తన పట్టికలో '0' గ్రూపు (లేదా 18 వ నిలువు వరుస)కి చెందిన మూలకాలను జడవాయువు మూలకాలు అంటారు. అవి: హీలియం (He), నియాన్ (Ne), ఆర్గాన్ (Ar), క్రిప్టాన్ (Kr), జినాన్ (Xe), రేడాన్ (Rd).
• క్షార లోహాలు (alkali metals): ఆవర్తన పట్టికలో 1వ నిలువు వరుస (గ్రూపు)లో ఉన్న మూలకాలని (ఉదహజనిని మినహాయించి) క్షార లోహాలు (alkali metals) అంటారు. అవి: లిథియం (Li), సోడియం (Na), పొటాసియం (K), రుబీడియం (Rb), సీజియం (Cs), ఫ్రాన్సియం (Fr).
• ఆవర్తన పట్టికలోని 2వ నిలువు వరుస (గ్రూపు)లో ఉన్న ఆరు మూలకాలని క్షార మృత్తిక లోహాలు (alkali earth metals) అంటారు. వాటి పేర్లు: బెరిలియం (Be), మెగ్నీసియం (Mg), కేల్సియం (Ca), స్ట్రాంటియం (Sr), రేడియం (Ra). వీటి ఉమ్మడి లక్షణం ఏమిటంటే ఇవన్నీ వెండిలా మెరుస్తాయి, గది ఉష్ణోగ్రత దగ్గర చర్యాశీలత కలిగి ఉంటాయి.
• ఆవర్తన పట్టికలోని లేంథనైడ్ శ్రేణిలోని 15 మూలకాలు, స్కేండియం (Sc), ఇట్రియం (Y), వెరసి 17 మూలకాలని విరళ మృత్తిక లోహాలు (rare-earth metals) అంటారు. పేరుకే విరళం కాని ఇవి నిజానికి భూమిలోని గనులలోవిస్తారంగానే దొరుకుతాయి.
• ఆవర్తన పట్టికలోని ఏక్టినైడ్ శ్రేణిలోని మూలకాలని వికిరణాత్మక విరళ మృత్తిక మూలకాలు (radioactive rare-earth elements) అంటారు.

మూలకాల వర్గీకరణ

మూలకాల ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసాల ఆధారంగా నీల్స్ బోర్ విస్తృత ఆవర్తన పట్టికను నిర్మించాడు. అన్ని మూలకాలను వాటి పరమాణు సంఖ్యల ఆరోహణ క్రమంలో అమర్చడం జరిగింది. ఆవర్తన పట్టికలో ఎడమ నుంచి కుడికి పోయిన కొద్దీ ఒక మూలకం పరమాణు సంఖ్య కంటే దాని తరువాత మూలకం పరమాణు సంఖ్య ఒకటి చొప్పున పెరుగుతుంది. అనగా, ఒక మూలకం ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసానికి దాని ముందు మూలకం ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసం కంటే ఒక ఎలక్ట్రాన్ అధికంగా ఉంటుంది. ఇలా ఆ పరమాణువులో చివరగా చేరే ఎలక్ట్రాన్ ను 'భేదపరచే ఎలక్ట్రాన్' అంటాం.

