Ў

Ў, ў (у нескладо́вае ці у каро́ткая; курсіў: Ў ў) — 22-я літара беларускага кірылічнага альфабэту, якая адсутнічае ў іншых кірылічных славянскіх альфабэтах, хоць літара ёсьць і ва ўкраінскай мовазнаўчай літаратуры^[1], а таксама ўжываецца ў некалькіх мовах народнасьцяў былога СССР, для якіх савецкімі мовазнаўцамі былі распрацаваныя варыянты кірылічнай азбукі (узбэцкая, дунганская, асэтынская, эскімоская мовы).

Літара кірыліцы У нескладовае
Ўў
Выява
◄  Р С Т У Ў Ф Х Ц Ч  ►
Беларускі альфабэт:
◄ Р С Т У Ў Ф Х Ц Ч ►
Іншая назва	У кароткая
У лацінцы	Ŭ · ŭ
Зьвесткі
Тып	асноўная кірыліца, альфабэтны;
Гук	[w] · [o]
Назва ў Юнікодзе	cyrillic capital letter short u cyrillic small letter short u
Юнікод	Ў: U+040E ў: U+045E
HTML	Ў: Ў ў: ў
UTF-16	Ў: 0x040E ў: 0x045E
URL-код	Ў: %D0%8E ў: %D1%9E
усе сымбалі · лацінка · кірыліца · грэцкія · дыякрытыкі · валюты · дапамога

Гук [w] уяўляе сабой звонкі паўгалосны гук (анг. voiced labiovelar semivowel)^[a].

Гісторыя

Лічыцца, што падставай зьяўленьня гуку [ў] на месцы этымалягічнага [в] (кроў, праўда) была наяўнасьць у старабеларускіх дыялектах губна-губнога [ў] супраць губна-зубнога [в] у расейцаў і палякаў, а прычынаю — заняпад [ъ], [ь]^[2][3]. Дакладна невядома, калі адбыўся дадзены пераход, але ўжо ў грамаце 1229 году пісалася: оутвєрдять; уздоумалъ; оу ризє; оу роусе; оустоко (усток); оу смольнєскь; оузяти; наоуспять і г. д.^[4][5]

Даўней [у] пісалася амаль так, як і прынята ў сучаснай беларускай мове — пасьля зычных — у складовае: будучи дей у мене (Акты, 1600 г.), а пасьля галосных в замест у нескладовага: добре в парсуну познавши (Акты, 1569 г.); злого вмыслу (Акты, 1569 г.)^[6].

Прыклад ужываньня літары ў у «Русалцы Днестровай»

Ф. Багушэвіч, «Немец» — гук [ў] пазначаны літарай ŭ

Выгляд знаку ў паходзіць ад зьяднаньня іжыцы з гакам (Іереѵ̆ская власть, пучина Егеѵ̆ская і да т. п.), што выкарыстоўвалася ў некаторых старабеларускіх выданьнях XVI — пачатку XVII стагодзьдзя. Пазьней гэты знак ужываўся ў румынскай кірыліцы, адкуль яе ў 1837 годзе запазычылі складальнікі зборкі ўкраінскай паэзіі «Русалка днѣстровая». У прадмове аўтары, між іншым, пісалі^[7]:"…мы прынялі сэрбскае џ… і валоскае ў…". У гэтай кнізе ў выкарыстоўвалі, у асноўным, на месцы этымалягічнага [л], там, дзе гэты гук ужо ператварыўся ў гук [ў] ва ўкраінскай мове^[b].

Упершыню ў сучаснай беларускай мове асобная літара для гука [ў] зьявілася ў сярэдзіне XIX стагодзьдзя ў беларускай лацінцы ў розных варынтах — ú, курсіўнае u, u з гачыкам (ǔ), w̆, ŭ. У вершаванай брашуры Яна Чачота «Da milych mužyczkoú», якая была выдадзеная ў 1846 годзе, літара выглядала як u з рыскай — ú. У Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча выкарыстоўваецца курсіўнае u (у адрозьненьне ад звыклага u для галоснага гука [u], напрыклад: jon umieu). Звычайная u на месцы нескладовай зьмешчаная ў выданьнях Кастуся Каліноўскага 1862—1863 гадоў. Сустраканыя таксама варыянты u з гачыкам (ǔ)^[8]. W з гакам (w̆) выкарыстоўваў Браніслаў Эпімах-Шыпіла (1889). У 1897 выдаецца першы том «Люду беларускага» этнографа Міхала Федароўскага; ва ўсім шматтомніку багата запісаў, запісаных Федароўскім беларускай лацінкай. У гэтых запісах у пазыцыі пасьля галосных гук [ў] (у нескладовае) перадаецца як u̯ (напрыклад: kazau̯; pierapau̯zła; jak u̯ziau̯ by u̯ ruku; uhledzieu̯), у той час як ŭ выкарыстоўвалася для вельмі кароткага (і ў шпаркай мове выпадаючага) [у] (напрыклад, pakazŭwaj; padwiazŭwaje; panakruczŭwała, dziakŭwać Bohu).

