Вітольд Ёдка-Наркевіч

Вітальд Томаш Ёдка-Наркевіч (пол. Witold Tomasz Jodko-Narkiewicz, 29 красавіка 1864, Слуцк^[4] — 22 кастрычніка 1924, Варшава) — польскі палітычны дзеяч, рэвалюцыянер, публіцыст, дыпламат^[5].

Дэлегаты Польскай сацыялістычнай партыі (ППС) на кангрэсе ІІ Інтэрнацыяналу. Лондан, 1896. Злева сядзяць: Ігнацы Масціцкі, Баляслаў Енджэёўскі, Юзэф Пілсудскі, Аляксандр Дэмбскі. Стаяць: Баляслаў Міклашэўскі, Вітольд Ёдка-Наркевіч

Вітольд Ёдка-Наркевіч
Дата нараджэння	29 красавіка 1864(1864-04-29)
Месца нараджэння	Слуцк, Слуцкі павет, Мінская губерня, Расійская імперыя
Дата смерці	1924[1][2]
Месца смерці	Варшава, Варшаўскае ваяводства, Польская Рэспубліка
Пахаванне	магіла Вітольда Ёдкі-Наркевіча[d]
Грамадзянства	Польшча[3]
Адукацыя	Дэрпцкі ўніверсітэт (ліпень 1885) Слуцкая гімназія (1884) Львоўскі нацыянальны ўніверсітэт імя Івана Франко JMU (кастрычнік 1886) Сарбона (1889)
Партыя	Польская сацыялістычная партыя
Род дзейнасці	дыпламат, публіцыст
Бацька	Witold Onufry Jodko-Narkiewicz[d]
Маці	Марыя Іванаўна Сакалова[d]
Жонка	Maria Jodko-Narkiewiczowa[d]
Узнагароды
Аўтограф
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Дзяцінства і ранняе юнацтва

Нарадзіўся 29 красавіка 1864 года ў Слуцку ў сям’і шляхецкай інтэлігенцыі. Быў сынам Вітальда (1834—1898), вядомага афтальмолага і дацэнта Галоўнай школы ў Варшаве (1862—1869)^[6], і Марыі, у дзявоцтве Сакаловай-Скварцовай. Маці паводле паходжання была расійкай. Дзяцінства правёў у маёнтку Бабоўня Слуцкага павета Мінскай губерні^[4]. Вучыўся ў кальвінісцкай гімназіі ў Слуцку, а з 1878 г. — у 4-й гімназіі ў Варшаве, якую быў вымушаны пакінуць у 1882 г. з-за ўдзелу ў нелегальных сацыялістычных самаадукацыйных гуртках. Улетку 1884 года ён здаў выпускны экзамен за курс гіманазіі у Слуцку^[7].

Удзел у польскім сацыялістычным руху

У 1884 г. далучыўся да гуртка Сацыяльна-рэвалюцыйнай партыі «Пралетарыят» пад кіраўніцтвам Марыі Багушэвічаўны. Са студзеня па ліпень 1885 г. вывучаў медыцыну ва ўніверсітэце Дэрпата. Затым прыехаў у Варшаву, адкуль пасля арыштаў членаў партыі ў верасні 1885 г. адправіўся ў Львоў. Там пачаў навучанне заалогіі ва ўніверсітэце, а таксама разам з Людвікам Кшывіцкім займаўся выданнем некалькіх нумароў сацыялістычнага часопіса «Praca». З-за сваёй дзейнасці быў арыштаваны і высланы з Аўстрыі. Пасля вяртання ў Варшаву з-за пагрозы арышту, выехаў за мяжу^[8]. З мая па кастрычнік 1886 года працягваў вучобу на медыцынскім факультэце ў Вюрцбургу, а затым на юрыдычным факультэце ў Сарбоне ў Парыжы, які скончыў у 1889 г. Пасля гэтага перабраўся ў Швейцарыю, дзе працягнуў палітычную і журналісцкую дзейнасць. Супрацоўнічаў з польскімі эмігранцкімі сацыялістычнымі часопісамі «Walka klas» і «Przedświt», якія аб’ядноўвалі членаў ІІ Пралетарыяту. Падтрымліваючы цесныя кантакты з Эдвардам Абрамоўскім, стаў прыхільнікам спалучэння ідэй сацыялізму з барацьбой за незалежнасць Польшчы^[7].

