Смаляны

Смаля́ны, Смалья́ны^[1] — вёска ў Беларусі, на рацэ Дзярноўцы. Цэнтар сельсавету Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 593 чалавекі. Знаходзяцца за 20 км на паўночны захад ад Воршы, за 6 км ад чыгуначнай станцыі Смаляны; каля аўтамабільнай дарогі Ворша — Лепель.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Смаляны (неадназначнасьць).

Смаляны лац. Smalany
Замак Белы Ковель
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Аршанскі
Сельсавет:	Смалянскі
Вышыня:	205 м н. у. м.
Насельніцтва:	593 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 216
Паштовы індэкс:	211014
СААТА:	2236866086
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°35′57″ пн. ш. 30°3′42″ у. д.
Смаляны на мапе Беларусі ± Смаляны Смаляны
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Смальяны — даўняе мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся руіны замка «Белы Ковель» князёў Сангушкаў, комплекс кляштару дамініканаў з касьцёлам Найсьвяцейшай Панны Марыі ў стылі віленскага барока, драўляная барокавая царква Сьвятога Спаса і магіла Тамаша Зана, помнікі гісторыі і архітэктуры XVII—XIX стагодзьдзяў.

Назва

На думку краязнаўца Аляксандра Шынкевіча, тапонім Смальяны ўтварыўся ад слова смала, якую тут некалі гналі ў мясцовых смалакурнях. Тым часам гісторык Андрэй Мяцельскі лічыць, што назва паселішча мае зьвязак зь ягоным разьмяшчэньнем на мяжы Полацкага і Смаленскага княстваў^[2].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Смалянаў

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Смальяны як маёнтак у Аршанскім намесьніцтве, уладаньне князя С. Бельскага, датуецца 1484 годам. У выніку адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў паселішча ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва.

У розныя часы Смальяны знаходзіліся ў валоданьні князеў Курбскіх, Астроскіх, Сангушкаў і інш. Да 1626 году князь С. Сангушка-Ковельскі збудаваў тут мураваны замак, які пацярпеў ад ваенных дзеяньняў у часе вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай і Вялікай Паўночнай вайны, калі яго загадаў зьнішчыць маскоўскі гаспадар Пётар I^[3].

Статус мястэчка Смальяны мелі з 1678 году. У 1680 годзе тут збудавалі мураваны касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі ордэна дамініканаў, а ў 1742 годзе — драўляную ратушу.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Смальяны апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе сталі цэнтрам воласьці Аршанскага павету. У 1792 годзе тут збудавалі драўляную Спаскую, у 1839 годзе былі тры грэка-каталіцкія царквы: Сьвятой Параскевы Пятніцы, Сьв. Яна Хрысьціцеля й Спаская (Спаса-Прэабражэнская)^[4], а ў 1864 годзе — мураваную царкву-мураёўку. У Вайну 1812 году 13—14 лістапада пад Смальянамі адбылася бітва паміж расейскімі і францускімі войскамі. У 1877 годзе мястэчка наведаў мастак Н. Орда, які замаляваў магілу Тамаша Зана.

За расейскім панаваньнем пачаўся сапраўдны заняпад Смалянскага замка, а ў сярэдзіне XIX ст. новы ўласьнік мястэчка расейскі сэнатар Сямёнаў прадаў помнік на цэглу^[5]. На 1880 год у Смальянах было 252 будынкі, 55 крамаў, 4 царквы, касьцёл, 4 малітоўныя дамы, сынагога. У 1900 годзе адкрылася сельскагаспадарчая школа. У пачатку XX стагодзьдзя існавалі гарбарны і цагельны заводы, шпіталь, аптэка, народная чытальня, пошта, вадасховішча з дамбай і шлюзамі, дзе гадавалі карпаў.

• Старая графіка Смальянаў
• 
  Замак. Ю. Пешка,
  каля 1800 г.
• 
  Панарама. Н. Орда, 1877 г.
• 
  Магіла Т. Зана. Н. Орда, 1877 г.
• 
  Магіла Т. Зана, 1878 г.

• 
  Магіла Т. Зана, 1900 г.
• 
  Замак, 1927 г.
• 
  Дэкор замка, 1927 г.
• 
  Муроўка замка, 1927 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Смальяны абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 году Смальяны вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам сельсавету Аршанскага раёну. Статус паселішча панізілі да вёскі.

На 1999 год у Смальянах было 537 гаспадарак, на 2001 год — 291. З 1990-х гадоў у вёсцы дзее толькі драўляная праваслаўная царква Сьвятога Спаса 2-й паловы XVIII стагодзьдзя. 24 верасьня 2011 году ў склад Смальянаў улучылі вёску Агранамічную^[6].

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Панарама з боку Дзярноўкі
• 
  Рынак, касьцёл
• 
  Царква
• 
  Замак, 1941 г.

• 
  Замак
• 
  Сядзіба Цітовых
• 
  Палац
• 
  Гаспадарчая пабудова

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1880 год — 2315 чал., зь іх 239 праваслаўных, 6 каталікоў, 1 эвангеліст і 2069 юдэяў^[7]
• XX стагодзьдзе: 1999 год — 1522 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 646 чал.^[8]; 2010 год — 593 чал.

Інфраструктура

У Смалянах працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, лякарня, дом культуры, бібліятэка, пошта.

Забудова

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Смалянаў да нашага часу гістарычныя назвы захавалі вуліцы Аршанская, Васіленкаўская, Віцебская, Ганьшаўская, Горная, Замкавая, Заручаўская, Надрэчная, Плігаўская, Слабада і Талачынская. Гістарычны Рынак ня мае афіцыйнай назвы.

Транспарт

Каля Смалянаў (за 200 м на поўдзень ад вёскі) праходзіць шаша Р15 (Ворша — Лепель)

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

• Замак Белы Ковель (XVII ст.)
• Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар дамініканаў (XVII ст.)
• Магіла Тамаша Зана
• Млын
• Сядзібна-паркавы комплекс
• Царква Сьвятога Спаса (XVIII ст.)
• Царква Сьвятога Аляксея (1864; мураўёўка)

Страчаная спадчына

• Ратуша (XVIII ст.)

Галерэя

• Краявіды Смалянаў
• 
  Белы Ковель
• 
  Замак
• 
  Замак, фрагмэнт
• 
  Касьцёл Найсьвяцейшай Панны Марыі

• 
  Касьцёл, інтэр’ер
• 
  Царква Сьвятога Спаса
• 
  Царква Сьвятога Аляксея
• 
  Пахавальня