Доўгі час лічылася, што свой сучасны выгляд — ŭ — літара набыла ў кракаўскім выданьні «Dudka Białaruskaja» 1891 году Францішка Багушэвіча^[8]. Цяпер вядома, аднак, што этнограф і выдавец Аляксандар Рыпінскі ўпершыню ўжыў літару ŭ у беларускіх тэкстах кнігаў, выдадзеных у Лёндане ў 1853-54 гг.^[9][10]

У беларускую кірыліцу літара ў трапляе таксама ў сярэдзіне 19 стагодзьдзя. У 1852 годзе Уладзімер Даль у сваім артыкуле 'О наречиях русского языка' атаясамлівае смаленскую гаворку зь беларускай мовай і, заўважаючы пераход 'в' і 'л' пасьля галосных у 'ў', прапануе пісаць над 'у' дужку ('кратку'), як у літары 'й'. У 1870 годзе выкарыстоўваць камбінацыю у з гакам як адпаведнік лацінкавай ŭ для беларускай мовы прапанаваў расейскі дасьледчык фальклёру Пётар Бяссонаў^[8] (ён таксама выкарыстоўвае ў у кнізе «Белорусские песни», выданьня 1871, напрыклад: я чуў, шоўкову хустку, скарбу жаловаў, а нашаму пану ўсё повялося). У 1874 этнограф Павал Шэйн выдае кнігу «Белорусские народные песни», у якой аўтарскі тэкст на расейскай мове, але перадача аўтэнтычных тэкстаў беларускіх песень па-беларуску. Тут пасьлядоўна ўжываецца літара ў, напрыклад: не даў, слаўны, жоўтымъ зярномъ, а ўзяў вутку, заўтра раненька, нясуць намъ бутэлькі поўненькі. Ужываецца «ў» і ў «Смаленскім этнаграфічным зборніку» В. Н. Дабравольскага, выдадзеным у 1891 у Санкт-Пецярбургу: мужикъ параіў, пра то ня вѣдаў, даўжок, узяў, яны ня ўси. Сярод раньніх выпадкаў ужываньня кірылічнай літары ў — апублікаваная ў Санкт-Пецярбургу ў 1895 годзе брашура зь вершам — A.J. (Александр Ельский) «Сынокъ! Расказъ зъ праўдзиваго здарэньня… 1895 року». Ёсьць літара ў і ў пасьмяротным выданьні Янкі Лучыны «Вязанка» (1903). Да 1907 году ў пачало ўжывацца ў беларускай кірыліцы больш-менш пасьлядоўна.

У першай трэці XX стагодзьдзя, у сувязі з правядзеньнем палітыкі беларусізацыі ў БССР, вакол правапісу беларускай мовы вяліся працяглыя нарады, сярод іншых, ставілася пытаньне наконт мэтазгоднасьці пазначэньня ці не пазначэньня на пісьме літары ў. Супраць пазначэньня скарачэньня на пісьме літары выказваўся, у прыватнасьці, Язэп Лёсік. У выніку правапісная камісія 1926 году пастанавіла: не пазначаць у пісаньні пазыцыйнага чаргаваньня і/й (даволі й гэтага → даволі і гэтага), але пазначаць чаргаваньне у/ў (за выняткам пазычаных словаў ды ўласных найменьняў)^[11]. Гэтыя пастановы ў 1933 годзе былі ўнесеныя ў новы правапіс, г. зв. «наркамаўку».

Ужываньне

Пасьля галосных літара у заўсёды пераходзіць у літару ў: хлеб увесь — хлеб зьелі ўвесь; улез у хату — увайшлі ў хату. Літара ў можа знаходзіцца ў пачатку, у сярэдзіне і ў канцы слова: праўда, даў, воўк, поўны, доўга, ішоў, быў, на ўлоньні. Гук [ў] пішацца і вымаўляецца замест гуку [в] пасьля галосных перад зычнымі: галава — галоўка. У адпаведных выпадках гук [ў] пераходзіць таксама ў гук [л]: казала — казаў; падобныя пераходы адзначаюцца і на ўзроўні праславянскай этымалёгіі (напрыклад, пр.-слав. *вьлкъ > воўк). Літара ў не ўтварае самастойнага складу, таму і завецца — у нескладовае (або у кароткае).

Літара ў этымалягічна зьяўляецца пасьля галосных пры чаргаваньні:

• у з ў;
• в з ў;
• л з ў.

