Gatas
puraw a likido a napataud babaen ti mamaria a glandula dagiti mamalia From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Ti gatas ket puraw a likido a napataud babaen ti mamaria a glandula dagiti mamalia. Daytoy ti kangrunaan a taudan ti taraon para kadagiti ubing a mamalia sakbay nga isuda ket makabael nga agkalpa kadagiti sabali a kita ti makan. Ti nasapa a laktansia ti gatas ket aglaon ti kalostro, a mangawit kadagiti antibagi ti ina a maipan iti maladaga ken mabalin a mangpabassit ti riesgo kadagiti adu a sakit iti maladaga. Daytoy ket aglaon pay kadagiti adu a sustansia.[1]
A kas maysa a maipapan iti agrikultura a produkto, ti gatas ket maala manipud kadagiti mamalia ken inus-usar a makan para kadagiti tao. Iti sangalubongan, dagiti talon ti paggatasan ket agpatpataudda ti agarup a 730 a riwriw a tonelada iti gatas idi 2011.[2] Ti India ket isu ti kadakkelan nga agpatpataud ti main-inum a gatas, ngem saan nga agiluluwaswenno gumatgatan iti gatas. Ti Baro a Selanda, dagiti 27 a kameng nga estado ti Kappon ti Europa, ti Australia, ken ti Estados Unidos ket isu dagitoy ti kadakkelan nga agiluluwas iti gatas ken dagiti produkto ti gatas iti lubong. Ti Tsina ken Rusia ket isuda ti kadakkelan a gumatgatang iti gatas ken dagiti produkto ti gatas iti lubong.[3][4]
Iti sangalubongan, adda dagiti ad-adu ngem 6 a bilion nga agib-ibus iti gatas ken dagiti produkto ti gatas. Sunurok a 750 a riwriw a tattao ket agtataengdad iti kaunegan dagiti sangkabalayan ti paggatasan a talon. Ti gatas ket maysa a nangruna a kontributor iti panagpasayaat ti sustansia ken seguridad ti makan a naisangsangayan kadagiti agrangrang-ay a pagilian. Dagiti panagpasayaat kadagiti taraken ken ti teknolohia ti paggatasan ket mangited ti nasayaat a namnama iti panagpasayaat ti kinapanglaw ken malnutrision iti lubong[5]
Remove ads
Etimolohia ken terminolohia
Ti sao nga Ilocano a gatas ket naggapu iti Proto-Malayo-Polinesio a *[ʀatas] Biddut: {{lang}}: di mabigbigan nga etiketa ti pagsasao ti: poz-pro (tulong), nga addaan kadagiti kaing-ingas a kognado kadagiti dosena a sasao nga Austronesio.[6]
Iti Ingles, sigun iti Etymonline, nagtaud ti termino a milk iti Daan nga Ingles a meoluc (West Saxon), milc (Anglian), manipud iti Proto-Alemaniko a *[meluks] Biddut: {{lang}}: di mabigbigan nga etiketa ti pagsasao ti: gem-pro (tulong) 'milk' (taudan met ti Daan a Nordiko a mjolk, Daan a Prisio a melok, Daan a Saxon a miluk, Olandes a melk, Daan a Nangato nga Aleman a miluh, Aleman a Milch, Gotiko a 𐌼𐌹𐌻𐌿𐌺𐍃 miluks).[7]
Sipud idi 1961, nailawlawag ti termino a gatas iti pagalagadan ti Codex Alimentarius kas "ti gagangay a panagiruar a mamario, dagiti agpaspasuso nga ayup, a naala manipud iti maysa wenno ad-adu pay a panagpasuso nga awan ti nainayon wenno naala manipud iti dayta, a nairanta a kanen kas likido a gatas wenno para iti kanayonan a pannakaproseso".[8][9]
Remove ads
Dagiti kita ti panagkonsumo
Adda dua a nagduduma a kategoria ti iyiinum iti gatas: amin a maladaga a mamalia uminumda iti gatas a direkta manipud kadagiti suso dagiti innada, ket dayta ti kangrunaan a gubuayan ti taraonda; ken makagun-odda dagiti tattao iti gatas manipud kadagiti dadduma a mamalia para iti iyiinum dagiti tattao iti amin nga edad, kas maysa a paset ti agduduma a pannangan.
