Расейскія немцы

Расейскія немцы — этнічныя немцы, а таксама грамадзяне (падданыя) германскіх дзяржаваў, якія пражывалі на тэрыторыі Расеі або дзяржаваў-папярэднікаў: Наўгародзкая зямля, Кіеўская Русь, Руская дзяржава, Расейская імпэрыя, СССР, краіны што ўтварыліся пасьля распаду СССР, і іх прамыя нашчадкі.

Расейскія немцы ням. Russlanddeutsche
Дзяніс Фанфізін · Міхал Барклай-дэ-Толі · Аляксандар Бэнкэндорф · Кацярына II · Пётар Струвэ · Аляксій II · Аліса Фрэйндліх · Ота Шміт
Агульная колькасьць	Нямеччына — 2,2 млн[1], Расея — 394 138 (2010 г.)[2], Казахстан — 180 832 (2012 г.), Украіна — 33 302 (2001 г.), Кыргыстан — 8766 (2012 г.)
Рэгіёны пражываньня	Расея, Нямеччына, Казахстан, Кыргыстан, Канада, Бразылія, Латвія, Украіна, Эстонія, Беларусь, ЗША ды інш.
Мовы	нямецкая мова, расейская мова, швабзкі дыялект, эльзаскі дыялект, нямецка-плятзкі дыялект
Рэлігія	хрысьціяне (лютэранства, каталіцтва), праваслаўе, баптызм, мэнаніцтва, пяцідзясятніцтва.
Блізкія этнасы	немцы, швэды, аўстрыйцы, нарвэжцы, датчане, нідэрляндцы, швайцарцы, датчане й г. д.
Расейскія немцы ў Вікісховішчы

У сучаснай Нямеччыне выраз «расейскія немцы» (па-нямецку: Russlanddeutsche), ужываецца таксама ў адносінах да этнічных немцаў, якія рэпатрыяваліся ў Нямеччыну з СССР, пачынаючы з 1951 году, а пасьля 1991 году — да рэпатрыянтаў з постсавецкіх дзяржаваў.

Зьяўленьне немцаў на Русі

Асноўныя артыкулы: Немцы на Русі і Расьсяленьне немцаў на ўсход

Першыя згадваньні пра немцаў на Русі адносяцца да IX стагодзьдзя. Да канца XII стагодзьдзя ў рускіх гарадах ужо аселі шматлікія нямецкія купцы, рамесьнікі, ваяры, лекары і навукоўцы^[3]. Першае пісьмовае згадваньне пра існаваньне ў Ноўгарадзе «нямецкага двара» — месцы, дзе жылі купцы й захоўваліся тавары, адносіцца да 1199 году. Але заснаваны гэты двор быў, відавочна, раней, паколькі пра пабудову ў горадзе нямецкай царквы Сьвятога Пятра, якая была цэнтрам нямецкага двара, паведамляецца ўжо ў 1184 годзе^[4].

Немцы ў Наўгародзкай рэспубліцы

Асноўны артыкул: Немцы ў Наўгародзкай рэспубліцы

Немцы ў Маскоўскім княстве

Значная колькасьць немцаў перасялілася ў Маскоўскую дзяржаву ў пэрыяд кіраваньня вялікіх князёў Івана III і Васіля III — у XV—XVI стагодзьдзях. У пэрыяд кіраваньня Івана IV Жахлівага дзель немцаў у насельніцтве гарадоў стала настолькі істотнай, што ў шматлікіх зь іх зьявіліся кварталы кампактнага пражываньня нямецкай дыяспары — так званыя Нямецкія слабоды, самая вялікая й вядомая зь якіх была ў Маскве (Гл. «Нямецкая слабада»).

У першую чаргу расейскі ўрад быў зацікаўлены ў замежных адмыслоўцах ваеннай справы — збройніках, майстрах ліцьця гармат, фартыфікатарах і сапёрах. Нямецкія афіцэры служылі інструктарамі ў царскім войску, перадаючы эўрапейскі досьвед арганізацыі, валоданьня сучаснай зброяй і тактыкі. Вялікім попытам у Расеі карысталіся замежныя інжынэры й майстры горнай справы.

Таксама важнымі для маскоўскага двару былі замежныя спэцыялісты-мэдыкі. У краіне былі свае знахары, аднак не было адукаваных лекараў і аптэкараў. Таму першымі лейб-мэдыкамі вялікіх маскоўскіх князёў Івана ІІІ і Васіля III у розны час былі Нікалаўс Бюлаў (Nicolaus Bulow) і Тэафіл Маркварт (Theophil Marquart) зь Любэку^[5]. Яны ж пераклалі на расейскую мову адзін з раньніх падручнікаў па медыцыне «Благапрахладны вертаград, здароўю стварэньне»^[6].

