Прыпяцкія балоты (карная аперацыя)

Аперацыя «Прыпяцкія балоты», «Прыпяцкі марш»^{[крыніца?]} (ням.: Unternehmen «Pripiatsee») — кодавая назва карнай аперацыі нямецкіх войскаў 19 ліпеня — 31 жніўня 1941 года па масавым знішчэнні яўрэйскага насельніцтва^[2] на тэрыторыі 9 раёнаў^[3] БССР і 3 раёнаў УССР у раёне прыпяцкіх балот і ракі Прыпяць.

Аперацыя «Прыпяцкія балоты»
Асноўны канфлікт: Другая сусветная вайна, Вялікая Айчынная вайна
Дата	19 ліпеня — 31 жніўня 1941
Месца	Брэсцкая, Пінская, Палеская і Мінская вобласці Беларускай ССР
Прычына	Прысутнасць разрозненных частак Чырвонай Арміі і узброеных савецкіх партызанскіх падраздзяленняў у тыле групы армій «Цэнтр»
Статус	аперацыя завершана
Праціўнікі
Трэці рэйх: 162-я пяхотная дывізія 252-я пяхотная дывізія 1-я кавалерыйская брыгада СС  СССР: часткі РСЧА партыізанскія атрады
Камандуючыя
Эрых фон дэм Бах-Зелеўскі
Агульныя страты
знішчана каля 14000 чалавек, з якіх 95% былі яўрэямі[1]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Аперацыя праводзілася ў два этапы; датай яе пачатку лічыцца 19 ліпеня 1941 года, датай пачатку другога этапу — 14 жніўня 1941 года, датай сканчэння — 29 жніўня 1941 года^[4] (або 31.8.1941^[5]). Аперацыя праводзілася па прамым загадзе Гімлера, сіламі кавалерыйскай брыгады СС, а таксама^[5] 162 і 252 пяхотных дывізій пад агульным камандаваннем галоўнага начальніка СС і паліцыі (HSS PF) пры камандуючым групы армій «Цэнтр» фон дэм Баха.

За час аперацыі былі знішчаныя не менш за 13 788 чал.; гэты лік называецца ў справаздачы кавалерыйскай брыгады СС «Аб правядзенні пацыфікацыйнай прыпяцкай аперацыі…» ад 13.8.1941. Былі цалкам спаленыя вёскі Дварэц, Хочань, Азяраны, Старажоўцы, Крамно, Тураў (часткова) і іншыя. Асноўным сродкам масавага знішчэння былі расстрэлы папярэдне сабраных разам людзей, але выпрабоўваліся і іншыя спосабы, напрыклад, загнанне і патапленне людзей у балотах. Даных пра страты войскаў СС у іх выніковай справаздачы няма, згадваюцца толькі «189 палонных»^[4].

Аперацыя лічыцца першай з запланаваных масавых знішчальных аперацый і першай з аперацый, дзе выпрацоўваліся метады масавага знішчэння яўрэйскага насельніцтва^[4]. Дакументальныя звесткі пра яе трапілі ў Маскву ў студзені 1942, пасля разгрому пад Таропцам кавалерыйскай брыгады СС і захопу штабавай дакументацыі, і былі агучаныя 27.4.1942 у ноце народнага камісара замежных спраў СССР да ўсіх краін, з кім СССР меў дыпламатычныя зносіны. Мяркуецца, што міжнародная галоснасць і шок, які выклікалі гэтыя звесткі, прымусілі нацыстаў схаваць або знішчыць іншыя матэрыялы, якія датычылі гэтай аперацыі^[4].

Падзеі

Датай пачатку аперацыі лічыцца 19.7.1941, калі загадам Гімлера 1 і 2 кавалерыйскія палкі (кп) СС былі перададзеныя з 21.7.1941 ў распараджэнне фон дэм Баха, і скіраваныя ў Баранавічы для «сістэматычнага прачэсвання прыпяцкіх балот».

Загадам Гімлера (Баранавічы, 27.7.1941) з 1 кп (кам. штурмбанфюрэр Шляйфенбаўм) і 2 кп была сфарміраваная кавалерыйская брыгада СС (кам. Фегеляйн). Тады ж Гімлер загадаў фон дэм Баху прадставіць добра прадуманы з вайсковага боку план знішчальнай аперацыі^[6]. «Асобы загад» Гімлера (28.7.1941) патрабаваў ад фон дэм Баха жорстка вынішчаць у раёне прыпяцкіх балот насельніцтва, «непрыхільнае немцам»^[7] — расстрэльваць мужчын, вывозіць (дэпартаваць) жанчын і дзяцей, канфіскаваць жывёлу і харчовыя запасы, паліць вёскі. У той самы час, насельніцтва, прыхільнае да немцаў, належала «ашчаджаць», і нават часткова ўзбройваць^[7].