Nutrision para kadagiti ubbing a mamalia
Iti dandani aminPlantilia:Which a mamalia, maited ti gatas kadagiti maladaga babaen ti panagpasuso, direkta man wenno babaen ti panagparuar iti gatas para iti panagidulinan ken kalpasanna a iyiinum. Ti umuna a gatas dagiti mamalia ket maawagan iti kalostro. Naglaon ti kalostro kadagiti antibagi a mangsalaknib iti kappasngay a maladaga kasta met kadagiti sustansia ken paktor ti panagdakkel. Ti pakabuklan ti kalostro ken ti kapaut ti panagparuar ket agduduma iti tunggal kita ti ayup.
Para kadagiti tattao, irekomenda ti Gunglo ti Salun-at ti Lubong ti panagpasuso a maymaysa iti innem a bulan ken panagpasuso a kadua ti dadduma pay a taraon agingga iti dua a tawen wenno nasursurok pay. Iti dadduma a kultura, gagangay nga agpasuso dagiti ubbing iti tallo agingga iti lima a tawen, ken mabalin a naunday pay dayta a panawen.
Produkto ti taraon para kadagiti tattao
Iti adu a kultura, nangnangruna iti Akinlaud a lubong, agtultuloy ti panaginum ti tao iti gatas kalpasan ti kinaubingda, nga usaren ti gatas ti dadduma a mamalia (nangruna ti baka, kalding ken karnero) kas produkto ti taraon. Idi damo, dagiti ubbing laeng ti makabael a mangsida iti gatas gapu ta saan a nakapataud dagiti nataengan iti laktasa, maysa nga ensima a kasapulan a mangsida iti laktosa iti gatas. Gapuna, pinagbalbaliw dagiti tattao ti gatas iti nagbalay a gatas, keso, ken dadduma pay a produkto tapno makissayan ti kaadu ti laktosa. Rinibu a tawenen ti napalabas, adda naiparna a mutasion a nagwaras kadagiti tattao iti amianan a laud nga Europa a nangpalubos iti pannakapataud ti laktasa inton nataenganen. Gapu iti daytoy a panagbalbaliw, nausar ti gatas a kas baro a gubuayan ti taraon a mangsuporta kadagiti populasion no saan nga agkurri ti dadduma a gubuayan ti taraon. Daytoy a mutasion ti nangpalubos iti pannakaiwaras ti taraon (ken ngarud dagiti tattao) kadagiti makin-amianan a latitud.
Ti gatas ket maproseso iti nadumaduma a produkto kas iti krema, mantekilia, yogurt, kefir, sorbetes ken keso. Dagiti moderno nga industria usarenda ti gatas tapno mangpataud iti kaseina, protina ti whey, laktosa, kondensado a gatas, napulbos a gatas, ken adu a dadduma pay a aditibo ti taraon ken produkto ti industria.
Ti intero a gatas, mantekilia, ken krema ket addaan iti adu a nasaturado a taba. Masarakan ti asukar a laktosa iti gatas laeng, ken nalabit kadagiti sabong ti forsythia ken sumagmamano a tropikal a kayo. Ti lactase, ti ensima a kasapulan a mangsida iti laktosa, ket dumanon iti kangatuan a tukadna iti bassit a bagis ti tao apaman a mayanak, ket kalpasanna mangrugi ti nainayad a panagbassitna malaksid no regular a mainum ti gatas. Dagidiay a grupo nga agtultuloy nga agibtur iti gatas ket masansan a nagusar iti dakkel a kinamannakabalin iti panangusar iti gatas dagiti naamo nga ungulado, saan laeng a dagiti baka, no di ket kasta met dagiti karnero, kalding, yak, nuang, kabalio, ugsa ken kamelio. Ti India ket kadakkelan a pagpataud ken pagkonsumo iti gatas ti baka ken gatas ti nuang iti lubong.