Чаргаваньне у з ў

Чаргаваньне у з ў адбываецца (за выключэньнем некаторых выпадкаў):

• на пачатку слова, незалежна ад яго паходжаньня: ва ўнівэрсытэце, сонца ўзімку, ледзьве ўчуў;
• у сярэдзіне слова, незалежна ад яго паходжаньня: клоўн, каўчук, аўдыякасэта, па-ўдарнаму;
• пасьля злучка ці двукосься: паўночна-ўсходні, пачуў «будзь ласкавы» ўпершыню, па-ўкраінску.
• літараю ў, у клясычным правапісе беларускай мовы, калі-некалі пазначаюць гук [ў] у іншамоўных запазычаньнях^[12]: тўітэр, Франсўа.

Чаргаваньне не адбываецца ў клясычным і акадэмічным правапісах беларускай мовы^[13][14][c]:

• пасьля знакаў прыпынку;
• на пачатку слова, пачынаючага сказ;

у акадэмічным правапісе сьпіс выключэньняў дапаўняецца наступнымі выпадкамі^[14]:

• на пачатку ўласных імёнаў і назваў: кніга Уладзімера, ва Узбекістане;
• на канцы нязьменных запазычаных слоў: ноу-хау, шоу, фрау;
• у запазычаных словах, якія канчаюцца на -ум, -ус, і вытворных ад іх: прэзідыум, кансіліум, соус, страусіны.

Чаргаваньне в з ў

Чаргаваньне адбываецца ў большасьці славянскіх і неславянскіх словаў: лаўка, кроў, маўр, Аўрора.

Чаргаваньне л з ў

Чаргаваньне адбываецца ў большасьці славянскіх словаў і некаторых неславянскіх словах: воўк, моўчкі, паўмэтры.

Распаўсюджаньне ў іншых кірылічных азбуках

Ў прысутнічае таксама ў некаторых неславенскіх кірылічных альфабэтах.

• Выкарыстоўваецца ў дунганскай азбуцы, уведзенай у 1953 годзе.
• Выкарыстоўваецца ў азбуцы эскімосаў.
• Выкарыстоўваецца ў ніўскай азбуцы, уведзенай у канцы 1970-х гадоў.
• Раней ужывалася ва ўзбэцкай азбуцы, дзе пазначала гук [o]^[15]; у сучаснай узбэцкай лацінцы ёй адпавядае знак o‘.
• Да лацінізацыі 1923 году ўжывалася для запісу асэтынскіх пісьмаў (так званая «шэгрэнаўская азбука») — у прыватнасьці, у першай асэтынскай газэце «Ірон газэт» (1906).
• У 1961—1964 гадах (у Карачаева-Чаркесіі да 1970-х) выкарыстоўвалася ў карачаева-балкарскай азбуцы.
• У 1989 годзе спрабавалі ўвесьці знак ў у татарская азбука.

Помнік

Помнік літары «Ў»

Асноўны артыкул: Помнік літары «ў»

У верасьні 2003 году падчас дзясятых сьвяткаваньняў «Дня беларускага пісьменства» полацкія гарадзкія ўлады ўстанавілі ў найстарэйшым месьце Беларусі помнік у гонар гэтай літары^[16]. Першапачатковая ідэя помніка належыць беларускаму каліґрафу прафэсару Паўлу Семчанку, які шмат гадоў вывучае мастацкія шрыфты.

Беларуская раскладка клявіятуры

Стандартная раскладка беларускай клявіятуры мае выгляд^[17]:

Літара Ў на кампутарнай клявіятуры

Спосаб перадачы ў сеціве ў ЗША

Спосаб перадачы	Памер	Дзесятковы спосаб	Шаснаццатковы спосаб	Васьмярковы спосаб	Двайковы спосаб
Юнікод (маналітны)	Вялікая	1038	040E	002016	00000100 00001110
	Маленькая	1118	045E	002136	00000100 01011110
Юнікод (раскладаньне)	Вялікая	69403398	0423 0306	00410601406	00000100 00100011 00000011 00000110
	Маленькая	71500550	0443 0306	00420601406	00000100 01000011 00000011 00000110
ISO 8859-5	Вялікая	174	AE	256	10101110
	Маленькая	254	FE	375	11111110
KOI 8 (нек. вар.)	Вялікая	190	BE	276	10111110
	Маленькая	174	AE	256	10101110
Windows 1251	Вялікая	161	A1	241	10100001
	Маленькая	162	A2	242	10100010

У HTML вялікая літара Ў запісваецца Ў(Ў), маленькая ў — ў(ў).

Заўвагі

1. Прыкладам у ангельскай мове для пазначэньня гуку [ў] служыць літара w, у польскай мове — ł.
2. На сёньня, ва ўкраінскай мове выражаецца знакам в у словах бачив[ў], вов[ў]к і г.д.
3. Чаргаваньне можа наўмысна парушацца, напрыклад, у вершах для захаваньня рыфмы, пры інтанацыйным адасабленьні.