Быў адным з галоўных арганізатараў і сакратаром з’езда польскіх сацыялістаў у Парыжы 17-23 лістапада 1892 г.. На гэтым з’ездзе быў заснаваны Замежны саюз польскіх сацыялістаў (ЗСПС), які даў пачатак Польскай сацыялістычнай партыі (ППС). У студзені 1893 г. быў высланы з Францыі і пераехаў у Лондан, дзе замест Станіслава Мендэльсана ўзначаліў рэдакцыю газеты «Przedświt» (1893—1897). Быў членам Цэнтралізацыі — кіруючага органа ЗСПС (1893—1897), ад імя якога ўдзельнічаў у кангрэсах Другога Інтэрнацыяналу ў Цюрыху (1893) і Лондане (1894), падчас якіх пазнаёміўся з Фрыдрыхам Энгельсам і шэрагам іншых вядомых дзеячоў еўрапейскага сацыялістычнага руху^[7][8].

У 1890—1895 гг. працаваў над гісторыяй польскага сацыялістычнага руху, выкарыстоўваючы калекцыі Брытанскага музея. У 1895 г. ананімна апублікаваў у Цюрыху працу «Гісторыя сацыялістычных рухаў у Польшчы». З восені 1895 г. пачаў навучанне, а ў 1898 г. атрымаў доктарскую ступень ва ўніверсітэце Берна на падставе дысертацыі «Гісторыя і сістэма ўтапічнага сацыялізму ў польскай эміграцыі 1830-1840-х гадоў»^[7].

У 1898 г. пераехаў у Львоў. Старшынстваваў на VI з’ездзе ЗСПС (19-25 снежня 1899 г., Цюрых), які прыняў рашэнне аб самаліквідацыі. Увайшоў у склад створанага замест яго Замежнага камітэта ППС, аддзяленне якога ў Львове ён узначаліў. Працягваў актыўную публіцыстычную дзейнасць^[7].

У чэрвені 1902 г. на VI з’ездзе Польскай сацыялістычнай партыі быў абраны ў склад Цэнтральнага рабочага камітэта ППС. Пасля пачатку руска-японскай вайны ў 1904 годзе разам з Юзафам Пілсудскім усталяваў кантакты з японскай дыпламатыяй і арганізаваў паездку Пілсудскага і Тытуса Філіповіча ў Токіа. Ён таксама імкнуўся атрымаць фінансавую дапамогу і зброю для ППС у замен на правядзенне разведкі і дыверсій у тыле расійскіх войскаў. Ад імя ППС удзельнічаў у канферэнцыі апазіцыйных і рэвалюцыйных партый Расійскай імперыі ў Парыжы (кастрычнік 1904 г.). Напярэдадні і падчас рэвалюцыі 1905—1907 гг. быў прыхільнікам узброенай барацьбы з царызмам, падтрымліваў ідэю самастойнай лініі польскіх рэвалюцыйных сіл у агульнарасійскім руху^[7].

