Гайцюнішкі

Гайцюні́шкі^[1] (таксама — Гайцю́нішкі^[1]) — вёска ў Беларусі, на рацэ Войшалцы пры ўтоку яе ў Жыжму. Уваходзяць у склад Канвеліскага сельсавету Вярэнаўскага раёну Гарадзенскай вобласьці.

Гайцюнішкі лац. Gajciuniški / Hajciuniški
Дом-фартэцыя Нонхартаў
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Вярэнаўскі
Сельсавет:	Канвеліскі
Насельніцтва:	288 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1594
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	54°15′7″ пн. ш. 25°26′0″ у. д.
Гайцюнішкі на мапе Беларусі ± Гайцюнішкі Гайцюнішкі
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гайцюнішкі або Гайценішкі — старажытная вёска гістарычнай Лідчыны (частка Віленшчыны). Тут захаваўся дом-фартэцыя Нонхартаў, мініятурны замак XVII стагодзьдзя.

Назва

Асноўны артыкул: Гейдзен

Гайдзін або Гайдзен (Gaidinus, Gaidene) — імя германскага паходжаньня^[2]. Іменная аснова -гайд- (-гайт-, -гейт-) (імёны ліцьвінаў Гейдар, Гейтарт, Гайдэман; германскія імёны Geiter, Gaiterda, Geidemann) паходзіць ад германскага gaid 'рагаціна, дзіда'^[3].

Яшчэ этнограф і мовазнаўца Яўхім Карскі зьвяртаў увагу на тое, што ў латыскай Курляндыі, «большасьць беларускіх населеных месцаў заканчваюцца на -ішкі»^[4], пазьней у рэчышчы палітыкі летувізацыі падобныя тапонімы на -ішкі азначылі як «гістарычна балтыйскія» і нават «тыпова летувіскія»^[5]. Тым часам менскі дасьледнік Алёхна Дайліда зазначае, што «ва ўсходнегерманскіх мовах быў пашыраны суфікс -isk-: такім парадкам, так менаваная „лінія Сафарэвіча“ (мяжа перавагі паселішчаў з назовамі на -ішкі ў Панямоньні) не абавязкова зьнітаваная з балтамі»^[6].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: з ыменья своего Кгойтенишокъ (1567 год)^[7]; Gojcieniszki (1881 год)^[8].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўспамін пра Гайцюнішкі датуецца 1512 годам. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай (1565—1566) паселішча ўвайшло ў склад Лідзкага павету Віленскага ваяводзтва. Станам на 1565 год, паводле інвэнтару, маёнтак Гайцюнішкі належаў Рымшам і складаўся зь сядзібы (тры жылыя дамы, стайні і гароды) і гаспадарчых пабудоваў.

Дом-фартэцыя. Н. Орда, 1877 год

У XVII стагодзьдзі Гайцюнішкі перайшлі да Нонхартаў, якія збудавалі тут дом-фартэцыю (1613) і пратэстанцкую царкву (1633). Пазьней маёнтак знаходзіўся ў валоданьні Храптовічаў, Шротэраў, Путкамераў. У Вялікую Паўночную вайну ў доме-фартэцыі пасьпяхова вытрымалі аблогу швэды, атакаваныя войскамі Аўгуста Моцнага.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795) Гайцюнішкі апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Лідзкім павеце Віленскай губэрні. У пачатку XIX стагодзьдзя маёнтак знаходзіўся ў валоданьні фон дэр Остэн-Сакенаў, з 1830 году — зноў Рымшаў.

У Першую сусьветную вайну вёску занялі нямецкія войскі, у гэты час загінулі архіў і бібліятэка, што месьціліся ў доме-фартэцыі.

Найноўшы час

У 1920 годзе Гайцюнішкі апынуліся ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — у складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Лідзкім павеце Наваградзкага ваяводзтва.

У 1939 годзе Гайцюнішкі ўвайшлі ў БССР, у Вярэнаўскі раён. Цягам 1946—1949 гадоў у доме-фартэцыі разьмяшчалася школа мэханізатараў, з 1960 году — псыхіятрычная лякарня^[9].

Насельніцтва

• 1999 год — 252 чалавекі
• 2010 год — 288 чалавек

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

• Дом-фартэцыя Нонхартаў (1613)
• Капліца-пахавальня (1633)
• Парк (XIX стагодзьдзе)

Галерэя

• Гайцюнішкі на старых здымках
• 
  Дом-фартэцыя, 1911 г.
• 
  Дом-фартэцыя, 1915 г.
• 
  Капліца-пахавальня, да 1939 г.
• 
  Капліца-пахавальня, 1934 г.