Эпоха Раманавых

Асноўныя артыкулы: Паволскія немцы і Немцы Вобласьці Войска Данскога

Каля 90 % немцаў Расеі ў XVIII—XIX стагодзьдзях складаюць так званыя каляністы. У XVIII жа стагодзьдзі па запрашэньні Кацярыны II (маніфест ад 4 сьнежня 1762 году) пачалося перасяленьне нямецкіх сялянаў (так званых каляністаў) на вольныя землі Паволжа й пазьней Паўночнага Прычарнамор’я — шматлікія з гэтых сялянскіх сем’яў заставаліся ў месцах свайго першапачатковага кампактнага пражываньня на працягу больш за паўтары стагодзьдзяў, захоўваючы нямецкую мову (у закансэрваваным у параўнаньні зь нямецкай мовай Нямеччыны выглядзе), веру (як правіла, лютэранскую ці каталіцкую) і іншыя элемэнты нацыянальнай культуры.

Першая хваля міграцыі, накіраваная ў раён Паволжа, прыбыла галоўным чынам зь зямлі Райнлянд, Гэсэн і Пфальц. Наступны струмень эміграцыі быў выкліканы маніфэстам імпэратара Аляксандра I 1804 году. Гэты струмень каляністаў быў накіраваны ў раён Прычарнамор’я й Каўказу, і складаўся галоўным чынам з жыхароў Швабіі; у меншай ступені з жыхароў Усходняй і Заходняй Прусіі, Баварыі, Мэкленбургу, Саксоніі, Эльзасу, Бадэну й Швайцарыі, а таксама нямецкіх жыхароў Польшчы.

У 60-х гадах XIX стагодзьдзя 200 000 каляністаў перасяліліся з Польшчы на Валынь. Перад Першай сусьветнай вайной лік нямецкіх вёсак у Расейскай імпэрыі (ня лічачы расейскай часткі Польшчы) вагаўся ад 3 да 4 тысячаў.

Паштовая паштоўка пачатку XX стагодзьдзя з фатаграфічным малюнкам немцаў-каляністаў калёніі Дармштат пад Адэсай

Асноўную частку цяперашняга нямецкага насельніцтва Расеі й краін СНД складаюць першым чынам нашчадкі нямецкіх сялянаў-каляністаў. Гісторыя іх фармаваньня ахоплівае пэрыяд з XVIII па XX стагодзьдзе. Асноўнымі месцамі расьсяленьня зьяўляліся сярэдняе й ніжняе Паволжа, паўночнае Прычарнамор'е, Закаўказьзе, Крым, Валынь (паўночны захад Украіны), з канца XIX стагодзьдзя — Паўночны Каўказ і Сыбір. У сілу іх тэрытарыяльнай разьяднанасьці й розных асаблівасьцяў гістарычнага й этнічнага разьвіцьця ў асяродзьдзі расейскіх немцаў сфармаваўся шэраг этнічных (лякальных) груп — паволскія немцы, украінскія немцы (выхадцы з Прычарнамор’я, часьцяком падзяляльныя сябе па канфэсійнай прыкмеце на лютэран і каталікоў), валынскія немцы, Крымскія немцы, бэсарабскія немцы, каўкаскія немцы (ці швабы, па месцы свайго пражываньня ў паўднёвай Нямеччыне — Швабіі) й мэнаніты (адмысловая этнаканфэсыйная супольнасьць). Прадстаўнікі розных этнічных груп нямецкага насельніцтва доўгі час мелі й захоўвалі асаблівасьці ў мове, культуры, рэлігіі, побыту — размаўлялі на сваіх дыялектах, якія часьцяком значна адрозьніваліся, адмыслова сьвяткавалі народныя й рэлігійныя абрады й сьвяты — Каляды, Вялікдзень, Сёмуха, Свята ўраджая, Свята забою скоту (па-нямецку: Schlachtfest) і інш.

