Вуза

Ву́за^[1][2], каморка^[3][4], цэля^[2] (па-лацінску: cellula) — самая маленькая структурная і функцыянальная адзінка жывых арганізмаў, якая здольная ажыцьцяўляць усе асноўныя працэсы жыцьцядзейнасьці (абмен рэчываў, рост і размнажэньне). Вуза зьяўляецца базавай адзінкай марфалягічна-функцыянальнай дзейнасьці ўсіх жывых арганізмаў (акрамя вірусаў).

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Вуза (неадназначнасьць).

Усе вузавыя формы жыцьця дзеляцца на два надцарствы на падставе будовы ствараючых іх вузаў — пракарыёты (даядравыя) і эўкарыёты (ядравыя)^[5]. Пракарыётныя вузы больш простыя па будове, узьніклі раней за эўкарыётаў.

Усе жывыя вузы складаюцца з цытаплязмы (запаўняе ўнутраную прастору вузы) у якой разьмяшчаюцца розныя арганоіды і вузавыя ўключэньні, а таксама генэтычны матэрыял у выглядзе малекулы ДНК. Прастора вузы абмяжоўваецца вузавай абалонкай^[6].

Існаваньне ў вузе ядра зьяўляецца асновай падзелу вузаў на ядравыя і бязьядравыя, але на самой справе розьніца ў будове вузаў гэтых групаў тычыцца ня толькі ядраў.

Арганізмы могуць складацца як з адной так і са шматлікіх вузаў. У шматвузавых арганізмах, вузы розных органаў значна адрозьніваюцца адна ад адной як па марфалягічнай так і па біяхімічнай будове.

Паняцьце вузы ўпершыню ўжыў Робэрт Гук у 1665 годзе.

Хімічны склад вузы

Вузы жывых арганізмаў утрымліваюць некалькі відаў хімічных спалучэньняў з рознай будовай і ўласьцівасьцямі. Склад гэтых спалучэньняў можа адрозьнівацца ў розных групаў арганізмаў. Асноўным складнікам вузы зьяляўецца вада (70—80% масы)^[7]. Яна стварае спрыяльнае асяродзьдзе ажыцьцяўленьня біяхімічных рэакцыяў, а таксама можа быць вынікам біяхімічных рэакцыяў. Склад астатніх элемэнтаў звычайна падаецца ў далях да масы вузы без уліку вады.

40—60% сухой масы вузы складаецца зь бялкоў, якія выконваюць розныя функцыі, ад будаўнічай і рэгуляцыйнай да транспартнай і шматлікіх іншых^[8]. У сваю чаргу бялкі складаюцца з амінакісьляў. У большасьці бялкоў да амінакісьляў далучаны іншыя элемэнты, што надае ім спэцыфічныя ўласьцівасьці.

Акрамя бялкоў, амінакісьлі складаюць пэптыды і поліпэптыды. Яны выконваюць розныя функцыі, зьяўляюцца гармонамі, натуральнымі антыбіётыкамі і г. д.

Нуклійныя кісьлі (ДНК і РНК), граюць важную ролю ў перадачы спадчыннай інфармацыі, а таксама ў біясынтэзе бялкоў.

Вугляводы выконваюць галоўную энэргетычную функцыю і функцыю назапашваньня энэргіі.

Ліпіды ствараюць аснову вузавай абалонкі, але акрамя гэтага яны ўдзельнічаюць амаль ва ўсіх вузавых працэсах (рэгуляцыйных, транспартных, камунікацыйных, метабалічных).

Хімічная будова вузаў складаецца з наступных хімічных элемэнтаў: кісларод (65% масы чалавека), вуглярод (18% масы чалавека), вадарод (10% масы чалавека), азот (3% масы чалавека), а так сама мікраэлемэнты кальц, фосфар, каль, серка, натар, магн, хлёр, жалеза, ёд, медзь, цынк, кобальт, марганец, фтор, малібдэн, сэлен і г. д., якія складаюць меней 2% масы чалавека.