Неадназначны характар мела стаўленне Вітальда Ёдкі-Накевіча да беларускага нацыянальнага рэвалюцыйнага руху, які фарміраваўся ў гэты час. Пасля таго, як паводле рашэння VI з’езда ППС, што адбыўся ў Любліне ў чэрвені 1902 г., партыйнымі структурамі былі выдадзены тры агітацыйныя брашуры на беларускай мове, ён крытыкаваў выкарыстанне пры гэтым кірыліцы. У лісце да кіраўніка партыйнай друкарні ў Лондане Баляслава Антаніна Енджаёўскага ад 21 верасня 1902 г. аддаваў перавагу лацінцы на беларускай мове:

«Я б друкаваў беларускія рэчы польскім алфавітам; 1. яна больш адпаведная, бо мае ć, ś, dź, 2. там (на Беларусі. — Ю. Т.) ня ўмеюць чытаць ані „кірыліцай“, ані лацінскімі літарамі, таму ўсё адно, як друкаваць, а інтэлігенцыя, якая будзе чытаць гэта сялянам, наш алфавіт знае»^[9].

У другім (люты) нумары за 1903 г. часопіса «Przedświt» у сваім артыкуле «З нагоды беларускай адозвы» выказаў свае рэфлексіі адносна адозвы «Да інтэлігенцыі», выдадзенай ад імя Беларускай рэвалюцыйнай партыі ўвосень 1902 г., дзе галоўная ўвага прысвячалася важнасці культурна-асветніцкай працы сярод беларускага насельніцтва. З аднаго боку, ён выказаў падтрымку ад імя ППС працэсам фарміравання беларускай нацыі са сваёй літаратурнай мовай, пісьменствам, інтэлігенцыяй, школьніцтвам і г.д. З другога боку, сцвярджаў, што

«што пэрспэктывы ператварэньня гэтага народу ў нацыю прынамсі ў сёньняшніх палітычных варунках вельмі малыя»^[10].

Задача ўзнікшага беларускага сацыялістычнага руху павінна заключацца, на яго думку, у рэвалюцыйнай прапагандзе сумесна з польскімі дзеячамі, а не ў «этнаграфічных гульнях»^[11]. На яго думку, такая прапаганда на роднай мове створыць больш трывалыя падставы для развіцця нацыянальнай самасвядомасці, чым чыста культурна-асветніцкая дзейнасць:

«Таму сапраўдны беларускі патрыёт ня можа абмежавацца зьбіраньнем народных казак, сьпеваў і замоў, дасьледаваньнем граматыкі, але павінен займацца разьвіцьцём сьвядомасьці гэтага народу, тлумачыць яму, што яго эксплюатуюць і ўціскаюць, і ствараць зь яго адну вялікую палітычную сілу, якая б здолела заваяваць сабе лепшую будучыню. Мы зусім не пярэчым, што нацыі, якая мае ўласную інтэлігенцыю, жывецца лепей, чым народу, які стаіць на ўзроўні беларускага народу, але пачатак грамадзкай дзейнасьці з стварэньня гэтай інтэлігенцыі сярод народу, які ня мае самых асноўных людзкіх правоў і стаіць на гэтак нізкім узроўні культуры, як беларускі народ, было б будаваньнем замку на пяску. А калі цяпер зьвярнуць увагу на тое, што пашырэньне грамадзкай сьвядомасьці сярод карэннага беларускага насельніцтва павінна адбывацца на беларускай мове, што вымагае як дасканалых ведаў самой мовы, так і стварэньня ўсёй літаратуры — брашур, кніжак, часопісаў, — то мы прыйдзем да перакананьня, што такая дзейнасьць, якую рэкамэндуем мы (г.зн. выданьне агітацыйнай літаратуры на беларускай мове. — Ю. Т.), будзе больш плённай з нацыянальнага пункту гледжаньня, чымся праца, прапанаваная аўтарамі адозвы. Сацыялістычную брашуру, умела напісаную, чытаюць тысячы, часам дзясяткі і сотні тысяч людзей, адначасова ўпэўніваючыся ў веданьні роднай мовы, тады як збор этнаграфічных дасьледаваньняў нават у культурных краінах разыходзіцца часам толькі ў дзясятках асобнікаў. Таму рэвалюцыянэр, які працуе для народу, тым самым спрычыняецца да стварэньня матэрыялу для будучай нацыі»^[10].

