Беларускія летапісы

Белару́скія ле́тапісы — летапісы, якія складаліся на землях Беларусі за часам фэадалізму на старажытнарускай, старабеларускай і польскай мовах.

У 16—18 стагодзьдзях пераважна называліся хронікамі. Падзяляюцца на дзяржаўныя і мясцовыя. Іх вытокі ў мясцовых паданьнях і справавой пісьменнасьці, у звычаях летапісаньня і прозы Русі. Узьнікненьне зьвязана з надзённым грамадзкім жыцьцё беларускага народу. Адлюстроўвалі падзеі мінуўшчыны, захоўвалі пра іх памяць для наступных пакаленьняў і мелі публіцыстычную значнасьць ва ўтварэньні грамадзкай думкі і гістарычнай сьвядомасьці. Спалучалі асаблівасьці гістарычных запісаў і сьвецкіх апавяданьняў^[1].

Летапісаньне

Пачалі складацца ў 12—14 стагодзьдзях, аднак раньнія тэксты не зьберагліся. Першым быў Полацкі летапіс. Запісы таксама вялі ў Пінску (канец 13 ст.) і Слуцку (15 ст.). Ва ўрыўках іншых летапісных зводаў дайшоў Смаленскі летапіс 14 — пачатку 15 стагодзьдзя. Да 15 стагодзьдзя летапісы былі мясцовымі. Асяродкам летапісаньня ў 15 ст. у складзе Вялікага Княства Літоўскага быў Смаленск, дзе ў канцы 15 ст. перапісалі летапіс Аўрамкі і Радзівілаўскі летапіс. Каля 1500 году на падставе летапісу Аўрамкі склалі звод, які трапіў у Супрасьль, дзе папоўніўся запісамі па гісторыі Валыні канца 15 ст., апавяданьнем пра Аршанскую бітву і «Пахвалой гетману Канстанціну Астроскаму»^[1].

У 15—16 стагодзьдзях пад уплывам задзіночаньня беларускай народнасьці і дзяржаўнага адзінства земляў Беларусі ўзьніклі агульнадзяржаўныя беларуска-літоўскія летапісы, якія складаліся на старабеларускай мове пераважна беларускімі летапісцамі. З агульнадзяржаўнага гледжаньня падаваліся падзеі ў «Летапісцы вялікіх князёў літоўскіх» — першай спробе гісторыі Беларусі і Літвы. Разам зь летапісам Фоція ён лёг у аснову Беларуска-літоўскага летапісу 1446 году, складзенага каля 1430-х гадоў у Смаленску падчас найвышэйшай магутнасьці ВКЛ і пазьней дапоўненага запісамі да 1446 году. У гэтых летапісах адлюстроўвалі і абгрунтоўвалі імкненьні і погляды грамадзкіх сілаў, якія падтрымлівалі вялікакняскую ўладу ў змаганьні з фэадальнай раздробленасьцю за дзяржаўнае адзінства і магутнасьць. У 15 ст. асаблівасьцю летапісаў стала спалучэньне пагадовага выкладу з апавяданьнем пра мінуўшчыну, кароткіх паведамленьняў з аповесьцямі, даведак пра падзеі зь іх жывым, мастацкім апісаньнем. Асобныя аповесьці па пэўным часе дапаўнялі і злучалі ў летапісы, якія складалі бяз творчай перапрацоўкі. Пад уплывам сьвецкай справавой пісьменнасьці выпрацавалі сьціслы і выразны стыль летапісаньня^[1].

У 16 стагодзьдзі ў беларуска-літоўскіх летапісах узмацніўся агульнадзяржаўны патрыятызм, а гісторыя Вялікага Княства Літоўскага стала падавацца ў якасьці асобнай і самакаштоўнай зьявы замест працягу гісторыі Русі. У летапісы пачалі ўлучаць вусна-паэтычныя паданьні, мастацкі вымысел і прыгожае пісьменства. У 1520-я гады стварылі «Хроніку Вялікага Княства Літоўскага і Жамойцкага», якую распаўсюдзілі ў складзе 2-га аднайменнага зводу. У ёй літаратурна перапрацавалі паданьне пра паходжаньне літоўскіх князёў і шляхты ад старажытнарымскай знаці. Важнай ступеняй у разьвіцьці гістарычнай прозы старажытнай пары стала Хроніка Быхаўца (2-я чвэрць 16 ст.) — самы поўных звод агульнадзяржаўных летапісаў. У ім выразна выявілася прыгожае пісьменства пра гісторыю, што садзейнічала пераходу ад летапісу да гісторыка-мастацкага пісьменства. Сьвецкія, сярэднявечныя, безыменныя і паўслужбовыя беларуска-літоўскія летапісы скдалалі ў асяродзьдзі фэадалаў, таму падзеі ў іх адлюстраваныя ў сьвятле рыцарскага мысьленьня і дзяржаўных зацікаўленасьцяў. Галоўная постаць летапісу — дзейны вялікі князь літоўскі, абаронца дзяржавы, храбры ваяр і мудры валадар, справы і ўчынкі якога выяўлялі грамадзкія патрэбы. Агульнадзяржаўныя беларуска-літоўскія летапісы заняпалі 2-й палове 16 ст. у выніку страты Вялікім Княствам Літоўскім дзяржаўнай незалежнасьці пасьля Люблінскай вуніі. Аднак гэтыя летапісы працягвалі яшчэ доўга бытаваць у Беларусі, давалі зьмест для збораў мастацкага пісьменства, уплывалі на разьвіцьцё старабеларускай прозы часоў барока, літоўскай і польскай гістарыяграфіі^[1].