Зыходным пунктам міграцыі нямецкага насельніцтва па тэрыторыі Расеі былі таксама далучаныя да яе ў XVIII стагодзьдзі прыбалтыйскія землі, асабліва Эстляндыя й Ліфляндыя. Акрамя таго, вялікая колькасьць немцаў у XIX стагодзьдзі перасялілася на Валынь з Польшчы. Нарэшце, у 1920-ыя годы нямецкая дыяспара ў СССР папоўнілася некаторай колькасьцю нямецкіх камуністаў, якія перабраліся ў тады адзіную ў сьвеце сацыялістычную дзяржаву.

З 1870-х гадоў іміграцыя немцаў у Расею галоўным чынам спыняецца (асабліва ў сувязі з адменай у адносінах да каляністаў палёгак па адбываньні вайсковай павіннасьці й астуджэньнем руска-германскіх адносін). Больш таго, вялікая колькасьць расейскіх немцаў пачынае эміграваць з Расеі, прычым не ў Нямеччыну, а галоўным чынам у ЗША. Усяго да 1914 году з Расеі ў ЗША перасялілася да 200 тысячаў этнічных немцаў. Яны склалі адну з найбуйнейшых плыняў дарэвалюцыйнай расейскай эміграцыі — нароўні з габрэямі, палякамі, беларусамі, літоўцамі й фінамі.

Акрамя таго, з другой паловы XIX стагодзьдзея немцы пачынаюць прымаць актыўны ўдзел ва унутрырасейскім міграцыйным руху на многазямельныя ўсходнія й паўднёвыя ўскраіны імпэрыі. Па дадзеных перапісу 1926 году, у Сыбіры й на Далёкім Усходзе пражывае 81 тысяча немцаў (галоўным чынам у Омскай акрузе — 34,6 тыс., і ў Слаўгарадзкай акрузе — 31,7 тыс.), у Казахстане — 51 тысяча немцаў^[7].

Па стане на 1913 год у Расейскай імпэрыі пражывала каля 2 400 000 немцаў.

Немцы Пецярбургу

Асноўны артыкул: Немцы Пецярбургу

Пачынаючы з эпохі Пятра I, шырока практыкавалася запрашэньне ў Расею замежных навукоўцаў, вайскоўцаў, дыпляматаў, дзеячаў мастацтва, і некаторыя зь іх былі немцамі. Нашчадкі гэтых людзей, часьцяком, уладкоўваліся ў Расеі, у значным ліку выпадкаў ня толькі захоўваючы нямецкую мову ў якасьці сваёй асноўнай мовы, але таксама захоўваючы ў сябе нямецкую нацыянальную самасьвядомасьць, прыналежнасьць да лютэранскай ці каталіцкай царквы, таксама немцы практыкавалі кампактнае пражываньне. Нават сама кіравальная дынастыя Раманавых, пачынаючы са шлюбу бацькоў Пятра III — цэсарэўны Ганны Пятроўны й гэрцага Гальштэйн-Готарпскага Карла Фрыдрыха, актыўна раднілася з прадстаўнікамі нямецкіх кіравальных дынастыяў. У выніку ўсе наступныя расейскія кіраўнікі дынастыі Раманавых мелі вялікую дзель «нямецкай крыві», шматлікія зь іх, у сілу дынастычных акалічнасьцяў, былі народжаны ў Нямеччыне й размаўлялі па-руску з прыкметным акцэнтам, сам жа Пётар III размаўляў выключна па-нямецку, лічыў сябе немцаў і ўся яго зьнешняя палітыка была накіравана на карысьць германскіх дзяржаваў. А сама дынастыя Раманавых пераўтварылася ў адгалінаваньне Ольдэнбурскай дынастыі пад найменьнем Раманавы-Гальштэйн-Готарп, якое захоўваецца ў афіцыйным тытуле дагэтуль. Фаварытамі вялікіх імпэратрыц таксама зьяўляліся немцы, самы знакаміты зь якіх Эрнст Іаган Бірон.

Значная колькасьць немцаў прыняў удзел у дзяржаўным кіраваньні на самых розных яго паверхах і кірунках, што істотна адбілася на выбары сталіцы, як пераважнага месца прыкладаньня сваіх здольнасьцяў і ведаў.

Паколькі Пецярбург з самага свайго заснаваньня стаў ня толькі адміністрацыйнай сталіцай Расеі, але й найбуйнейшым прамысловым навуковым і гандлёвым цэнтрам, значная колькасьць немцаў асядала ў ім. Іх нашчадкі таксама прымалі непасрэдны ўдзел у самых разнастайных галінах гаспадаркі. У выніку шматлікіх складаных працэсаў у рэгіёне ўтварыўся спэцыфічны субэтнас — пецярбурскія немцы, які адносіў сябе да культуры заходняга хрысьціянства, у першую чаргу, да лютэранства й каталіцтва. У гарадзкім асяродзьдзі ўтварыліся раёны, дзе канцэнтрацыя нямецкага насельніцтва была настолькі вялікая, што нямецкую мову можна было чуць гэтак жа часта, як і расейскую, напрыклад, раён Васільеўскай выспы^[8].