У 1905—1906 гг. знаходзіўся на нелегальнай працы ў Варшаве, дзе заснаваў і рэдагаваў грамадска-палітычны штотыднёвік «Nowe Życie» (лістапад 1905 — студзень 1906). Прымаў удзел у Жэнеўскай канферэнцыі рэвалюцыйных партый Расійскай імперыі ў красавіку 1905 г.^[4] Падтрымліваў групоўку т.зв. «старых» унутры ППС; у чэрвені 1905 г. у выніку унутрыпартыйнай барацьбы быў адхілены ад рэдагавання часопіса «Przedświt». У выніку расколу партыі на ІХ з’ездзе ў Вене (19-25 лістапада 1906 г.), далучыўся да ППС — Рэвалюцыйнай фракцыі^[7].

У 1906—1914 гг. уваходзіў у склад Цэнтральнага рабочага камітэта ППС — Рэвалюцыйнай фракцыі, быў адным з лідэраў і тэарэтыкаў партыі. Перабраўся ў Кракаў, там выкладаў у партыйнай і баявой школах ППС — Рэвалюцыйнай фракцыі. З’яўляўся рэдактарам шэрагу перыядычных выданняў партыі «Robotnik», «Trybuna», «Przedświt». удзельнічаў у кангрэсе Другога Інтэрнацыяналу ў Капенгагене (23 жніўня — 3 верасня 1910 г.).

Вітольд Ёдка-Наркевіч належаў да той групы кіраўніцтва ППС — Рэвалюцыйнай фракцыі, што разлічвалі на вырашэнне «польскага пытання» ў ходзе вайны паміж дзяржавамі, якія падзялілі Польшчу. Стаўка рабілася на падтрымку Аўстра-Венгрыі, з дапамогай якой меркавалася арганізацыя ўзброенага паўстання супраць Расіі і стварэнне незалежнай польскай дзяржавы на тэрыторыі Каралеўства Польскага. У 1909 г. у сваёй брашуры «Польскае пытанне перад абліччам набліжэння канфлікту паміж Аўстрыяй і Расіяй» прасоўваў канцэпцыю стварэння польскіх узброеных сіл на базе Аўстрыі. Адначасова выказваў сумненні ў патэнцыяле расійскага рэвалюцыйнага руху. Быў адным з ініцыятараў стварэння Саюза актыўнай барацьбы (1908), Часовай камісіі канфедэраваных незалежніцкіх сіл (1912) — польскіх палітычных арганізацый, якія выступалі за незалежнасць Польшчы ў саюзе з Аўстра-Венгрыяй. Адначасова з 1908 г. рабіў спробы ўсталяваць кантакты з дыпламатыяй Англіі і Францыі. У 1914 г. праводзіў у Парыжы размовы з лідэрам расійскай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў Віктарам Чарновым, а потым у тым жа годзе ў Кракаве — з лідэрам бальшавікоў Уладзімірам Леніным^[7].