У 17 стагодзьдзі адбылася мастацкая дэмакратызацыя гісторыка-дакумэнтальнай прозы Беларусі. Узьніклі дзёньнікі (дыярыюшы), мясцовыя летапісы і хранографы, зьвязаныя зь літаратурнымі традыцыямі летапісаў папярэдняга часу. Летапісцы сталі глыбей цікавіцца побытам і звычаямі народу. Падзеі пачалі апісваць больш разгорнута і падрабязна праз асабістае пачуцьцёвае ўспрыманьне творцы. Найбольшымі мясцовымі летапісамі Беларусі 17—18 стагодзьдзяў былі Баркулабаўскі летапіс і Магілёўская хроніка, якая нагадвае гістарычны дзёньнік гораду. У якасьці гістарычнага дакумэнту Віцебскі летапіс напісалі па-польску. Уласьцівай зьявай часоў барока былі ўспаміны — дзёньнікі (дыярыюшы), якія ўзьніклі ў выніку павышэньня цікавасьці да асабістага лёсу ў старабеларускай літаратуры і глыбейшага разуменьня каштоўнасьці асабістага жыцьця. У якасьці найбольш вядомых прыкладаў былі «Дзёньнік» Фёдара Еўлашоўскага, дыярыюшы Самуіла і Б. Маскевічаў, Станіслава Незабітоўскага, Крыштапа Завішы і Марціна Матушэвіча. Рост чытацкай цікавасьці да гераічнай мінуўшыны замежжа задавальнялі хранографы і перакладныя летапісы. Папулярнасьцю карысталіся польскія летапісы Марціна Бельскага, Мацея Стрыйкоўскага і Аляксандра Гваньіні ў перакладзе на старабеларускую мову. Яна склалі аснову хранографа «Вялікая хроніка». У хранографах выкарыстоўвалі летапісы і перакладныя аповесьці, таму ў іх спалучаецца гістарыяграфічнае апісаньне мінуўшчыны з пачуцьцёва-вобразным. Яны сталі пачаткам гістарычнай прозы старабеларускай літаратуры^[1].

Дасьледаваньне

Беларускія летапісы служаць крыніцай вывучэньня мінуўшчыны беларускага народу ў якасьці зьявы эўрапейскай гістарыяграфіі, помнікаў беларускай літаратуры, беларускай літаратурнай мовы і грамадзкай думкі часоў фэадалізму. У 1823—1824 гадах Ігнат Даніловіч упершыню абнародаваў Беларуска-літоўскі летапіс 1446 году паводле Супрасьльскага сьпісу і навуковыя артыкулы пра адкрыцьцё. У Расейскай імпэрыі беларускія летапісы вывучалі Станіслаў Смолька, Ф. Сушыцкі, Іван Ціхаміраў, Аляксей Шахматаў і Ян Якубоўскі. Дасьледаваньні праводзілі беларускія навукоўцы Мікола Ўлашчык і Вячаслаў Чамярыцкі, а таксама летувіскі дасьледнік Мечыслаў Ючас. Захавалася каля 50 сьпісаў беларускіх летапісаў, большасьць якіх захоўваецца ў Расеі — Маскве і Санкт-Пецярбургу. Выдадзеныя ў «Поўным зборы рускіх летапісаў» (т. 17, 1917; т. 32, 1975 і т. 35, 1980)^[1].

На тэрыторыі незалежнай Беларусі дасьледваньне беларуска-літоўскіх летапісаў атрымала новы імпульс, дасьледуюцца ня толькі летапісы, але і гарадзкія хронікі часоў Вялікага Княства Літоўскага. Сярод іншага, у 1997 годзе МГА «Беларускі Кнігазбор» выдала асобную кнігу, прысьвечаную беларускім летапісам і хронікам^[2], у 2000 годзе Гарадзенскі дзяржаўны ўнівэрсытэт выдае вучэбны дапаможнік «Беларуска-літоўскія летапісы і польскія хронікі^[3]», у 2010 беларускім часопісам ARCHE была падрыхтавана да друку манаграфія, прысьвечаная летапісам і хронікам Беларусі^[4].