Віцебскае ваяводзтва

Ві́цебскае ваяво́дзтва^[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на паўночным усходзе Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 24,6 тыс. км². Сталіца — места Віцебск. Найбольшыя месты: Быхаў, Ворша, Вяліж, Магілёў і Шклоў.

Віцебскае ваяводзтва лац. Viciebskaje vajavodztva
Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Віцебск
Дата ўтварэньня	1503
Дата скасаваньня	1772
Ваяводы	Ваяводы віцебскія
Кашталяны	Кашталяны віцебскія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	24,6 тыс. км²
Час існаваньня	1508—1772
Месцазнаходжаньне Віцебскага ваяводзтва
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гісторыя

У 1503 годзе намесьнікі Віцебскай зямлі пачалі карыстацца тытулам ваяводы^[1]. У 1508 годзе Віцебскае намесьніцтва (колішняе Віцебскае княства) атрымала статус ваяводзтва^[2].

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў ваяводзтва ўтварылася наноў, складалася зь Віцебскага і Аршанскага паветаў. У 1582 годзе ў ягоны склад вярнулася Вяліская воласьць. У 1662 годзе зь Менскага ваяводзтва ў склад Аршанскага павету перавялі Барысаўскае староства.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Віцебскага ваяводзтва ліцьвінамі: «Степанка Борисов… в роспросе сказал: родом де он литвин^[b], родился в Белой Руси в Борисове городе… а отец де у него жив в Литве» (1621 год)^[5], «…Давыдко Кученин в роспросе сказался: родом литвин белорусец Витепского повету» (1627 год)^[6], «…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин-белорусец ис Копыси, мещанский сын»^[7], «…Федорка в роспросе сказала: <…>, что он [ее муж] родом литвин и в Литве в Шклове племени у него много»^[8] (усе 1629 год), «…в роспросе сказались: Игнашко Григорьев, родом он литвин Оршанского повету» (1636 год)^[9], «…[Федька Оксенов] в роспросе сказался: родом литвин, белорусец, Дубровенского повету» (1645 год)^[10], «Никитка Семенов… в роспросе сказался родом литвин Могилевского уезда села Господова» (1649 год)^[11], «…в роспросе один человек сказал: Гришкою зовут, Степанов сын, прозвище Новиков, родом он де литвин, Шкловского повету» (1684 год)^[12], «…в распросе своем сказал: зовут его Сенькою Тихонов сын, родом литвин, города Витебска крестьянский сын деревни Гавриленки» (1684—1685 гады)^[13] ды іншыя. Паводле мэтрыкі Ліпскага ўнівэрсытэту, Dnus Jaroslaus Jaroslaides lituanus de Holowczin (1568 год)^[14]. У матрыкуле Ўроцлаўскага ўнівэрсытэту пад 1713 годам значыцца Steph. Skrzebien, Litvanus, Orsensis, а пад 1729 годам — Joh. Boreyko et Stan. Czeczel, Litvani, Orsensis^[15]. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў Оламаўцу значыцца Lucas Suttovitz Lithvanus ex districtu Orsensi (1711—1714 гады)^[16]. У матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэту пад 1758 годам значыцца Minski de Sarius, Mohilow-Lithuan[us]^[17]. Паводле каталёгу ордэну трынітарыяў у Рэчы Паспалітай (1785 год), Jesu Ordyniec… Lithuanus, in districtu Orsanensi natus… Maria Wolknaowski… Lithuanus, in districtu Orsensi natus… Trinitate Espmont… Lithuanus, in districtu Orsanensi natus^[18].

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) большая частка ваяводзтва апынулася ў Расейскай імпэрыі, у складзе Вялікага Княства Літоўскага засталася толькі рэшта Аршанскага павету (трапіла пад расейскую ўладу з другім падзелам). У 1794 годзе пасаду ваяводы віцебскага скасавалі.

Сымболіка

Герб ваяводзтва меў наступны выгляд: «рыцар у срэбных латах з срэбным шчытом з выяваю залатога шасьціканцовага крыжа, які заносіць на галавой срэбны меч з залатым этэсам і скача на срэбным кані з залатымі ўзбраеньнем, збруяй і вачамі, сядло таксама залатое»^[19]. Паводле іншага апісаньня: «Пагоня або муж на белым кані, узбраеньне жоўтае, у чырвоным полі; пагоня зьвернутая ў правы бок, коньнік трымае ў правай руцэ паднесены меч, у левай — шчыт з падвойным крыжом»^[20].

Ваяводзкая харугва была зялёнага колеру^[21] з выяваю гербу Пагоні ў белым полі^[22][23].

• Герб Віцебскага ваяводзтва Пагоня
• 
  1500 г.
• 
  каля 1720 г.
• 
  1794 г.
• 
  канец XIX ст. (рэканструкцыя)

Геаграфія

На поўначы межавала з Пскоўскай зямлёю (пазьней з Маскоўскай дзяржавай, Расейскай імпэрыяй), на ўсходзе — з Смаленскім і Амсьціслаўскім ваяводзтвамі, на поўдні — зь Менскім паветам Менскага ваяводзтва, на захадзе — зь Менскім і Полацкім ваяводзтвамі.

Тэрыторыю ваяводзтва надвая падзяляла рака Дзьвіна, на паўднёвым усходзе працякаў Дняпро^[24].

• Віцебшчына на старых мапах
• 
  Полацкае, Віцебскае і Амсьціслаўскае ваяводзтвы, 1665 г.
• 
  Частка Менскага і Віцебскага ваяводзтваў, 1724—1729 гг.
• 
  Віленскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1772 г.
• 
  Менскае, Амсьціслаўскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1781 г.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Ваяводзтва падзялялася на два паветы: Віцебскі і Аршанскі.

Назва	Цэнтар	Плошча	Староствы
Віцебскі павет	Віцебск	?	Віцебскае (гродавае) Азярышчанскае Вяліскае Сураскае Ўсьвяцкае
Аршанскі павет	Ворша	?	Аршанскае (гродавае) Барысаўскае Вяляціцкае Любашанскае

Ваяводзкі соймік праводзіўся ў Віцебску. Павятовыя соймікі праходзілі ў Віцебску і Воршы, тамака ж месьціліся земскія, падкаморскія і гродзкія суды, склікалася паспалітае рушаньне.

Віцебская і аршанская шляхта абірала чатырох паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама чатырох дэпутатаў на Галоўны Трыбунал.

Дэмаграфія

У сярэдзіне XVII ст. Віцебскае ваяводзтва налічвала 77 635 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 543 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 172 тыс. чал.^[25]

Ураднікі

Асноўныя артыкулы: ваяводы віцебскія і кашталяны віцебскія

У Сэнаце Рэчы Паспалітай Віцебскае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Згодна з прывілеем вялікага князя Аляксандра, пацьвержаным Жыгімонтам Старым, ваявода віцебскі прызначаўся толькі са згоды мясцовай шляхты.

Згодна зь Люблінскай уніяй (1569 год) ваявода віцебскі паводле значнасьці займаў 25 месца: па плоцкім і перад мазавецкім; кашталян — 20 месца: па плоцкім і перад чэрскім^[24].

Заўвагі

1. ст.-бел. Воеводство Витебское; лац. Palatinatus Vitebsciensis, польск. Województwo witebskie
2. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[3] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[4]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)