Remove ads
Pakasaritaan
Dagiti tattao ti immuna a nakasursuro a mangkonsumo iti gatas dagiti dadduma a mamalia a regular, kalpasan ti panagpaamo dagiti ayup bayat ti Neolitiko a Rebolusion, wenno ti panagrang-ay ti agrikultura. Napasamak nga agwaywayas daytoy a panagrang-ay iti sumagmamano a disso ti lubong, manipud idi 9000–7000 BC idiay Mesopotamia aginggana idi 3500–3000 BC idiay Kaamerikan. Dagiti tattao ti immuna a nangamo kadagiti kapatgan nga ayup a pagtaraon iti gatas – baka, karnero ken kalding – idiay Abagatan a Laud nga Asia, nupay ti naamo a baka ket naisina kadagiti populasion dagiti atap nga uro iti sumagmamano a daras nanipud idin.
Idi damo, dagiti ayup ket nasalimetmet para iti karne, ken insingasing ti arkeologo a ni Andrew Sherratt a ti panaggatas, agraman ti pananggundaway kadagiti naamo nga ayup para iti buok ken panagtrabahoda, ket nangrugi idi agangay unay, iti naidumduma a rebolusion dagiti segundario a produkto idi maikapat a milenio K.K.P. Ti modelo ni Sherratt ket saan a suportaran dagiti nabiit pay a nasarakan, a naibatay iti panangusig iti lipido nga arinsaed iti prehistoriko a damdamili, a mangipakita a nayugali ti panaggatas idi kadagiti nasapa a paset ti agrikultura idiay Abagatan a Laud nga Asia, idi maika-7 a milenio K.K.P.
Manipud iti Abagatan a Laud nga Asia, dagiti naamo nga ayup a pagtaraon ti gatas ket nagwaras idiay Europa (manipud idi agarup 7000 K.K.P. ngem saan a nakadanon idiay Britania ken Scandinavia aginggana idi kalpasan ti 4000 K.K.P.), ken Abagatan nga Asia (7000–5500 K.K.P.). Dagiti immuna a mannalon idiay tengnga nga Europa ken Britania ti nagpagatas kadagiti ayupda. Dagiti pastoral ken pastoral a nomadiko nga ekonomia, a nangnangruna wenno agpannuray laeng kadagiti taraken nga ayup ken dagiti produktoda imbes nga agrikultura, ket naparang-ay idi dagiti taga-Europa a mannalon ket immakarda iti Pontic–Caspian nga estepa idi maikapat a milenio K.K.P., ken kalpasanna nagwarasda iti kaaduan a estepa ti Eurasia.
Naipan dagiti karnero ken kalding idiay Aprika manipud iti Abagatan a Laud nga Asia, ngem ti baka ti Aprika ket mabalin a naisalsalumina a naamo idi agarup 7000–6000 BC. Dagiti kamelio, a naamo idiay tengnga nga Arabia idi maikapat a milenio K.K.P., ket nausar met a kas ayup a pagtaraonan iti gatas idiay Amianan nga Aprika ken idiay Peninsula ti Arabia. Dagiti kaunaan a rekord nga Egipsio maipapan iti panangagas kadagiti napuoran iladladawanda ti panangdalus kadagiti panangpuor babaen ti panangusar iti gatas dagiti inna dagiti maladaga a lallaki.
Iti dadduma a paset ti lubong (a kas iti Daya ken Abagatan a daya nga Asia, Kaamerikaan ken Australia), ti gatas ken dagiti produkto ti gatas ket saan a dakkel a paset ti taraon iti napalabas, wenno gapu ta agtalinaedda a napno kadagiti mangnganup-mangurnong a saan a mangtartaraken kadagiti ayup, wenno dagiti lokal nga agrikultura nga ekonomia ket saan a mairaman dagiti naamo a sebbangan ti gatas.