Плянаваньне дэпартацыі немцаў Расеі ў пэрыяд Першай сусьветнай вайны

• 2 лютага 1915 году. У сувязі з вайной расейскі ўрад прымае законы пра экспрапрыяцыю зямельных уладаньняў у асобаў нямецкай нацыянальнасьці ў заходніх губэрнях. Пазьней гэтыя «ліквідацыйныя законы» распаўсюджваюцца на іншыя губэрні й вобласьці краіны.
• 13 сьнежня 1915 году. Урад рыхтуе ўказ, паводле якога ўсё нямецкае насельніцтва Паволжа належыла да высяленьня ў Сыбір. Высяленьне плянавалася пачаць зь вясны 1917 году.
• 6 лютага 1917 году. Імпэратар Мікалай Другі санкцыянуе ўжываньне «ліквідацыйных законаў» пра экспрапрыяцыю земляў у адносінах да паволскіх немцаў.
• 2 сакавіка, 3 сакавіка 1917 году. Перамога Лютаўскай рэвалюцыі ў Петраградзе й у Сара­таве.
• 11 сакавіка 1917 году. Адмысловай пастановай было прыпынена выкананьне ўсяго «ліквідацыйнага» заканадаўства, накіраванага супраць нямецкага насельніцтва Расеі. У пастанове паказвалася, што канчатковае рашэньне па гэтым пытаньні павінен прыняць Устаноўчы збор.

Немцы ў СССР

1918—1940 гады

У першыя дзесяцігодзьдзі Савецкай улады адраджэньне нацыянальнай ідэнтычнасьці расейскіх немцаў віталася, што прывяло ў 1918 годзе да ўтварэньня адной зь першых нацыянальна-тэрытарыяльных аўтаномій на тэрыторыі Савецкай Расеі — Аўтаномнай вобласьці немцаў Паволжа, якая 19 сьнежня 1923 году была ператворана ў Аўтаномную Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку немцаў Паволжа. са сталіцай у горадзе Пакроўск, які ў 1931 годзе будзе пераназваны ў горад Энгельс.

Аўтаномная Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка немцаў Паволжа

Па меры абвастрэньня адносін паміж СССР і Нямеччынай пагаршалася й стаўленьне да савецкіх немцаў. У 1935—1936 гадах больш за дзесяць тысячаў немцаў было выселена з прымежнай зоны ва Ўкраіне ў Казахстан^[9][10]. У 1937—1938 гадах НКУС правёў так званую «нямецкую апэрацыю». Паводле загаду народнага камісара ўнутраных справаў СССР № 00439 ад 25 ліпеня 1937 году, усе германскія грамадзяне, якія працавалі на прадпрыемствах абароннай прамысловасьці (ці маючыя абаронныя цэхі) павінны былі быць арыштаванымі. З 30 ліпеня пачаліся арышты й звальненьні, а з восені 1937 году пачалася масавая апэрацыя супраць савецкіх немцаў. Усяго ў рамках «нямецкай апэрацыі» было арыштавана 65—68 тыс. чалавек, асуджана 55 005, зь іх: да растрэлу — 41 898, да зьняволеньня і ссылкі — 13 107^[11]. З найбольшай сілай апэрацыя закранула прымежныя зоны й асяродзьдзе сталічных гарадоў; сама АССР пацярпела непрапарцыйна слаба. Паводле дырэктывы наркама абароны СССР Варашылава, усе немцы (акрамя выхадцаў АССР НП), у ліку прадстаўнікоў усіх нацыянальнасьцяў, якія не ўваходзілі ў склад Савецкага Саюзу, былі звольнены з войска^[11]. У канцы 1930-х гадоў за межамі АССР НП былі зачынены ўсе нацыянальна-тэрытарыяльныя ўтварэньні — нямецкія нацыянальныя сельсаветы й раёны, а школы з выкладаньнем на роднай нямецкай мове пераведзены на расейскую мову.