• బ్లాకులుగా వర్గీకరణ: ఆవర్తన పట్టికలో మూలకాల ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసాల ఆధారంగా 4 బ్లాకులు ఉన్నాయి. ఒక మూలకంలో భేదపరిచే ఎలక్ట్రాన్ 's' ఉపకర్పరంలోకి పోతే ఆ మూలకాన్ని s బ్లాకులో చేర్చడం జరుగుతుంది. ఇదే విధంగా మిగిలిన మూడు p, d, f బ్లాకులు ఆవర్తన పట్టికలో చూపించడం జరిగింది. 's' బ్లాక్ ఎడమవైపు, 'p' బ్లాక్ కుడివైపు, 'd' బ్లాక్ s, p బ్లాక్ లకు మధ్యగానూ ఉన్నాయి. శక్తి స్థాయి క్రమానుసారంగా 'f' బ్లాక్ ను అమర్చినట్లయితే, ఆవర్తన పట్టిక చాలా పొడవుగా ఉంటుంది. కాబట్టి ఈ బ్లాక్ ను ఆవర్తన పట్టిక కింది భాగంలో ప్రత్యేకంగా చూపుతారు. ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసాలు ఆధారంగా మూలకాలను అమర్చితే నాలుగు బ్లాక్ లు ఏర్పడటమే కాకుండా బాహ్యకర్పరంలో ఒకే రకం ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసం గల మూలకాలు అన్నీ గ్రూపు అని పిలిచే ఒక నిలువు వరుసలో ఉంటాయి. ఒకే గ్రూపు మూలకాలన్నిటి మధ్య గట్టి పోలికలు ఉన్న రసాయన ధర్మాలుంటాయి.
• గ్రూపులుగా వర్గీకరణ: బాహ్య కర్పరంలోని 's' ఆర్బిటాల్ లో ఒక ఎలక్ట్రాన్ గల (ns¹) మూలకాలను 'I గ్రూపు మూలకాలు' అంటాం (ఉ.హైడ్రోజన్, ఆల్కలీ లోహాలు). బాహ్య కర్పరంలోని 's' ఆర్బిటాల్ లో రెండు ఎలక్ట్రాన్ లు గల (ns²) మూలకాలను 'II గ్రూపు మూలకాలు' అంటారు (ఉ. క్షార మృత్తిక లోహాలు). బాహ్య కర్పరంలో మూడు ఎలక్ట్రానులు, 's' లో రెండు, 'p' లో ఒకటి (ns² p¹) 'III గ్రూపు మూలకాలు' అంటాం. ఇదే విధంగా నాలుగు, ఐదు, ఆరు, ఏడు, ఎనిమిది ఎలక్ట్రానులు వరసగా ఉన్న మూలకాలను IV, V, VI, VII, 0 గ్రూపు మూలకాలు అంటాం.

• ప్రాతినిధ్య మూలకాలు : ఆవర్తన పట్టికలో 's', 'p' బ్లాకు మూలకాలను ప్రాతినిధ్య మూలకాలంటారు. అవి: కొన్ని లోహాలు, అన్ని అలోహాలు, అర్ధలోహాలు.
• పరివర్తన మూలకాలు : ఇవి 'd' బ్లాకు మూలకాలు.
• అంతర్ పరివర్తన మూలకాలు : ఇవి 'f' బ్లాకు మూలకాలు.

విస్తృత ఆవర్తన పట్టిక

ఈ విస్తృత ఆవర్తన పట్టికలో మూలకం పేరు, సంకేతం, పరమాణు సంఖ్య, సగటు పరమాణు ద్రవ్యరాశి విలువలు ఉంటాయి. ఈ ఆవర్తన పట్టిక రసాయన మూలకాలను ఒక క్రమమైన పట్టికలో సూచించు విధానము. దీని ఆవిష్కరణ కు ఆధ్యుడు రష్యా దేశస్తుడైన డిమిట్రీ మెండలీఫ్. ఈయన 1869 వ సంవత్సరంలో మొదటి ఆవర్తన పట్టికకు రూపకల్పన చేశారు. మెండలీఫ్ రసాయన మూలకాలను వాటి ధర్మాల ఆధారంగా పట్టికలో అమర్చాడు. క్రొత్త మూలకాలు కనుగొన్న తదుపరి ఈ పట్టికను విస్తృతపరచడమైనది. ఈ ఆవర్తన పట్టిక విస్తరణ మూలకాల ధర్మములు, వాటి ఎలక్ట్రాన్ విన్యాసం ఆధారంగా తయారుచేయబడినది^[2]

ఆవర్తన పట్టిక

• v
• t
• e

ఆవర్తన పట్టిక (large cells, 18-column layout)