Ti pannangan iti gatas ket gagangay kadagitoy a rehion iti nabiit pay, kas resulta ti panangkolonia ti Europa ken ti politikal a panangituray iti kaaduan a paset ti lubong iti napalabas a 500 a tawen.
Idi Tengnga a Panpanawen, maawagan ti gatas a "naimbag a puraw nga inumen" (Ingles: virtuous white liquor) gapu ta nataltalged a mainum dagiti naarak nga inumen ngem iti danum a gagangay a magun-odan. Gapu ta di umiso ti pannakaipagarupna nga isu ti dara a naiyalis manipud iti aanakan nga agturong iti suso, pagaammo met dayta kas "dara a puraw" (Ingles: white blood), ken maibilang a kasla dara kadagiti narelihiosuan a panggep iti taraon ken iti teoria ti humorismo.
Ti rekord ni James Rosier maipapan iti panaglayag ni George Weymouth, idiay Baro nga Inglatera idi 1605, ket impadamag a dagiti tattao a Wabanaki, a tiniliw ni Weymouth idiay Maine, ket agpagatas iti "Rain-Deere and Fallo-Deere" (Ingles: reindeer and fallow deer, Ilokano: ugsa ken duyaw nga ugsa, Rangifer tarandus ken Dama dama). Ngem kinuna ti periodista a ni Avery Yale Kamila, kasta met dagiti historiador ti taraon, a ni Rosier "sinalungasingna ti ebidensia" (Ingles: misinterpreted the evidence). Ipadamag dagiti historiador a saan a pinaamo dagiti Wabanaki dagiti ugsa. Dagiti tribu iti makin-amianan a kabakiran ti nabayagen nga agar-aramid iti gatas ti nues. Naipan dagiti baka idiay Baro nga Inglatera idi 1624.
Industrialisasion
Ti idadakkel ti urbano a populasion, agraman ti panagsaknap ti sistema ti riles idi katengngaan ti maika-19 a siglo, ket nangpataud iti rebolusion iti produksion ken suplay ti gatas. Dagiti indibidual a kompania ti riles rinugianda nga ipan ti gatas manipud kadagiti away nga agturong idiay Londres idi dekada 1840 ken 1850. Nalabit ti immuna a kasta a pasamak ket idi 1846, idi a ti St. Thomas's Hospital idiay Southwark ket nakikontrata kadagiti agsupsuplay ti gatas iti ruar ti Londres a mangipatulod iti gatas babaen ti riles. Ti Great Western Railway ket maysa idi a nasapa ken naregget nga adopter, ken nangrugi a nangipatulod iti gatas idiay Londres manipud iti Maidenhead idi 1860, nupay adu ti panangbabalaw. Idi 1900, tinawen nga agipatpatulod ti kompania iti nasurok a 25 milion a imperial a galon (110 milion a litro; 30 milion a US a galon). Nabannayat a dimmakkel ti panagtagilako ti gatas iti dekada 1860, ngem napasamak ti panawen ti nalawlawa, naestruktura a panagbalbaliw idi dekada 1870 ken 1880.Plantilia:Vague
Nangrugi a dumakkel ti panagkasapulan iti gatas kadagiti siudad, bayat a dumakdakkel ti pannakabalin a gumatang ti konsumante ken maibilangen ti gatas kas kasapulan nga inaldaw a tagilako. Bayat ti maudi a tallo a dekada ti maika-19 a siglo, ti panagkasapulan iti gatas iti kaaduan a paset ti pagilian ket nagdoble wenno, iti dadduma a kaso, namitlo.[masapul a dakamaten] Ti lehislasion idi 1875 pinagbalinna a di maipalubos ti panangbalbaliw iti gatas, a nainaig iti kampania ti marketing tapno mabaliwan ti publiko a pannakaawat ti gatas. Ti kaadu ti nairanta nga importasion iti away babaen ti riles, kas porsiento ti dagup a panagkonsumo ti gatas idiay Londres, ket dimmakkel manipud iti basbassit ngem 5% idi dekada 1860 agingga iti nasurok a 96% idi rugrugi ti maika-20 a siglo. Iti dayta a panawen, ti sistema ti suplay ti gatas ket kasasayaatan ti pannakaurnosna ken kasasayaatan a pannakatulnogna, ti aniaman a produkto ti taraon. Nausig ti gatas para iti impeksion iti daig. Idi 1907, nasubok ti 180 a sample idiay Birmingham ket nasarakan ti 13.3% a naimpektaran.
