Карчовае

Карчовае, Карчоў^[1] — вёска ў Беларусі, каля Вялікага каналу. Уваходзіць у склад Паселіцкага сельсавету Хвойніцкага раёну Гомельскай вобласьці. Насельніцтва на 2004 год — 116 чалавек. Знаходзіцца за 2 км на ўсход ад места і чыгуначнай станцыі Хвойнікаў.

Карчовае
трансьліт. Karčovaje
Дата заснаваньня:	Перад 1600 годам
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гомельская
Раён:	Хвойніцкі
Сельсавет:	Паселіцкі
Вышыня:	127 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼113 чал. (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2346
Паштовы індэкс:	247601
Нумарны знак:	3
Геаграфічныя каардынаты:	51°55′23″ пн. ш. 30°3′13″ у. д.
Карчовае на мапе Беларусі ± Карчовае Карчовае

Гісторыя

Карона Каралеўства Польскага

Герб «Бонча» роду Харлінскіх.

Найраней вёска Карчовае, прыналежная да Астраглядавіцкіх добраў пана Шчаснага Харлінскага, падкаморага кіеўскага, згаданая ў судовай справе ад 22 чэрвеня 1600 года^[a]. Тады колькі яе жыхароў зьбеглі да паселішчаў Брагінскага маёнтку князя Вішнявецкага, кіраванага адміністратарам Янам Бжыцкім^[3]. Надалей ажно да рэформавага ўжо ў Расейскай імпэрыі пэрыяду Карчовае належала тым самым уладальнікам, што і Астраглядавічы з Хвойнікамі, г. зн. пасьля Харлінскіх — Мікалаю Абрамовічу (Абрагамовічу), Максыміліяну Бжазоўскаму, князям Шуйскім, сямейству Прозараў^[4].

12 чэрвеня 1618 году пан Мікалай Харлінскі, уладальнік Хвойніцкіх добраў, паклікаў у суд панства Гальшку з Гулевічаў і Міхала Лозкаў за тое, што іх падданыя з маёнтку Загальле забралі валоў у яго падданых з Карчоўкі (Korczewka), Паселічаў, Малішава, Хвойнікаў і інш., ды ўвялі іх да добраў Рожава. 12 днём сьнежня 1618 году датаваная скарга рэчыцкага старосты Аляксандра Служкі на пана Лукаша Сапегу за непрызнаньне яго паверанага ў справе разьмежаваньня маёнткаў Апачыцы і Чарнобыль асобай паўнапраўнай, бо, маўляў, той ня меў аселасьці ў Кіеўскім ваяводзтве. І гэта нягледзячы на сьведчаньне вознага пад прысягай, што ён увёў названага паверанага, шляхціча Аляксандра Нелавецкага, у пажыцьцёвае валоданьне сялом Карчоўка, згодна з запісам пана Мікалая Харлінскага^[5]. 7 чэрвеня 1623 году ўдава Гальшка Харлінская судзілася з панамі Станіславам, Юрыем і іншымі Харлінскімі, роднымі братамі і сваякамі мужа Мікалая, за гвалтоўны наезд на замак і вёску Астраглядавічы, мястэчка Новы Харленж (Хвойнікі), вёскі Хвойнікі, Вялікі Бор, Гарошкаў, Рашаў, Карчоўка^[b][6]. 8 ліпеня 1631 году запісам у актах Кіеўскага земскага суда^[c] засьведчана пагадненьне на саступку часткі Астраглядаўскіх добраў (з Карчовым) Шчасным, сынам Станіслава, Харлінскім пану Лукашу Мадлішэўскаму, наступнаму мужу ўдавы Гальшкі, за суму ў 60 000 польскіх злотых^[7].

Герб «Сьвяты Юрый» (Георгій Перамаганосец) князёў Шуйскіх. Фота Анатоля Бензярука^[d].