Па дадзеных перапісу 1939 году на тэрыторыі СССР налічвалася 1427,3 тыс. немцаў. З гэтай колькасьці ў РСФСР пражывала 862,5 тыс. (уключаючы Крым), ва Ўкраіне — 392,5 тыс. (у тым ліку ў Адэскай вобласьці — 91,5 тыс., у Запароскай — 89,4 тыс., у Сталінскай — 47,2 тыс., у Мікалаеўскай — 41,7 тыс.), у Казахстане — 92,6 тыс., у Закаўказьзі — 44,1 тыс., у рэспубліках Сярэдняй Азіі — 27,2 тыс., у Беларусі — 8,4 тыс. Зь ліку немцаў РСФСР 42,5 % (366,7 тыс. чал.) было засяроджана ў межах АССР немцаў Паволжа (немцы складалі 60,5 % насельніцтва аўтаномнай рэспублікі), а ўсяго ў Паволскім рэгіёне пражывала 451,6 тыс. немцаў. Таксама буйныя тэрытарыяльныя групоўкі немцаў расьсяляліся на Паўночным Каўказе (127,1 тыс.), у Заходняй Сыбіры (101,4 тыс.) і ў Крыму (51,3 тыс.)^[12][13]. Акрамя таго, на тэрыторыях, акупаваных СССР у 1939—1940 гадах, дзе па сучасных адзнаках да 1939 году пражывала 346,1 тыс. немцаў, у тым ліку 81,1 тыс. — у Бэсарабіі, 62,1 тыс. — у Латвіі, 51,0 тыс. — у Летуве, 45,4 тыс. — у Ровенскім і Валынскім ваяводзтвах Польшчы, 40,0 тыс. — ва Ўсходняй Галіччыне, 37,5 тыс. — у Паўночнай Букавіне, 18,4 тыс. — у Эстоніі, 10,6 тыс. (дадзеныя магчыма заніжаныя з-за таго, што немцы-каталікі часта ўпісваліся, як палякі) — у Заходняй Беларусі. Акрамя таго, да 13,8 тыс. немцаў расьсялілася ў Падкарпацкай Русі, якая ўвайшла ў склад Савецкага Саюза ў 1945 годзе^[14]. Такім чынам усяго на тэрыторыі СССР у пасьляваенных межах (без Калінінградзкай вобласьці) налічвалася 1782,9 тыс. немцаў.

1941—1945 гады

Асноўны артыкул: Дэпартацыя немцаў у СССР

Пэрыяд Другой сусьветнай вайны адзначыўся карэннай трансфармацыяй арэала расьсяленьня немцаў на тэрыторыі СССР. 28 жніўня 1941 г. Прэзыдыюм Вярхоўнага Савета СССР ухваліў Указ «Аб перасяленьні немцаў, якія пражываюць у раёнах Паволжа» (380 тыс.) у вёскі Алтайскага краю, Новасыбірскай і Омскай вобласьцяў Расейскай СФСР і ў сельскую мясцовасьць Казаскай ССР. Таксама немцаў выселілі з Азэрбайджанскай, Армянскай, Грузінскай і Ўкраінскай ССР, Крымскай Аўтаномнай ССР, Ленінграда, Масквы і Паўночнага Каўказу Расейскай СФСР (агулам 1,5 млн жыхароў). Да канца году нямецкіх чырвонаармейцаў адклікалі з фронта ў склад працоўнай арміі, якую разьмясьцілі ў сыбірскай тайзе (лесанарыхтоўка), на будаўніцтве ўральскіх заводаў і рудніках. Месцы разьмяшчэньня працарміі агароджваліся калючым дротам і знаходзіліся пад узброенай аховай. З 1942 г. у працармію накіравалі нямецкіх перасяленцаў, якіх у 1947 г. вярнулі на месцы ссылкі^[15].

Усяго ў 1939—47 гадах колькасьць немцаў СССР зьменшала да 1,7 млн., у пераважнай большасьці на тэрыторыях, якія ўвайшлі ў склад Савецкага Саюза ў 1939—45 гады.

Пасьляваенны пэрыяд

26 лістапада 1948 году Прэзыдыюм Вярхоўнай Рады СССР прыняў указ, які забараняў немцам вяртацца да ранейшага месца жыхарства: выгнаньне на «вечныя часы» ў месцы перасяленьня, і які ўсталёўваў працяглыя тэрміны зьняволеньня за самавольнае пакіданьне спэцпасяленьняў — 20 гадоў катаргі.