Ti umuna a baso a botelia a pagkargaan ti gatas ket nausar idi dekada 1870. Ti New York Dairy Company idi 1877 ket nalabit a kaunaan a kompania a nangaramid iti dayta. Ti Express Dairy Company idiay Inglatera rinugianna ti panagaramid kadagiti botelia a sarming idi 1880. Idi 1884, ni Hervey Thatcher, maysa nga Amerikano nga imbentor a taga-New York, nangimbentona iti maysa a botelia a sarming ti gatas, a naawagan iti Thatcher's Common Sense Milk Jar, a naserraan babaen iti na-wax a papel a disko. Idi 1932, nairuar iti komersio dagiti karton ti gatas, a naaramid iti papel a naabbongan iti plastik.
Idi 1863, inimbento ti Pranses a kimiko ken biologo a ni Louis Pasteur ti pasteurisasion, maysa a pamay-an a mangpapatay kadagiti makadangran a bakteria kadagiti inumen ken taraon. Inaramidna daytoy a pamay-an bayat ti panagbakasionna iti kalgaw idiay Arbois, tapno mangtaming ti masansan nga kinaasides dagiti lokal nga arak. Naammuanna babaen ti panageksperimento a ti panangpabara iti baro nga arak, iti agarup a 50–60 °C (122–140 °F) iti apagbiit a panawen laeng, ket mangpapatay kadagiti mikrobio, ken ti arak ket mabalin latta a naannayas nga agtubo, a saan a madadael ti kamaudianan a kalidad. Kas pammadayaw ken ni Pasteur, naawagan ti proseso a pasteurisasion. Ti pasteurisasion ket damo a nausar kas pamay-an a manglapped iti panag-alsem ti arak ken serbesa. Naaramid ti komersial nga i-pasteur nga alikamen idiay Alemania idi dekada 1880, ken naampon iti proseso dagiti mangpapataud idiay Copenhagen ken Estokolmo idi 1885.
Ti homohenisasion, ti pamay-an a panangibunong iti taba ti gatas a patas iti intero a gatas, ket immuna a naimbento idi arinunos ti 1800s ken impakita ni Auguste Gaulin iti 1900 World's Fair idiay Paris. Iti las-ud ti 40 a tawen, ti panangusar iti homogenisasion ket nagsaknap iti dadduma a pagilian, ket gagangay itan.
Remove ads
Dagiti taudan
Amin a kita ti mamalia ket addaan kadagiti kabaian a makaipaay iti gatas iti sumagmamano a panawen kalpasan ti panagpasngayda. Ti gatas ti baka ti kangrunaan a produksion ti gatas. Idi 2011, napattapatta ti FAO a 85% iti amin a gatas iti intero a lubong ket nagtaud kadagiti baka. Ti gatas ti tao ket saan a mapataud wenno maiwarwaras iti industria wenno komersio; nupay kasta, dagiti banko ti gatas ti tao urnongenda ti naited a gatas ti ina ken iwarasda kadagiti maladaga a mabalin a magunggonaan iti gatas ti tao gapu iti nadumaduma a rason (dagiti nasapa a maladaga, maladaga nga addaan iti alerhia, dagiti metaboliko a sakit, kdpy.) ngem saan a makabael nga agpasuso. Manmano a mapasamak a saan nga umdas ti gatas dagiti inna, ta ipakita dagiti panagadal nga akademiko a dagiti inna nga agnanaed kadagiti rehion a kurang ti taraon ket agpatpataud pay laeng iti gatas nga umasping iti kalidad dagiti inna nga agnanaed kadagiti nabaknang a pagilian. Adu ti makagapu no apay a saan nga umdas ti gatas ti ina. Ti kaadu ti gatas a mapataud ket agpannuray iti kaadu ti panangpasuso ken/wenno panangpumpona ti ina: no ad-adu ti panangpasuso ti ina iti anakna wenno panangpumpona, ad-adu ti gatas a mapataud.
