Саюз вызвалення Беларусі (справа)

Справа «Саюза вызвалення Беларусі» — сфальсіфікаваная палітычна-крымінальная справа, распачатая ДПУ БССР у 1930 годзе супраць дзеячаў беларускай навукі і культуры; частка рэпрэсій у БССР 1929—1931 гадоў.

Гісторыя

Пачалася 17 лютага 1930 года арыштам Пятра Ільючонка. Агулам па справе СВБ вясной—летам 1930 года арыштавалі 108 дзеячаў беларускай навукі і культуры. Спачатку ДПУ за кіраўніцтва СВБ называла Вацлава Ластоўскага, Аляксандра Цвікевіча і Аркадзя Смоліча, але іх уплыў у Беларусі быў невялікі. Пазней за кіраўніцтва СВБ у ДПУ называлі Аляксандра Адамовіча, Антона Баліцкага, Пятра Ільючонка і Дзмітрыя Прышчэпава, але іх справу разглядалі асобна. Абвінавачанні ў належнасці да СВБ выстаўляліся Янку Купалу, Якубу Коласу, Усеваладу Ігнатоўскаму, Івану Васілевічу і іншым.

Справу абвінавачаных-камуністаў вылучылі ў асобную. Калегіяй АДПУ ўсе арыштаваныя, апроч 18, былі асуджаны на розныя тэрміны зняволення або ссылкі. Усевалад Ігнатоўскі застрэліўся 4 лютага 1931 года. Названыя кіраўнікамі СВБ былі асуджаны на 10 гадоў лагераў кожны (рэабілітаваны ў чэрвені 1988 года), справа разглядалася асобна. Большасць астатніх абвінавачаных як члены СВБ — 77 чалавек, выслана на 5 гадоў ва ўнутраныя раёны СССР. Агулам па справе асуджана 86 чалавек. У 1937—1941 гады справа перагледжана, многіх з абвінавачаных як членаў СВБ расстралялі, іншыя зняволены ў лагеры. У 1937—1939 гадах ліквідаваны і многія следчыя ДПУ, што вялі справу «Саюза вызвалення Беларусі». Рэпрэсіі супраць абвінавачаных як членаў СВБ, што засталіся ў жывых на той час, таксама адбыліся ў 1949—1952 гадах.

Справа «Саюза вызвалення Беларусі» азначыла сабой першыя практычныя наступствы змянення балансу сіл у ВКП(б) і выніковага павароту палітычнага курсу ў СССР і БССР, якія адбыліся ў канцы 1920-х гадоў і былі скіраваныя, у тым ліку на згортванне тагачаснай нацыянальнай палітыкі («карэнізацыя»). Вастрыня крытыкі нацыянал-дэмакратызму ўзрасла яшчэ ў 1927 годзе; Камуністычная партыя Беларусі ў 1929 годзе сваёй устаноўкай прызнала нацыянал-дэмакратызм «галоўнай небяспекай на гэтым этапе развіцця», а ў маі 1930 года рэзалюцыяй свайго XIII з’езда назвала яго «галоўнай небяспекай для нацыянальнай палітыкі».^[1]

Ацэнкі

Дасюль пэўна невядома, ці праўда існаваў «Саюз вызвалення Беларусі». У позняй савецкай гістарыяграфіі даследчыкі лічылі СВБ выдумкай ДПУ, а асуджаных па гэтай справе — ахвярамі^[2]. Прыкладна такога самага меркавання трымаліся і беларускія эмігранцкія гісторыкі, праўда з іншых матываў, бо асуджаныя па справе СВБ у асноўным былі іх палітычнымі праціўнікамі.

Таксама ёсць меркаванне, што СВБ існаваў і яго кіруючы цэнтр быў не ў інтэлігенцкім асяродку, а ў нацыянальных колах ураду БССР, што за савецкім часам зацямнялася па зразумелых прычынах^[3].

Яшчэ ў 1957 годзе спецслужбы выказвалі такую версію: «У 1926 годзе на тэрыторыі БССР нацыяналісты стварылі антысавецкую паўстанцкую арганізацыю з цэнтрам у Мінску, … якая атрымала назву „Саюз вызвалення Беларусі“ (СВБ). Яна мела філіялы ў Віцебску, Полацку і іншых гарадах Беларускай ССР. Для пашырэння антысавецкай дзейнасці „Саюза вызвалення Беларусі“ спецыяльная група на чале з актыўным нацыяналістам Улашчыкам вербавала ў падполле моладзь. Агентурнай распрацоўкай і следствам па справе „Саюза вызвалення Беларусі“ выяўлена, што праграма гэтага варожага падполля была накіравана на ліквідацыю заваяванняў Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі і аднаўлення ў рэспубліцы ўлады памешчыкаў і капіталістаў.»^[4].

У 1988 годзе КДБ БССР у адказ на зварот Інстытуту гісторыі партыі пры ЦК КПБ адказаў, што «…руплівым вывучэннем архіўных матэрыялаў не выяўлена якіх-небудзь дакументальных матэрыялаў пра верагоднасць існавання „Саюза вызвалення Беларусі“»^[1].