Group →	1	2		3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18
	Alkali metal	Alkaline earth metal												Boron group	Carbon group	Pnictogen	Chalcogen	Halogen	Noble gas
CAS:	IA	IIA		IIIB	IVB	VB	VIB	VIIB	VIIIB			IB	IIB	IIIA	IVA	VA	VIA	VIIA	VIIIA
old IUPAC:	IA	IIA		IIIA	IVA	VA	VIA	VIIA	VIII			IB	IIB	IIIB	IVB	VB	VIB	VIIB	0
Period ↓ 1 Period ↓	Hydrogen 1 H saw-ival-both isotopes	→element name atomic number chemical symbol standard atomic weight																	Helium 2 He saw-both isotopes
2	Lithium 3 Li saw-ival-both isotopes	Beryllium 4 Be saw-both isotopes												Boron 5 B saw-ival-both isotopes	Carbon 6 C saw-ival-both isotopes	Nitrogen 7 N saw-ival-both isotopes	Oxygen 8 O saw-ival-both isotopes	Fluorine 9 F saw-both isotopes	Neon 10 Ne saw-both isotopes
3	Sodium 11 Na saw-both isotopes	Magnesium 12 Mg saw-ival-both isotopes												Aluminium 13 Al saw-both isotopes	Silicon 14 Si saw-ival-both isotopes	Phosphorus 15 P saw-both isotopes	Sulfur 16 S saw-ival-both isotopes	Chlorine 17 Cl saw-ival-both isotopes	Argon 18 Ar saw-both isotopes
4	Potassium 19 K saw-both isotopes	Calcium 20 Ca saw-both isotopes		Scandium 21 Sc saw-both isotopes	Titanium 22 Ti saw-both isotopes	Vanadium 23 V saw-both isotopes	Chromium 24 Cr saw-both isotopes	Manganese 25 Mn saw-both isotopes	Iron 26 Fe saw-both isotopes	Cobalt 27 Co saw-both isotopes	Nickel 28 Ni saw-both isotopes	Copper 29 Cu saw-both isotopes	Zinc 30 Zn saw-both isotopes	Gallium 31 Ga saw-both isotopes	Germanium 32 Ge saw-both isotopes	Arsenic 33 As saw-both isotopes	Selenium 34 Se saw-both isotopes	Bromine 35 Br saw-ival-both isotopes	Krypton 36 Kr saw-both isotopes
5	Rubidium 37 Rb saw-both isotopes	Strontium 38 Sr saw-both isotopes		Yttrium 39 Y saw-both isotopes	Zirconium 40 Zr saw-both isotopes	Niobium 41 Nb saw-both isotopes	Molybdenum 42 Mo saw-both isotopes	Technetium 43 Tc msi isotopes	Ruthenium 44 Ru saw-both isotopes	Rhodium 45 Rh saw-both isotopes	Palladium 46 Pd saw-both isotopes	Silver 47 Ag saw-both isotopes	Cadmium 48 Cd saw-both isotopes	Indium 49 In saw-both isotopes	Tin 50 Sn saw-both isotopes	Antimony 51 Sb saw-both isotopes	Tellurium 52 Te saw-both isotopes	Iodine 53 I saw-both isotopes	Xenon 54 Xe saw-both isotopes
6	Caesium 55 Cs saw-both isotopes	Barium 56 Ba saw-both isotopes	57–70	Lutetium 71 Lu saw-both isotopes	Hafnium 72 Hf saw-both isotopes	Tantalum 73 Ta saw-both isotopes	Tungsten 74 W saw-both isotopes	Rhenium 75 Re saw-both isotopes	Osmium 76 Os saw-both isotopes	Iridium 77 Ir saw-both isotopes	Platinum 78 Pt saw-both isotopes	Gold 79 Au saw-both isotopes	Mercury 80 Hg saw-both isotopes	Thallium 81 Tl saw-ival-both isotopes	Lead 82 Pb saw-both isotopes	Bismuth 83 Bi saw-both isotopes	Polonium 84 Po msi isotopes	Astatine 85 At msi isotopes	Radon 86 Rn msi isotopes
7	Francium 87 Fr msi isotopes	Radium 88 Ra msi isotopes	89–102	Lawrencium 103 Lr msi isotopes	Rutherfordium 104 Rf msi isotopes	Dubnium 105 Db msi isotopes	Seaborgium 106 Sg msi isotopes	Bohrium 107 Bh msi isotopes	Hassium 108 Hs msi isotopes	Meitnerium 109 Mt msi isotopes	Darmstadtium 110 Ds msi isotopes	Roentgenium 111 Rg msi isotopes	Copernicium 112 Cn msi isotopes	Nihonium 113 Nh msi isotopes	Flerovium 114 Fl msi isotopes	Moscovium 115 Mc msi isotopes	Livermorium 116 Lv msi isotopes	Tennessine 117 Ts msi isotopes	Oganesson 118 Og msi isotopes
				Lanthanum 57 La saw-both isotopes	Cerium 58 Ce saw-both isotopes	Praseodymium 59 Pr saw-both isotopes	Neodymium 60 Nd saw-both isotopes	Promethium 61 Pm msi isotopes	Samarium 62 Sm saw-both isotopes	Europium 63 Eu saw-both isotopes	Gadolinium 64 Gd saw-both isotopes	Terbium 65 Tb saw-both isotopes	Dysprosium 66 Dy saw-both isotopes	Holmium 67 Ho saw-both isotopes	Erbium 68 Er saw-both isotopes	Thulium 69 Tm saw-both isotopes	Ytterbium 70 Yb saw-both isotopes
				Actinium 89 Ac msi isotopes	Thorium 90 Th saw-both isotopes	Protactinium 91 Pa saw-both isotopes	Uranium 92 U saw-both isotopes	Neptunium 93 Np msi isotopes	Plutonium 94 Pu msi isotopes	Americium 95 Am msi isotopes	Curium 96 Cm msi isotopes	Berkelium 97 Bk msi isotopes	Californium 98 Cf msi isotopes	Einsteinium 99 Es msi isotopes	Fermium 100 Fm msi isotopes	Mendelevium 101 Md msi isotopes	Nobelium 102 No msi isotopes