Idiay Akinlaud a lubong, ti gatas ti baka ket mapartuat iti industrial a eskala ket, iti kasta unay, isu ti kaaduan a maus-usar a kita ti gatas. Ti komersial a panagtaraken iti gatas, a mangus-usar iti automated milking equipment, ket mangpataud iti kaaduan a gatas kadagiti nabaknang a pagilian. Dagiti baka nga agpatpataud iti gatas, kas iti Holstein, ket napili a mapadakkel tapno ad-adu ti gatasda. Ti agarup 90% kadagiti baka nga agpatpataud iti gatas idiay Estados Unidos ken 85% idiay Britania ket Holstein. Dagiti dadduma pay a baka a pagpataud iti gatas idiay Estados Unidos iramanda ti Ayrshire, Brown Swiss, Guernsey, Jersey ken Milking Shorthorn (Dairy Shorthorn).
Dadduma nga ayup a taudan
Malaksid kadagiti baka, adu a kita ti taraken ti mangted iti gatas nga us-usaren dagiti tattao para kadagiti produkto ti gatas. Dagitoy nga animal iramanda ti nuang, kalding, karnero, kamelio, asno, kabalio, ugsa ken yak. Dagiti umuna nga uppat nga ayup ti nangpataud iti agarup 11%, 2%, 1.4% ken 0.2% ti amin a gatas iti intero a lubong idi 2011.
Idiay Rusia ken Suesia, adda met dagiti babassit a dairy ti moose.
Sigun iti US National Bison Association, ti American bison (a maawagan pay iti American buffalo) ket saan a komersial nga agpasuso; nupay kasta, dagiti nadumaduma a taudan ti nagreport a dagiti baka a nag-crossbreed kadagiti bison ket dagiti nasayaat a taudan ti gatas, ken nausarda bayat ti panagnaed ti Europa iti Amianan nga Amerika, kasta met bayat ti panagrang-ay ti komersial a Beefalo idi dagiti dekada ti 1970 ken 1980.
Remove ads
Sangalubongan a produksion
Idi 2012, ti India ket kadakkelan nga agpatpataud iti gatas ken produkto ti gatas, sa ti Estados Unidos iti Amerika, Tsina, Pakistan, ken Brasil. Amin a 28 a kameng ti Kappon ti Europa ket nagbukelda iti 153.8 a riwriw a tonelada (169.5 a riwriw a bassit a tonelada) ti gatas idi 2013, ti kadakkelan iti aniaman a politiko-ekonomiko a panagkaykaysa.Plantilia:Needs update
Ti umad-adu a kinabaknang kadagiti napanglaw a pagilian, kasta met ti ad-adda a panangitandudo iti gatas ken dagiti produkto ti gatas, ket nangituggod iti iyaadu ti panagkonsumo iti gatas kadagiti napanglaw a pagilian kadagiti kallabes a tawen. Iti sabali a bangir, dagiti oportunidad a naited kadagitoy a dumakdakkel a merkado ti nangallukoy kadagiti multinasional a kompania ti gatas. Nupay kasta, iti adu a pagilian, bassit latta ti produksion ket mangipaay kadagiti napateg a gundaway a mangpaadu kadagiti gubuayan ti matgedan dagiti babassit a talon. Dagiti lokal a sentro ti panagurnong ti gatas, a sadiay ti gatas ket maurnong ken mailammiis sakbay a maipan kadagiti pagaramidan iti gatas iti siudad, ket nasayaat nga ehemplo no sadino a makapagtrabaho dagiti mannalon iti kooperatiba, nangnangruna kadagiti pagilian a kas iti India.