Пералік названых як удзельнікі СВБ[заўв 1]

• АДАМОВІЧ Антон
• АДАМОВІЧ Аляксандр
• АДЗІНЕЦ Аркадзь
• АДЗЯРЫХА Цімафей
• АДЗЯРЫХА Міхаіл
• АЗБУКІН Мікалай
• АНІХОЎСКІ Аляксандр
• АПАЦЁНАК Фёдар (Тодар)
• БАБАРЭКА Адам
• БАГДАНОВІЧ Генадзь
• БАЙКОЎ Мікола
• БАЛІЦКІ Антон
• БАНДАРЧЫК Хведар
• БІЛЬДЗЮКЕВІЧ Лявон
• БІНДЗЮК Павел
• БУЗУК Пётр
• БУРДЗЕЙКА Андрэй
• БЯЛЬКЕВІЧ Янка
• БЯДРЫЦКІ Яўген
• ВАЛЬКОВІЧ Аляксандр
• ВАСІЛЕВІЧ Язэп
• ВОЛЫ Валерыян
• ГАЛАВІНСКІ Аляксандр
• ГАЦЬКО Рыгор^{[заўв 2]}
• ГАРЭЦКІ Максім
• ГАРЭЦКІ Гаўрыла
• ГРАМЫКА Міхайла
• ГУРЛО Алесь
• ГУРСКІ Міхась
• ГУТКОЎСКІ Мікалай
• ДАШКЕВІЧ Леў
• ДАРАШЭВІЧ А.
• ДУБІНСКІ Сяргей
• ДУБОЎКА Уладзімір
• ДУДАР Алесь
• ДЫНЬКО Д.
• ДЫЛА Язэп
• ЖАЎРЫД Павел
• ЖДАНОВІЧ Фларыян
• ЖЫЛКА Уладзімір
• ЗАБЕЛА Фёдар (Тодар)
• ЗАЯЦ Лявон (Леанард)
• ЗЯНЮК Пётр
• ІГНАТОЎСКІ Усевалад
• ІЛЬЮЧОНАК Пётр
• ІМШЭНІК Хведар
• КАРАВАЙЧЫК Павел
• КАСПЯРОВІЧ Мікалай
• КАЦЯРЫНІЧ П.
• КІПЕЛЬ Яўхім
• КІСЛЯКОЎ Іван
• КОЛАС Якуб^[6]
• КРАСІНСКІ Мікалай
• КРАСКОЎСКІ Іван
• КРУТАЛЕВІЧ Аляксандр
• КУПАЛА Янка
• КУПЦЭВІЧ Фелікс
• КУРЫЛОВІЧ Л.
• ЛАСТОЎСКІ Вацлаў
• ЛЁСІК Язэп
• ЛІСТАПАД Юрый (Георгій)
• ЛЯЖНЕВІЧ Алесь
• МАМЧЫЦ Мікалай
• МІЦКЕВІЧ Адам
• МУРАШКА У.
• МЯДЗЁЛКА Паўліна
• МЯЛЕШКА Міхаіл
• МЯЛЕШКА Сяргей
• НЕКРАШЭВІЧ Сцяпан
• ПАШКОВІЧ Іван
• ПРАКУЛЕВІЧ Уладзімір
• ПРЫШЧЭПАЎ Дзмітрый
• ПУШЧА Язэп (І. П. Плашчынскі)
• ПЯЦЭВІЧ Р.
• РОДЗЕВІЧ Часлаў
• САВІЧ Ігнат
• САК Аляксандр
• САСІНОВІЧ І.
• СЕРАДА Янка
• СКАНДРАКОЎ Сяргей
• СМОЛІЧ Аркадзь
• СУШЫНСКІ Язэп
• ТРАМПОВІЧ Павел
• ТРАСЬКО І.
• ТРАФІМАЎ Яўсей
• УЛАШЧЫК Мікалай
• ХУРСІК Сымон
• ЦВІКЕВІЧ Аляксандр
• ЦВІКЕВІЧ Іван
• ЧАРЖЫНСКІ Уладзіслаў
• ЧАРНУШЭВІЧ Нічыпар
• ШАШАЛЕВІЧ Васіль
• ШЛЮБСКІ Аляксандр
• ШУКАЙЛА Паўлюк
• ШЧАКАЦІХІН Мікола
• ЭПІМАХ-ШЫПІЛА Браніслаў
• ЮРАШКЕВІЧ І.
• ЯНШЫН Мікалай
• ЯРАШЧУК Еўдакім

Гл. таксама

• Беларуская народная грамада (1933)
• Беларускі нацыянальны цэнтр (справа)
• Польская арганізацыя вайсковая (справа)

Заўвагі

1. Пералік не поўны, толькі 99 асоб
2. Рыгор Мікалаевіч Гацько (1903, в. Ступяні Бабруйскага пав. Мінскай губ., цяпер Бабруйскі р-н Магілёўскай вобл. — пазней 10.4.1931) — настаўнік. З сялянскай сям'і. Атрымаў вышэйшую адукацыю. Працаваў настаўнікам 9-гадовай школы імя К. Лібхнехта ў Гомелі. Арыштаваны 15.4.1930 г. Асуджаны калегіяй АДПУ 10.4.1931 як «удзельнік контррэвалюцыйнай нацыяналістычнай арганізацыі „Саюз вызвалення Беларусі“» да 5 гадоў ППЛ. Этапаваны ў Угліч Яраслаўскай вобл., Расія. Далейшы лёс невядомы. Рэабілітаваны Вярхоўным Судом БССР 30.1.1956 г. Групавая справа Р. Гацько і інш. № 20951-с захоўваецца ў архіве КДБ Беларусі.^[5]