Апалон (матыль)

Апалон (Parnassius apollo) — матыль з сямейства паруснікаў. Адзін з найбольш прыгожых еўрапейскіх дзённых матылёў.

Апалон
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Эўметазоі Без рангу:  Двухбакова-сіметрычныя Без рангу:  Першаснаротыя Без рангу:  Ecdysozoa Без рангу:  Panarthropoda Тып:  Членістаногія Падтып:  Трахейнадыхальныя Надклас:  Шасціногія Клас:  Насякомыя Падклас:  Крылатыя насякомыя Інфраклас:  Навакрылыя насякомыя Надатрад:  Насякомыя з поўным метамарфозам Атрад:  Матылі Падатрад:  Glossata Надсямейства:  Papilionoidea Серыя:  Papilioniformes Сямейства:  Паруснікі Падсямейства:  Parnassiinae Трыба:  Parnassiini Род:  Апалоны Від:  Апалон
Міжнародная навуковая назва
Parnassius apollo Linnaeus, 1758
Арэал
Ахоўны статус
Уразлівыя IUCN 3.1 Vulnerable : / 16249
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы NCBI   110799 EOL   128851

Відавая бінамінальная назва дадзена ў гонар Апалона (грэчаская міфалогія) — сына Зеўса і Лета, брата Артэміды, бажаства прыгажосці і святла.

Апісанне

Ніжні бок крылаў

Размах крылаў 70-94 мм. Крылы белага колеру, часам крэмавага, у вяршыні празрыстыя. Па вонкавым краі крылаў праходзіць шэрая шырокая паласа з белымі плямамі, якія зліваюцца ў вузкую паласу. На верхніх крылах па 5 чорных плям, а на ніжніх па 2 з белай сярэдзінай, аблямаваныя вузкай чорнай палоскай. Характэрнае размяшчэнне чорных і чырвоных плям вельмі моцна вар’іруецца. Ніжнія крылы закруглены. У матылькоў, якія толькі выйшлі з кукалкі, крылы спачатку жаўтлявыя.

Цела моцна апушана. Вусікі з чорнай булавой. Вочы гладкія, буйныя, забяспечаныя маленькімі грудкамі, на якіх сядзяць кароткія шчацінкі.

Арэал

Горныя масівы Еўропы, Паўднёвая Скандынавія, Нарвегія, Швецыя, Фінляндыя, Апенінскі паўвостраў, Францыя, Цэнтральная Іспанія, Украіна, сярэдняя паласа Расіі, поўдзень Урала і Заходняй Сібіры, Каўказ і Закаўказзе, Турцыя, Паўднёвая Сібір на ўсход да Цэнтральнай Якуціі і Забайкалля, Усходні Казахстан , Паўночны Цянь-Шань, Манголія.

У Польшчы, Літве, Латвіі, Беларусі, а таксама Смаленскай, Варонежскай (апошні раз матылька лавілі ў 1971 годзе), Маскоўскай, Яраслаўскай і некаторых іншых абласцях Расіі ў цяперашні час вядомы толькі па старым знаходкам^[1][2].

Месцы пражывання

На раўнінах Еўропы гэта сухія ўзлескі, якія выграваюцца сонцам, і вялікія сонечныя і сухія паляны ў хваёвых і хваёва-дубовых лясах, старыя гары, пусткі і прасекі ЛЭП. У гарах — лугавыя даліны на вышыні да 2200 м, у Азіі — нярэдка да 3000 м. У Паўднёвай Сібіры паднімаецца да гальцоў, але часцей сустракаецца на адкрытых астэпненых схілах у ніжняй частцы ляснога пояса. У гарах міжрэчча Селенгі і Уды трапляецца ў разрэджаных сухіх хвойніках, на палянах каля ручаёў і рачулак.

Развіваецца ў адным пакаленні. Лёт імага: чэрвень-верасень, у Цэнтральнай Еўропе і Беларусі сярэдзіна чэрвеня-жнівень.

Матылькі лятаюць павольна, часта плануюць, сядаючы на розныя квітнеючыя расліны. Наведваюць буйныя кветкі астравых раслін — Cirsium, Старасцень (Senecio), Васілёк (Centaurea), Leucanthemum, Мацярдушку звычайную (Origanum vulgare), розныя віды канюшыны (Trifolium) і іншыя нектараносы^[3]. Вусені развіваюцца на расходніках.