Dagiti apit ti produksion
Ipadamag ti FAO a dagiti talon ti gatas ti Israel ket kaaduan ti produksionna iti lubong, nga addaan iti produksion a 12,546 a kilo (27,659 a libra) ti gatas iti kada baka iti kada tawen. Daytoy a surbey iti 2001 ken 2007 ket inaramid ti ICAR (International Committee for Animal Recording) iti 17 a nabaknang a pagilian. Natakuatan ti surbey a ti promedio a kadakkel ti pangen kadagitoy a nabaknang a pagilian ket immadu manipud 74 agingga iti 99 a baka iti kada pangen iti nagbaetan ti 2001 ken 2007. Ti maysa a talon ti gatas ket addaan iti promedio a 19 a baka iti kada pangen idiay Norwega, ken 337 idiay Baro a Selanda. Ti tinawen a produksion ti gatas iti isu met laeng a panawen ket rimmang-ay manipud 7,726 agingga iti 8,550 a kilo (17,033 agingga iti 18,850 a libra) iti kada baka kadagitoy a nabaknang a pagilian. Ti kababaan a promedio a produksion ket idiay Baro a Selanda iti 3,974 kg (8,761 lb) kada baka. Ti panagpataud ti gatas iti kada baka ket agpannuray iti sistema ti panagagawa, iti taraon dagiti baka, ken bassit laeng iti henetiko a potensial dagiti ayup. Ti kanen ti baka ket kangrunaan a makaapektar iti produksion a magun-odan. Dagiti baka ti Baro a Selanda, nga addaan iti kababaan nga apit iti kada tawen, ti agarab iti intero a tawen, a maisupadi iti Israel, nga addaan iti kangatuan nga apit, a sadiay dagiti baka mangmanganda kadagiti kamalig nga addaan iti napnuan-enerhia a nalalaok a taraon.
Ti apit ti gatas iti kada baka idiay Estados Unidos ket 9,954 kg (21,945 lb) iti kada tawen idi 2010. Iti sabali a bangir, ti apit ti gatas ti kada baka idiay India ken Tsina – ti maikadua ken maikatlo a kadakkelan a mangpatpataud – ket agpada a 1,154 kg (2,544 lb) ken 2,282 kg (5,031 lb) iti kada tawen.
Dinakamat iti Maikainnem a Report ti Pannakabalor ti IPCC ti posibilidad a ti nairekord a panaglang-ab ti produksion ti gatas idiay Tsina ken iti Akinlaud nga Aprika ket maigapu iti agtultuloy a panagadu ti kinarigat ti pudot a gapuanan ti panagbalbaliw ti klima. Posible a hipotesis daytoy, agsipud ta uray ti bassit a kinarigat ti pudot ket mabalin a mangkissay iti inaldaw nga apit: natakuatan ti panagadal idiay Suesia a ti promedio nga inaldaw a temperatura iti 20–25 °C (68–77 °F) ket mangkissay iti inaldaw nga apit ti gatas iti kada baka iti 0.2 kg, nga agdagup iti 0.54 kg ti mapukaw iti 25–30 °C (77–86 °F). Ti panagsirarak iti napudot a tropikal a klima (kas iti Filipinas) iladladawanna ti ad-adda a lineal a relasion, a sadiay ti tunggal maysa a yunit ti kinarigat ti pudot ket mangkissay iti apit iti 2.13%. Kadagiti sistema ti panagtalon nga intensibo, bumaba ti inaldaw nga apit ti baka iti 1.8 kg bayat ti nakaro a kinarigat ti pudot. Kadagiti sistema ti panagtalon nga organiko, limitado ti epektona ti kinarigat ti pudot iti panagpataud ti gatas, ngem dakkel ti epektona iti kalidad ti gatas, a basbassit ti taba ken protina a linaonna. Idiay Tsina, ti inaldaw a produksion ti gatas ti kada baka ket basbassiten ngem iti promedio, iti nagbaetan ti 0.7 ken 4 a kilo iti Hulio (ti kapudotan a bulan iti tawen), ket inton 2070, mabalin a bumabanto dayta iti agingga iti 50% (wenno 7.2 a kilo) gapu iti panagbalbaliw ti klima. Mabalin met dagiti allon ti pudot a mangkissay iti panagpataud iti gatas, a nangnangruna a nakaro ti epektona no agpaut dayta iti uppat nga aldaw wenno nasursurok pay, ta iti dayta a tiempo, agkurangen ti kapasidad ti baka a mangkontrol iti temperatura ti bagina, ket mangrugin nga umadu ti temperatura ti tengnga a bagina.