Магчыма, жыхары вёскі былі ў ліку тых 77 дымоў (×6 — каля 462 чалавек) Хвойніцкага (раней Астраглядаўскага) маёнтку князя Канстанціна Яна Шуйскага, якія паводле зьвестак на восень 1686 году з-за гвалту як ад казакоў, так і ад жаўнераў урадавых войскаў, адыйшлі ў больш спакойныя мясьціны. У інвэнтары 1698 году добраў князя Дамініка Шуйскага, харунжага берасьцейскага, Карчовае, а таксама Малішаў, Гарошкаў ды неіснуючыя сёньня Мікалаеўка і Клешчаўка пазначаныя як запусьцелыя (wsi puste). У інвэнтары 1721 году, калі ад пасэсара ксяндза-біскупа Юзафата Парышэвіча, пробашча астраглядаўскага, абцяжараныя даўгамі добры Хвойнікі перайшлі да князя Мікалая Шуйскага, старэйшага сына папярэдняга дзедзіча, у Карчовым згаданы хіба адзін з трох вясковых млыноў^[8]. Адсутнічае інфармацыя пра паселішча ў тарыфах падымнага падатку Оўруцкага павету Кіеўскага ваяводзтва 1734 і 1754 гадоў. Тады Хвойнікамі валодалі малодшы сын Дамініка князь Ігнацы Шуйскі, потым яго ўдава княгіня Людвіка (з роду Збароўскіх) з новым мужам панам Юзафам Быстрым, старостам ліноўскім.

Згодна зь перапісамі габрэйскага насельніцтва, у Карчовым на 1765 год пражывала 8 чалавек альбо głow — плацельшчыкаў пагалоўшчыны, на 1778 год у Карчовым — 3, у Малым Карчовым^[e] — 2, на 1884 год у Карчовым — 2, у Малым Карчовым — хрысьціянін (пагалоўшчыне не падлягаў). Юдэі належалі да Хвойніцкага кагалу^[9]. Магчыма, выбух гайдамацка-сялянскай Каліеўшчыны 1768 году ў нейкай ступені паўплываў на колькасьць габрэяў у паселішчы, роўна як і на прыняцьце адным зь іх (напэўна, галавой сямейства) хрысьціянства.

Расейская імпэрыя

Герб уласны роду Прозараў.

В. Карчова і М. Карчова на схематычным пляне Рэчыцкага павету 1800 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) вёска Карчовае ў складзе Рэчыцкай акругі апынулася ў межах Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 г. у складзе адміністрацыйна ўпарадкаванага Рэчыцкага павету Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 г. Менскай губэрні Расейскай імпэрыі^[10]. У крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вёскі Вялікая і Малая Карчова згаданыя сярод уладаньняў пана Людвіка^[f] Прозара, якія былі перайшлі «в казну», але потым «по высочайшему повелению» вернутыя пані Луізе (з князёў Шуйскіх) Прозаравай, спадчыннай іх уладальніцы^[11]. Тады ў першай зь іх было 11 двароў з 32 душамі мужчынскага і 31 душой жаночага полу прыгонных, у другой — 3 двары. Абедзьве, разам з Паселічамі, хутарам Рашаўцы і слабадой Рашаў, трымаў у трохгадовай (02.04.1793–02.04.1796) арэндзе за плату ў 4077 злотых мсьціслаўскі стольнік Юстыніян, сын Юзафа, Фурс^[12].

11 сьнежня 1802 году ў Рэчыцкім земскім судзе быў актыкаваны запіс Людвікі з князёў Шуйскіх Прозар, якім уласьніца Хвойніцкіх добраў узнагародзіла за службу Яна і Марыяну зь Ляскоўскіх Арліцкіх правам на валоданьне фальваркам Малы Карчоў зь вёскай Вялікі Карчоў^[13]. Трымаў Ян Арліцкі, ротмістр берасьцейскі, Карчоў з 60 душамі прыгонных мужчынскага полу і ў 1811 годзе. У шляхецкай рэвізіі 1816 году, Ян, сын Казіміра, Арліцкі (60 г.) запісаны ўдаўцом. Разам зь ім у Карчове жылі сын Леон (5 г.), дочкі Людвіка (16 г.), Францішка (9 г.), Ёганна (7 г.). Сыны Пётр (14 г.), Людвік (14 г.), Дамінік (12 г.) навучаліся ў Мазыры^[14].

Згодна з інвэнтаром, складзеным 10 сьнежня 1844 году, фальварак і вёска Карчовае з 22 дварамі і 144 жыхарамі належалі да маёнтку Хвойнікі пана Уладзіслава, сына Караля, Прозара^[15]. У «Списках населённых мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 129 жыхароў абодвух полаў зь вёскі Карчовае былі прыхаджанамі Хвойніцкай Сьвята-Пакроўскай царквы, 9 мужчын і 19 жанчын належалі да парафіі Астраглядаўскага касьцёлу Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі^[16].