Першы этап

Сілы 1 кп рухаліся з Баранавічаў у кірунку Ляхавічы — Ганцавічы, Баранавічы — Івацэвічы — Бяроза — Пружаны, і прачэсвалі тэрыторыю на Пд, ПдУ і ПдЗ да р.Прыпяць.

Сілы 2 кп рухаліся з Луцка ў кірунках Камень-Кашырскі — Драгічын — Іванава і Сарны — Лунінец — Пінск, і прачэсвалі тэрыторыю на Пд і на Пн ад р.Прыпяць да ўваходжання ў кантакт з 1 кп.

Адначасна з дзеяннямі 2 кп праходзілі дзеянні айнзацгрупы Б па знішчэнні яўрэйскага насельніцтва ў Пінску.

Апроч таго, са складу 1 кп і 2 кп быў выдзелены перадавы атрад^[4] дзеля блакіроўкі савецкіх войск, якія вырваліся з акружэння ў раёне аўтастрады Слуцк — Бабруйск 27.7.1941.

Такім чынам, дзеянні 1 кп і 2 кп СС ахоплівалі Баранавіцкі, Ляхавіцкі, Ганцавіцкі, Косаўскі, Івацэвіцкі, Пінскі, Драгічынскі, Іванаўскі і Пружанскі раёны БССР і Камень-Кашырскі, Любешаўскі і Дубровіцкі раёны УССР.

Другі этап

Сілы кавалерыйскай брыгады СС рухаліся з выхаднай лініі чыгункі Баранавічы — Лунінец на ўсход, і чынілі «чыстку» правага і левага берагоў ракіПрыпяць на поўдзень ад шашы Р-1 (Брэст — Слуцк — Бабруйск).

У час другога этапа аперацыі 2 кп каля Турава сутыкнуўся і вёў баі з савецкімі войскамі і паў-вайсковымі злучэннямі сілай да 1—2 батальёнаў (21.8.1941). Паводле справаздачы кавалерыйскай брыгады СС ад 29.8.1941, страты брыгады склалі 23 ч. забітымі і параненымі, страты савецкіх сіл 600—700 ч. забітымі, 10 ч. палоннымі.

У наступныя дні 1 кп прачэсваў раён Старобін — Любань — Пціч, а 2 кп наступаў на ўсход ад лініі Кольна — Ляхавічы (Князь-Возера) да ракі Пцічы.

Вынік

У ходзе аперацыі знішчана каля 14000 чалавек, з якіх 95 % былі яўрэямі^[1], аднак камандуючы аперацыяй начальнік СС і паліцыі Эрых фон дэм Бах-Зелеўскі спрабаваў выставіць сябе «выратавальнікам» яўрэяў: «Я мяркую, што выратаваў прыкладна дзесяць тысяч яўрэяў, параіўшы ім схавацца на Прыпяцкіх балотах. Гэта не такія балоты, як іх уяўляюць у свеце. Гэта ў асноўным лясы і вадаёмы. Я сказаў яўрэям, што з гэтых балот яны змогуць выйсці да пазіцый рускіх»^[8].

Зноскі

1. Gerlach, C. Deutsche Wirtschaftsinteressen, Besatzungspolitik und der Mord an den Juden in Weißrussland 1941—1943 // Existiert das Ghetto noch? Weißrussland: jüdisches Überleben gegen nationalsozialistische Herrschaft / Projektgruppe Belarus im Jugendclub Courage Köln e.V. (Hg.). — Berlin; Hamburg; Göttingen: Assoz. A, 2003. — 319 S.: Ill., graph. Darst., Kt. — S. 201. — ISBN 978-3-935936-12-5.
2. Паводле вызначэння А. Літвіна, які мяркуе, што ранейшае вызначэнне В. Лазебнікава і У. Пасэ «аперацыя… супраць акружаных частак Чырвонай Арміі, партызан і мірнага насельніцтва» занадта агульнае, а таму і недакладнае.
3. У складзе Брэсцкай, Пінскай, Палескай і Мінскай абласцей.
4. Литвин. Убийцы.
5. Лазебнікаў, Пасэ. Прыпяцкія балоты.
6. Такі план дасюль не быў знойдзены, таму звесткі пра яго змест з’яўляюцца рэканструкцыяй. Літвін…
7. Туронак, С.101.
8. Голденсон, Л. Нюрнбергские интервью. — Екатеринбург: У-Фактория, 2008. — 672 с. — С. 392.