Да пачатку 1953 году, па дадзеных органаў МУС СССР, на ўліку Аддзела спэцпасяленьняў складалася 1 224 931 нямецкіх спэцпасяленцаў, у тым ліку 855 674 выселеных у 1941-42 гадах з Эўрапейскай часткі Расеі й Закаўказьзя, 208 388 рэпатрыянтаў, 111 324 мабілізаваных, 48 582 «мясцовых» і 963 іншых. З гэтай колькасьці на тэрыторыі РСФСР было расьселена 707 863 чал., у Казахстане — 448 626, у рэспубліках Сярэдняй Азіі — 53 850, ва Ўкраінскай ССР — 460 і ў Карэла-Фінскай ССР — 246. Зь ліку немцаў, расьселеных у РСФСР, у Заходняй Сыбіры пражывала 338 142 чал., на Ўрале — 198 624, ва Ўсходняй Сыбіры — 74 687 (галоўным чынам у Краснаярскім краі), на Эўрапейскай Поўначы — 35 007, у Цэнтральным раёне — 28 229, на Далёкім Усходзе — 13 378, у Волга-Вятскам раёне — 11 797, у Паволжа — 7697 і на Паўночным Каўказе (Растоўская вобласьць) — 302^[16].

Паколькі пасьля 1955 году немцы так і не атрымалі дазвола вярнуцца на месцы даваеннага пражываньня, карціна расьсяленьня немцаў па тэрыторыі СССР, якая склалася ў выніку дэпартацыі, галоўным чынам захавалася да канца савецкага пэрыяду без істотных зьмен. Па дадзеных перапісу 1989 году ў Савецкім Саюзе налічвалася 2038,6 тыс. немцаў. Асноўная маса дыяспары была расьселена прыкладна ў тых жа раёнах, у якіх немцы былі паселены ў пэрыяд дэпартацыяў. Больш за ўсё немцаў пражывала ў Казахстане (957,5 тыс.), у Заходняй Сыбіры (416,5 тыс.), у Сярэдняй Азіі (178,2 тыс.), на Ўрале (149,7 тыс.) і ва Ўсходняй Сыбіры (66,2 тыс.). У раёнах, дзе разьмяшчаліся кампактныя раёны расьсяленьня немцаў да 1941 году, іх колькасьць была невялікая. Так, у Паволжа пражывала 68,3 тыс. немцаў, ва Ўкраіне — 37,8 тыс., у рэспубліках Прыбалтыкі — 9,3 тыс. (галоўным чынам гэта былі непаўнагадовыя дзеці, якія не падвяргаліся дэпартацыі, немцы, якія нейкім чынам схавалі нацыянальнасьць, немцы, якія ваявалі на баку СССР)^[17][18].

Пэрыяд 1955—1991 гадоў

Па рашэньні бундэстага ФРГ 22 лютага 1955 году былі прызнанымі сапраўднымі грамадзянствы, атрыманыя падчас вайны. Адначасова ў верасьні гэтага ж году першы канцлер Нямеччыны Конрад Адэнаўар наведвае СССР, дзе таксама падпісваецца шэраг міжурадавых дамоваў.

13 сьнежня 1955 году выходзіць Указ Прэзыдыюму Вярхоўнай Рады «Пра спыненьне абмежаваньняў у правах немцаў і чальцоў іх сем’яў, якія знаходзяцца на спэцпасяленьні» (безь вяртаньня канфіскаванай маёмасьці), забарона на вяртаньне ў былыя родныя населеныя пункты. Пачаўся працэс перасяленьня немцаў у ФРН, НДР і Аўстрыю. Першапачаткова ён ішоў пад лозунгам узьяднаньня разарваных у гады вайны сем’яў. У гэты час выяжджала ад некалькіх сотняў да некалькіх тысячаў чалавек у год.

У траўні 1957 году ў Маскве выходзіць першы нумар цэнтральнай газэты на нямецкай мове «Нойес Лебен» («Новае жыцьцё»), сталай пераемніцай «Дойче цэнтраль-цайтунг» («Цэнтральная нямецкая газэта»), а празь месяц пачала выдавацца газэта «Роце Фанэ» («Чырвоны сьцяг») на Алтаі. Пазьней была арганізавана ў Цэлінаградзе газэта савецкага нямецкага насельніцтва Казахстана «Фройндшафт» («Сяброўства») — цяпер яна выдаецца ў Алма-Аце пад назвай «Deutsche Allgemeine Zeitung». Аднавілася радыёвяшчаньне для савецкіх немцаў на роднай мове. Ізноў зьявіліся ў продажы кнігі савецкіх нямецкіх аўтараў. Пачалося стварэньне груп для вывучэньня нямецкай мовы як роднай у сярэдніх школах Казахстана, РСФСР, Кіргізіі.