Манафаг на адным з відаў раслін роду расходнік, што ставіць існаванне віду ў залежнасць ад наяўнасці некранутых раслінных асацыяцый з удзелам кармавой расліны.

Аселы від, няздольны нават да нязначных міграцый.

Матылькі больш актыўныя апоўдні. Самкі нярэдка сядзяць у траве; напалоханыя, рэзка ўзлятаюць і пералятаюць на адлегласці да 100 метраў. Часам патрывожаны ў сонным стане або паранены матылёк валіцца на спіну, распялівае крылы, паказваючы свае чырвоныя плямы, і скрабе ножкамі па ніжняму баку крылаў, вырабляючы шыпячы гук^[4].

Размнажэнне

Спарванне самца і самкі Апалона звычайнага

Самкі апалонаў спароўваюцца звычайна неўзабаве пасля выхаду з кукалак, самцы — на другі-трэці дзень. Пасля спарвання знізу на брушку самкі з’яўляецца жорсткі хітынавы прыдатак — сфрагіс (лац.: пячаць, пломба), які фарміруецца палавым апаратам самца. Прызначэнне сфрагіса — выключыць паўторнае апладненне самкі іншымі самцамі^[5].

Cфрагіс апалона

Яйцо

Яйцо белае, з ямкай у цэнтры верхняй часткі. Яйцы адкладаюцца па адным на розных частках кармавой расліны ці побач з ёю. Усяго самка адкладае 90-120 яец.

Вусень

Дарослыя вусені сустракаюцца на поўдні з красавіка па чэрвень, у паўночных раёнах — з мая.

Маладыя вусені чорнага колеру, з радамі бакавых бялёсых плям, — па адным на сегменце, і з пучкамі доўгіх чорных валасінак.

Вусень апалона звычайнага

Дарослы вусень аксамітна-чорны, з двума радамі чырвоных плям, — адна буйная і адна дробная на кожным брушным сегменце, і бародаўкамі сіне-сталёвага колеру — па дзве на сегменце.

Дыхальцы жаўтлявыя або памяранцавыя, за галаўной капсулай — чырванавата-жоўты асметрый, схаваны ў целе вусеня. Ён выпінаецца ў момант пагрозы і выдае непрыемны адпужваючы пах. Даўжыня дарослага вусеня апалона дасягае 50 мм. Актыўны ён толькі ў сонечнае надвор’е, а ў пахмурныя дні хаваецца ў сухой траве і пад камянямі. Часам перагрызае верхнюю частку сцябла кармавой расліны, даўжынёй да 20 см, каб з’есці яго на зямлі.

Зімуюць нованароджаныя вусені, знаходзячыся ў абалонцы яйца, а некаторых падвідаў — па-за абалонкай.

Кармавыя расліны

Кармавой раслінай з’яўляюцца розныя віды расходніка: у еўрапейскай частцы Расіі — Sedum album і расходнік пурпуровы (Sedum telephium), у Заходняй Сібіры — Sedum purpureum, у Сярэдняй Азіі — Sedum ewersii і Sedum hybridum. У якасці кармавых раслін адзначаны таксама мыльнік (Sedum acre) і Sedum aizoon, розныя віды Sempervivum, а на Алтаі і ў Саянах — Sedum Orostachys spinosa.

Sedum album — адна з кармавых раслін вусеня Апалона

Кукалка

Кукалка даўжынёй 18-24 мм, тоўстая, круглявая. Спачатку яна светла-карычневая з напаўпразрыстымі пакровамі, цёмна-карычневымі дыхальцамі і шэрагам жаўтаватых плямаў над імі па баках спіны, а праз некалькі гадзін пасля акуклівання цямнее і пакрываецца светла-блакітным сопкім налётам. Акукліванне на зямлі ў друзлым кокане. Стадыя кукалкі доўжыцца ад 8 дзён да 2-3 тыдняў^[6][7].

Варыябельнасць

Від адрозніваецца моцнай геаграфічнай і папуляцыйнай зменлівасцю.

Размеркаванне плям на крылах у многіх месцах пражывання віду вар’іруюць, а яго слабая міграцыйная здольнасць і моцна аддаленыя адна ад адной папуляцыі спрыяюць замацаванню і захаванню папуляцыйных адрозненняў. У выніку апісана ўжо больш за 600 формаў гэтага віду. Унутрывідавая сістэматыка Апалона з’яўляецца спрэчнай у асяроддзі энтамолагаў і зводзіцца да двух падыходаў:

• Першы — наданне кожнай буйной папуляцыі статусу падвіда;
• Другі — поўнае адмаўленне падвідаў шляхам звядзення іх да інфрападвідавых формаў.

