Сураж

Су́раж^[2] — мястэчка ў Беларусі, пры ўтоку ракі Касплі ў Дзьвіну. Цэнтар сельсавету Віцебскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 769 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 43 км ад Віцебску, на аўтамабільнай дарозе Віцебск — Вяліж.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Сураж (неадназначнасьць).

Сураж лац. Suraž
Герб Суражу
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Віцебскі
Сельсавет:	Сураскі
Вышыня:	149 м н. у. м.
Насельніцтва:	769 чал. (2018)[1]
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 212
Паштовы індэкс:	211330
СААТА:	2212883904
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	55°24′20″ пн. ш. 30°43′22″ у. д.
Сураж на мапе Беларусі ± Сураж Сураж
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Сураж — даўняе места гістарычнай Віцебшчыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага.

Назва

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Сураж мог прыйсьці з Крыму (ад папярэдняй назвы места Судак) і мае значэньне, аналягічнае сучаснаму слову «супернік»^[3].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Сураж узьнік у пачатку XVI стагодзьдзя як умацаваны пункт на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага^[4]. У 1560 годзе скончылася ўзьвядзеньне Сураскага замка, пад сьценамі якога ўжо існавала места^[5].

Герб, 1576 г.

Сядзіба. А. Адам, 1812 г.

5 чэрвеня 1570 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Аўгуст пашырыў на Сураж сыстэму мескага права, якая склалася на Віцебшчыне. 20 сьнежня 1576 году^[5] кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў яму мескі герб: «у срэбным полі чырвоны крэпасны мур з трыма вежамі»^[6] («замокъ и три вежы»^[5]). У 1590 годзе Сураж стаў цэнтрам староства. Места і замак неаднаразова цярпелі ад захопніцкіх набегаў з усходу: у 1616 і 1633 гадох войскі Маскоўскай дзяржавы спалілі пасад Суражу^[7].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Суражу ліцьвінамі: «литвин торговый человек суроженин Мишко Васильев» (1628 год)^[8], «литвин торговый человек суроженин Васька с сыном с своим с Мишкою» (1629 год)^[9].

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія войскі захапілі Сураскі замак, які пазьней вызвалілі войскі ВКЛ. На 1771 год у месьце было 7 вуліцаў і больш за 120 будынкаў^[5].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Герб, 1843 г.

Замчышча з боку Дзьвіны

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Сураж апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1776 годзе стаў цэнтрам павету. У 1864 годзе з мэтай маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады адкрылі тут народную вучэльню, выкладаньне ў якой вялося на расейскай мове. На 1870 год у месьце было 357 будынкаў (зь іх 2 камяніцы); дзеялі 2 драўляныя цэрквы і 2 юдэйскія дамы малітвы; працавалі павятовая 2-клясная школа, мужчынская і жаночая народныя вучэльні, жыдоўская школа, 21 крама^[10].

У 1866 годзе Сураж стаў пазаштатным местам Віцебскага павету^[4]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, тут працавалі 2-клясная павятовая і народная вучэльні, прыстань. У пачатку XX стагодзьдзя ў месьце было 11 мураваных і каля 440 драўляных будынкаў, 69 крамаў, 2 царквы^[4].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Сураж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе годзе Сураж вярнулі ў БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну і сельсавету. У 1938 годзе Сураж атрымаў афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. У Другую сусьветную вайну з 12 ліпеня 1941 да 28 кастрычніка 1942 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху; на паўночным усходзе знаходзіліся г. зв. «Віцебскія вароты».

У 1960—1962 гадох Сураж уваходзіў у склад Віцебскага раёну, у 1962—1965 гадох — Лёзьненскага раёну, з 1965 году — зноў Віцебскага. 19 красавіка 2010 году мястэчка ўзнагародзілі вымпэлам «За мужнасьць і стойкасьць у гады Вялікай Айчыннай вайны»^[11].

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Школа, 1938 г.
• 
  Мост цераз Касплю, 1942 г.
• 
  Мост цераз Касплю, 1942 г.
• 
  Неідэнтыфікаваная вуліца, 1941—1942 гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1771 год — 600 чал.^[5]; 1780 год — 328 муж. мяшчанаў-хрысьціянаў і 6 муж. мяшчанаў-юдэяў^[10]
• XIX стагодзьдзе: 1808 год — 1712 чал., зь іх паводле стану: мяшчанаў 1589, ураднікаў 48; шляхты 10; купцоў 65^[4]; 1870 год — 1738 чал., у тым ліку 26 каталікоў і 738 юдэяў^[10]; 1897 год — 2731 чал.
• XX стагодзьдзе: 1901 год — 4,4 тыс. чал.; 1938 год — 3 тыс. чал.; 2000 год — 1285 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2001 год — 1,2 тыс. чал.^[12]; 2006 год — 1,1 тыс. чал.^[13]; 2009 год — 1039 чал.^[14] (перапіс); 2016 год — 818 чал.^[15]; 2017 год — 795 чал.^[16]; 2018 год — 769 чал.^[1]

Адукацыя

У Суражы працуюць сярэдняя і музычная школы, дашкольная ўстанова.

Культура

Дзеюць бібліятэка, дом культуры, цэнтар дзіцячай творчасьці.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

• Замчышча (XVI ст.)
• Могілкі юдэйскія
• Помнікі: землякам, палеглым у Другую сусьветную вайну; расстраляным дзецям-закладнікам у двары школы

Страчаная спадчына

• Замак (1563)
• Сынагога (ХІХ ст.)
• Царква Сьвятога Спаса (1836)
• Царква Сьвятога Мікалая (XVIII ст.)
• Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1839)