8 красавіка 1958 году падпісана савецка-германская дамова пра ўзьяднаньне сем’яў і пра супрацоўніцтва Грамадзтваў Чырвонага Крыжа абедзьвюх краінаў.

24 красавіка 1959 году падпісана савецка-германская дамова пра ўзьяднаньне сем’яў.

29 жніўня 1964 году — Указ пра частковую рэабілітацыю немцаў Паволжа й адмене дэпартацыйнага Ўказу ад 28.08.41 году (распаўсюдзіўся й на астатніх немцаў СССР). Ва ўказе не забаранялася, але й не рэкамэндавалася вяртацца немцам у ранейшыя месцы пражываньня. Гэты ўказ, апублікаваны ў свой час ва ўмовах абмежаваньня галоснасьці толькі ў «Ведамасьцях Вярхоўнай Рады СССР» і ў савецкім нямецкамоўным друку, у жыцьці савецкіх немцаў зьмяніў няшмат чаго.

19 снежня 1966 году падпісаны Міжнародны пакт пра грамадзянскія й палітычныя правы. Правы на вольны выезд і гарантыя аховы нацыянальных меншасьцяў. СССР ратыфікаваў гэту дамову толькі 23 сакавіка 1973 году.

12 жніўня 1970 году адбылося падпісаньне Маскоўскай дамовы паміж ФРН і СССР пра ўзаемную адмову ад ужываньня насільля. Лік перасяленцаў расьце.

3 лістапада 1972 году — Указам прадпісаны вольны выбар сталага месца жыхарства для немцаў на тэрыторыі СССР. Указ ня быў апублікаваны. Па некаторых зьвестках, гэты Ўказ, як і Ўказ ад 29 жніўня 1964 году не атрымаў шырокай агалоскі ў савецкіх СМІ па просьбах кіраўнікоў азіяцкіх рэспубалік і сыбірскіх абласьцей, не зацікаўленых у масавым выезьдзе са сваіх рэгіёнаў нямецкага насельніцтва.

1 жніўня 1975 году падпісана Хэльсынская дамова. Далейшы рост ліку перасяленцаў, але толькі на кароткі час (ніжні пік у 1985 году — 460 чалавек).

1979 год — Спроба арганізаваць нямецкую аўтаномію ў Казахстане.

1981 год— Заснаваны Нямецкі драматычны тэатар (спачатку ў Тэміртаў, затым у Алма-Аце).

Сытуацыя зьмянілася пасьля занясеньня зьмен у закон СССР «Пра ўезд і выезд» 28 жніўня 1986 году. Масавая эміграцыя немцаў з тэрыторыі былога СССР у Нямеччыну пачалася з 1987 году, калі выехала 14 488 чалавек, у 198 годзе — 47 572, у 1989 годзе — 98 134 (пік у 1994 годзе — 213 214 чалавек), што значна зьнясіліла дзель нямецкага насельніцтва ў Расеі, Казахстане, ва Ўкраіне й у іншых рэспубліках былога СССР. У агульнай складанасьці, па зьвестках Міністэрства ўнутраных спраў ФРН, у Нямеччыну з 1950 па 2006 год перасялілася 2 334 334 расейскіх немцаў і чальцоў іх сем’яў^[19].

Немцы й постсавецкая прастора

1990-я гады

Напачатку 90-х гадоў XX стагодзьдзя Ў Санкт-Пецярбургу было арганізавана «Нямецкае грамадзтва Санкт-Пецярбурга», адноўлена выданьне газэты на нямецкай мове «St. Petersburgische Zeitung».

У 1990-ых гадах у шматлікіх буйных гарадах Расеі й у месцах кампактнага пражываньня расейскіх немцаў створаны Цэнтры нямецкай культуры, у якіх пры садзейнічаньні ўрада ФРН рэалізуецца праграма «Брайтэнарбайт» («Пашыраная праца»), утвораны два нямецкіх нацыянальных раёны (з цэнтрамі Гальбштат у Алтайскім краі й Азоў у Омскай вобласьці), рэалізавана нямецка-расейская праграма «Нойдорф-Стрэльна» па стварэньні катэджнага мястэчка расейскіх немцаў у прыгарадзе Санкт-Пецярбурга — раёне Нойдорф у Стрэльне, утворана Фэдэральная нацыянальна-культурная аўтаномія «Расейскія немцы».