Border shows natural occurrence of the element:

Primordial

From decay

Synthetic

Standard atomic weight A_{r, std}(E)^[3]

• F: 18.998403162±0.000000005 — Standard atomic weight^[4]
• C: [12.0096, 12.0116] — Standard atomic weight is an interval^[4]
• F: 18.998403162±0.000000005, C: [12.0096, 12.0116] — Abridged and conventional value (formal short)^[5]
• Po: [209] — mass number of the most stable isotope

%omitted%
Metal						Metalloid	Nonmetal			Unknown chemical properties
rowspan=2 style="padding:0 1px; background:#ff9d9d;" | Alkali metal	rowspan=2 style="padding:0 1px; background:#ffdead;" | Alkaline earth metal	Inner transition metal		rowspan=2 style="padding:0 1px; background:#ffc0c0;" | Transition metal	rowspan=2 style="padding:0 1px; background:#CCCCCC;" | Poor metal		rowspan=2 style="padding:0 1px; background:#a1ffc3;" | Polyatomic nonmetal	rowspan=2 style="padding:0 1px; background:#e7ff8f;" | Diatomic nonmetal	Noble gas
style="padding:0 1px; background:#ffbfff;" | Lan­thanide	style="padding:0 1px; background:#ff99cc;" | Actinide

Notes

1. Los Alamos National Laboratory (2011). "Periodic Table of Elements: Oxygen". Los Alamos, New Mexico: Los Alamos National Security, LLC. Retrieved 7 May 2011.
2. "The periodic table of the elements". International Union of Pure and Applied Chemistry. 2007-07-22. Archived from the original on 2008-02-13. Retrieved 2008-02-08.
3. Meija, Juris; et al. (2016). "Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)". Pure and Applied Chemistry. 88 (3): 265–91. doi:10.1515/pac-2015-0305.
4. Meija, Juris; et al. (2016). "Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)". Pure and Applied Chemistry. 88 (3). Table 1: Standard atomic weights 2013, pp. 272–274. doi:10.1515/pac-2015-0305.
5. Meija, Juris; et al. (2016). "Atomic weights of the elements 2013 (IUPAC Technical Report)". Pure and Applied Chemistry. 88 (3). Table 2, 3 combined; uncertainty removed. doi:10.1515/pac-2015-0305.

ఇవి కూడా చూడండి

• ఆవర్తన పట్టిక
• ఆవర్తన పట్టిక (extended)
• Isotope table (complete)
• Table of nuclides

మూలాలు

• IUPAC periodic table (Retrieved 20 June 2005)
• WebElements Periodic table (professional edition) (Retrieved 20 June 2005)
• Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107–1122, 2003
• IUPAC Standard Atomic Weights Revised Archived 2008-03-05 at the Wayback Machine (2005).

బయటి లింకులు

• WebElements.com
• NIST's X-Ray Mass Attenuation Coefficients of Elements
• NIST's Table of Physical Properties of Elements
• Los Alamos version (for American school children, but contains more of the history)