Падвіды

У Еўрапейскай частцы Расіі і Сярэднім Урале жыве падвід democratus (Krulikowsky, 1906). У лесастэпе Заходняй Сібіры можна выявіць прадстаўнікоў падвіда meinhardi (Sheljuzhko, 1924) — вельмі буйнога, з вялікімі чорнымі і чырвонымі плямамі на малочна-белым фоне крылаў у самцоў, і ў налёце чорных лускавінак — самак. У Карпатах сустракаецца падвід carpathicus (Rebel et Rogenhofer, 1892). У перадгор’ях Сярэдняга і Паўднёвага Урала — limicola (Stichel, 1906), асобіны якога таксама вельмі вялікія, а крылы самак маюць жаўтлявае адценне. На Вялікім Каўказе распаўсюджаны падвід ciscaucasicus (Sheljuzhko, 1924). Падвід breitfussi (Bryk, 1914) вядомы па некалькіх асобніках з Крыма. На Алтаі вылучаюць падвід alpherakyi (Krulikowsky, 1906). На Саянах і ў Перадбайкалллі сустракаецца падвід sibiricus (Nordmann, 1851), а ва ўсходняй частцы Сібіры, Байкальскім рэгіёне і ў Манголіі — hesebolus (Nordmann, 1851), з беласнежнымі крыламі, якія маюць дробныя чорныя і чырвоныя плямы. У Кіргізіі жыве падвід merzbacheri. Некалькі падвідаў Апалона выдзелена на Пірэнэях і ў Альпах.

Фактары абмежавання колькасці

Энтамалагічная калекцыя апалонаў

Знішчэнне прыродных біятопаў пражывання віду — вытоптванне і выпальванне ў наваколлі населеных пунктаў, узворванне ўзлескаў, аблясенне палян і пустак. Від валодае слабай здольнасцю да міграцыі, і знікненне яго ў тым ці іншым раёне часта аказваецца беззваротным. Некаторыя навукоўцы адным з фактарам знікнення віду на раўнінных тэрыторыях Еўропы называюць таксама глабальнае пацяпленне клімату. Моцныя зімовыя адлігі апошніх гадоў прыводзяць да выхаду зімуючых вусеняў з яйцавых абалонак, што прыводзіць да іх паслаблення і гібелі^[8].

Ахова

Гэты від занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі і ахоўваецца законам.  I катэгорыя (CR)

Занесены ў Чырвоную кнігу Расіі, Украіны, Беларусі (паколькі на працягу апошніх 40 гадоў не сустракаўся на тэрыторыі краіны, уключаны ў «чорны спіс» з катэгорыяй RE — рэгіянальна зніклы), Германіі, Швецыі, Нарвегіі, Фінляндыі, а таксама мясцовыя Чырвоныя кнігі — Тамбоўскай, Маскоўскай, Смаленскай і іншых абласцей, Чувашыі, Мардовіі і іншых рэгіёнаў.

У Чырвонай кнізе Міжнароднага саюза аховы прыроды (МСОП) выгляд мае 3 катэгорыю аховы — VU — уразлівыя таксоны, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення ў сілу морфафізіялагічных і / або паводніцкіх асаблівасцяў, якія робяць іх уразлівымі пры любых, нават нязначных, зменах навакольнага асяроддзя.

Уключаны ў «Чырвоную кнігу Еўрапейскіх дзённых матылькоў» з катэгорыяй SPEC3 — від, які жыве як у Еўропе, так і за яе межамі, але які знаходзіцца на тэрыторыі Еўропы пад пагрозай знікнення^[1].

У Пенінскіх гарах Польшчы і ў Прыокска-тэрасавым запаведніку Маскоўскай вобласці ажыццяўляліся праекты па аднаўленні папуляцыі Апалона, якія не далі доўгачасовага выніку. Неабходна, у першую чаргу, аднаўляць і пашыраць біятопы віду: ствараць доўгачасовыя паляны і прасекі, спыніць узворванне ўзлескаў, высаджваць нектараносныя расліны для матылькоў і кармавыя — для вусеняў.

У культуры

У філатэліі

• 
  Кыргызстан (2000)
• 
  Фінляндыя (1986)
• 
  Азербайджан (1995)