Падчас Першай сусветнай вайны

Пасля пачатку Першай сусветнай вайны накіраваўся ў Кельцы, захопленыя аўстра-германскімі войскамі, дзе з 6 жніўня па 5 верасня 1914 г. арганізоўваў структуры і кіраваў прапагандысцкай кампаніяй вайсковых камісарыятаў Нацыянальнага ўрада . Пасля таго, як камісарыяты былі расфарміраваны аўстрыйскімі ўладамі, актыўна ўдзельнічаў у дзейнасці Польскай нацыянальнай арганізацыі — польскай незалежніцкай арганізацыі, створанай на тэрыторыі Каралеўства Польскага, акупаванай аўстра-германскімі войскамі (верасень-лістапад 1914 г.), быў членам вышэйшага кіраўніцтва арганізацыі, займаў пасаду акруговага камісара ў Лодзі, быў выдаўцом яе часопісаў, такіх як «Ruch», «Legionista», «Wici», «Do Broni». Ад імя Польскай нацыянальнай арганізацыі вёў перамовы з нямецкімі ўладамі ў Берліне (21 верасня 1914 г.), а пазней з камандаваннем нямецкай 9-й арміі. З апошнім 2 і 10 кастрычніка 1914 года былі заключаны пагадненні, паводле якіх Польская нацыянальная арганізацыя абавязвалася весці разведвальную і дыверсійную дзейнасць у тыле расійскіх войскаў, а ўзамен атрымлівала права на агітацыю і набор у легіёны, а таксама рэквізіцыі на тэрыторыях, акупаваных нямецкімі войскамі. Апошняе пагадненне, аднак, не было ўхвалена Юзэфам Пілсудскім, што прывяло да ахалоджвання адносін паміж імі. Няўдачы аўстра-германскіх войскаў у канцы 1914 г. абумовілі эвакуацыю і хуткую ліквідацыю ўзгаданай арганізацыі^[12]. З пачатку 1915 г. знаходзіўся ў Сасноўцы, удзельнічаў у пасяджэннях Сасновецкага нацыянальнага камітэта. Восенню 1915 г. зноў быў у Берліне, дзе, сярод іншага, размаўляў з адным з лідараў Партыі цэнтра, дэпутатам рэйхстага Маціясам Эрцбергерам аб магчымасці стварэння польскай дзяржавы на захопленых падчас летне-восеньскага наступлення землях Каралеўства Польскага^[13]. Са снежня 1915 г. па май 1917 г. быў членам Цэнтральнага нацыянальнага камітэта ў Варшаве . Адначасова праводзіў актыўную партыйную дзейнасць у межах ППС — Рэвалюцыйнай фракцыі, удзельнічаў у яе чарговых з’ездах і з’яўляўся рэдактарам нелегальнага партыйнага органа «Do Czynu». Быў аўтарам шэрагу тэарэтычных і публіцыстычных прац^[8].

Свае палітычныя погляды ён выказваў, напрыклад, у брашуры пад назвай «Германія і Польшча» (Цюрых, 1916), у якой, сярод іншага, прапагандаваў стварэнне «буфернай» польскай дзяржавы пад германскім пратэктаратам, у якую б увайшлі землі Каралеўства Польскага, а таксама Літвы, Віленскай, Гродзенскай і часткова Мінскай губерняў, значную частку насельніцтва якіх складалі палякі^[14]. Формай праўлення такой дзяржавы мусіла быць канстытуцыйная манархія; трон прапаноўваўся адной з нямецкіх княжацкіх сем’яў^[7].

У незалежнай Польшчы

У незалежнай Польшчы быў на дыпламатычнай працы. У лістападзе 1918 г. увайшоў у склад Міністэрства замежных спраў, створанага пад кіраўніцтвам Лявона Васілеўскага, і стаў дырэктарам палітычнага дэпартамента МЗС. Ён быў адным з чатырох польскіх дэлегатаў, разам з Раманам Дмоўскім, Ігнацыем Янам Падэрэўскім і Уладзіславам Грабскім, якія падпісалі Версальскі дагавор 1919 г. Быў паслом у Турцыі з 24 лістапада 1919 г. па 20 красавіка 1921 г. Яго кандыдатура прапаноўвалася на пасаду пасла ў Маскве, але савецкія ўлады адхілілі яе адхілілі. З 1 лістапада 1921 г. па 1 кастрычніка 1923 г. займаў пасаду пасла ў Латвіі^[7]. У канцы 1923 г. цяжка захварэў і адышоў ад палітычнага жыцця. Памёр 22 кастрычніка 1924 г. у Варшаве і быў пахаваны на Павонзкіх могілках у Варшаве (участак 248-4-3/4)^[15].

Сям’я і дзеці

Жонка — Марыя Расцішэўская (1876—1962), актывістка Польскай сацыялістычнай партыі^[8]. У шлюбе з 1898 г.

Дзеці:

• Марыя (1900—1975) — жонка адваката Францішка Пашальскага;
• Эва.