У парэформавы пэрыяд Карчовае належала да Хвойніцкай воласьці. На пачатак 1870 года тут налічвалася 73 мужчынскія душы сялянаў-уласьнікаў, прыпісаных да Карчоўскага сельскага таварыства^[17]. Згодна зь ведамасьцю Пакроўскай царквы ў Хвойніках на 1875 год, яе прыхаджанамі былі 104 асобы мужчынскага і 78 жаночага полу з 26 двароў вёскі Карчовае^[18].

На 1897 год у вёсцы было 46 двароў, 331 жыхар, працавалі школа граматы і хлебазапасны магазын^[2]. У 1909 годзе ў вёсцы Карчоў (Карчев) налічвалася 64 двары, 413 жыхароў, побач у аднайменным урочышчы — адзін двор з 2 жыхарамі^[19].

Найноўшы час

9 лютага 1918 г., яшчэ да падпісаньня Берасьцейскага міру з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі Ўкраінскай Народнай Рэспубліцы. У адказ на гэта, 9 сакавіка Другой Устаўной граматай тэрыторыя абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Карчовае ў складзе Хвойніцкай воласьці, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка – у Мазыры. Ад 18 траўня тут дзейнічала «варта Ўкраінскай Дзяржавы» гэтмана Паўла Скарападзкага^[20].

Вёска Карчоў, хутар Карчоў, Небытаў і станцыя Хвойнікі на мапе 1924-26 гг.

1 студзеня 1919 г., згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Хвойніцкая воласьць увайшла ў склад Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, аднак 16 студзеня разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі была далучаная да РСФСР. Паводле запіскі пад назвай «Сведения о количестве учащихся школ Хойникской волости Речицкого уезда», на 8 сьнежня 1920 і на 15 красавіка 1921 году ў школе першай ступені (г. зн. пачатковай) вёскі Карчовае было адпаведна 12 і 20 вучняў^[21].

Корчев, Красный Пахарь, Октябрь на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.

Пасьля другога ўзбуйненьня БССР з 8 сьнежня 1926 году вёска Карчовае — цэнтар сельсавету ў Хвойніцкім раёне Рэчыцкай акругі БССР. З 9 чэрвеня 1927 году — у складзе Гомельскай акругі. 30 сьнежня 1927 году сельсавет узбуйнены праз далучэньне тэрыторыі скасаванага Гарошкаўскага сельсавету. На 1930 год у Карчовым налічвалася 56 двароў, 296 жыхароў, арганізаваны калгас «Сацыялізм», працавала кузьня^[2]. З 20 лютага 1938 году — у складзе Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры.

У Вялікую Айчынную вайну дзейнічала патрыятычнае падпольле (кіраўнік — М. А. Колас).

16 ліпеня 1954 году Карчоўскі сельсавет скасаваны, тэрыторыя далучана да Забалацкага сельсавету^[22]. Тады ў вёсцы працавала сямігадовая школа^[23]. З 8 студзеня 1954 году Карчовае — у Гомельскай вобласьці. Згодна зь перапісам 1959 году, у вёсцы было 386 жыхароў. У складзе калгаса «Рассвет» з цэнтрам у вёсцы Паселічы^[2].

У 1959—1966 гадах — у складзе Небытаўскага сельсавету^[24].

Насельніцтва

• 2021 год — 44 двары, 96 жыхароў; яшчэ 24 гаспадаркі, 49 жыхароў у частцы Карчовага, якую па-вясковаму называлі Папоўшчынай, перайменаванай у 1920-я гады ў Октябрь^[25].

Забудова

Плян Карчовага складаецца з простай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага захаду на паўночны ўсход, забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу^[26].

Заўвагі

1. Не з XIX ст., як пісаў С. В. Марцэлеў^[2]
2. Яшчэ названыя 18 паселішчаў, акрамя "іnszych wsiów i przysiołków".
3. 22 жніўня 1631 г. тое зроблена і ў Жытомірскім гродзкім судзе.
4. Выява з надмагільля Віталіса Шуйскага (†1. VI. 1849) у в. Чыжэўшчына (былыя Крупчыцы) Жабінкаўскага р-ну Берасьцейшчыны.
5. Відавочна, гэта — новаствораны фальварак. У савецкія часы меў назвы Двор, Красный Пахарь.
6. Тут, напэўна, дапушчана памылка прачытаньня тэксту рэвізіі, бо ў ёй згаданая Людвіка з князёў Шуйскіх Прозарава, жонка абознага Караля.