На цяперашні час «Рускія немцы» застаюцца адзінай з рэпрэсаваных у Савецкі час, але не рэабілітаваных нацыянальных груп^[20].

Па сумеснай ініцыятыве кансулату ФРН, эвангелічна-лютэранскай царквы й мэрыі Санкт-Пецярбурга ў адноўленай у постсавецкі час Лютэранскай царквы Сьвятых Пятра й Паўла была адкрыта сталая выстава «Немцы Санкт-Пецярбурга» (па-нямецку: St.Petersburger Deutschen)^[21].

У Пецярбургу праходзіць Міжнародны навуковы сэмінар «Немцы ў Расіі: Руска-нямецкія навуковыя й культурныя сувязі», ключавой тэмай якога зьяўляецца «Германісты й германістыка ў Расіі». У яго арганізацыі актыўны ўдзел прымае Інстытут рускай і савецкай культуры ім. Ю.М.Лотмана Рурскага ўнівэрсытэта г. Бохум і Міністэрства замежных спраў Нямеччыны. У Пецярбургу праходзіць увесь час дзейсная канфэрэнцыя «Немцы ў Санкт-Пецярбургу: Біяграфічны аспэкт».

Сучасная статыстыка

Паводле Усерасейскага перапісу насельніцтва 2002 году, у Расеі пражывала 597 212 немцаў^[22]. Сучасная супольнасьць расейскіх немцаў арганізавала больш за сто розных лякальных, усерасейскіх і міжнародных арганізацыяў з мэтай захоўваць культурную ідэнтычнасьць расейскіх немцаў, спрыяць вывучэньню сваёй гісторыі, нацыянальнаму й духоўнаму адраджэньню немцаў Расеі, аднаўленьню й захаваньню нямецкіх нацыянальных традыцыяў, нацыянальнай мовы й яго дыялектаў, гісторыі нямецкага народу. Таксама арганізацыі спрыяюць паляпшэньню ўзроўню жыцьця расейскіх немцаў на лякальным узроўні; так, напрыклад, «Нямецкае моладзевае аб’яднаньне» актыўна падтрымлівае моладзевыя ініцыятывы расейскіх немцаў, МАДГКРН пасродкам вывучэньня гісторыі й традыцыяў лякальных нямецкіх паволскіх, каўкаскіх і азіяцкіх лякальных субкультур мінулага ставіць перад сабой задачу захаваньня гістарычнай спадчыны немцаў Расеі.

Паводле статыстычных зьвестак нямецкіх фэдэральных установаў на 2006 год, агульны лік асобаў, якія маюць нямецкае паходжаньне, што пражываюць на тэрыторыі краінаў былога СССР ацэньваўся ў 800 000 — 820 000 чалавек. Зь іх каля 550 000 чал. у Расейскай Фэдэрацыі, каля 200 000 у Казахстане, 33 000 ва Ўкраіне й 15 000 у Кыргыстане^[23][24].

Па зьвестках перапісу насельніцтва, праведзенаму ў 2010 годзе, у Расеі пражывала 394 138 немцаў^[2].

Глядзіце таксама

• Нямецкая слабада
• Немцы Пецярбургу
• Нямецкі нацыянальны раён Алтайскага краю; Гальбштадт
• Азоўскі нямецкі нацыянальны раён
• Аўтаномная вобласьць немцаў Паволжа
• АССР немцаў Паволжа
• Піхцінскія галендры
• Помнік «Немцам Расеі»
• Петрышуле
• Перасяленцы з краінаў былога СССР у Нямеччыне
• Нямецкія перасяленцы
• Беларускія немцы
• Палескія немцы
• Віленскія немцы
• Фольксдойчэ
• Немцы Магілёва
• Балтыйскія немцы
• Валынскія немцы
• Вучылішча Сьвятой Ганны
• Міжнародны зьвяз нямецкай культуры
• Plautdietsch-Freunde
• Дэпартацыя немцаў у СССР
• Немцы Казахстану
• Азэрбайджанскія немцы
• Немцы ў Бэсарабіі
• Нямецкая аўтаномія ў Казахстане
• Крыстаф Бэргнэр
• Цэрскія мэнаніцкія калоніі
• Нямецкія калёніі ў Дагестане
• Немцы Вобласьці Войска Данскога
• Немцы Расеі (энцыкляпэдыя)
• Немцы ва Ўкраіне
• Крымскія немцы
• Паволскія немцы