Presio
Naipadamag idi 2007 a gapu iti rimmang-ay a kinarang-ay iti sangalubongan ken iti panagkumpetensia ti panagpataud iti biofuel para kadagiti stock ti pakan, agpadpada a rimmang-ay ti panagkasapulan ken presio ti gatas iti sangalubongan. Nangnangruna a nakallalagip ti napartak nga iyaadu ti panagkonsumo ti gatas idiay Tsina ken ti iyaadu ti presio ti gatas idiay Estados Unidos nga ad-adda ngem ti presio a subbisado ti gobierno. Idi 2010, impadto ti Departmento ti Agrikultura ti Estados Unidos nga umawat dagiti mannalon iti promedio a $1.35 kada US galon ($0.36/L; $1.62/imp gal) ti gatas ti baka, a bumaba iti 30 a sentimo kada US galon (7.9 ¢/L; 36 ¢/imp gal) manipud idi 2007 ken nababbaba ngem ti break-even a punto para kadagiti adu a mannalon iti baka.
Remove ads
Komposision
Ti gatas ket maysa nga emulsion wenno kolloide dagiti globulo ti taba ti gatas, iti uneg ti nadanum a likido a naglaon kadagiti nalutas a karbohidrato ken protina a nagtipon a nairaman dagiti mineral. Agsipud ta maipataud dayta kas pagtaraon dagiti urbon, amin a linaonna ket makagunggona iti panagdakkelda. Ti gatas ket mangipaay iti enerhia (dagiti lipido, laktosa, ken protina), aminoasido, ti biosintesis dagiti saan a napateg nga aminoasido (manipud kadagiti napateg nga aminoasido ken amina nga ited dagiti protina), napateg a nataba nga asido, bitamina, dagiti inorganiko nga elemento, ken danum.
pH
Ti pH ti gatas ti baka, nga agpangato iti 6.7 agingga iti 6.9, ket umasping iti dadduma a baka ken saan a baka a mamalia.
Dagiti lipido
Agarup 33 gramo ti taba ti full fat milk iti kada litro, a pakairamanan ti agarup 19 gramo a saturado a taba, 1.2 gramo ti omega 6 nga asido ti taba, ken 0.75 gramo ti omega 3 nga asido ti taba iti kada litro. Ti kaadu ti taba ket agduduma kadagiti produkto a naikkat (ti dadduma) ti taba, kas iti skimmed milk.
Iti damo, ti taba ti gatas ket mailemmeng iti porma ti maysa a taba a globulo a nalawlaw iti membrana. Ti tunggal taba a globulo ket dandani sibubukel a buklen dagiti triacylglycerol ken nalawlaw iti membrana a buklen dagiti komplikado a lipido a kas kadagiti phospholipid, agraman dagiti protina. Agtignay dagitoy kas emulsifier a manglapped iti panagtipon dagiti indibidual a globulo ken mangsalaknib iti linaon dagitoy a globulo manipud iti nadumaduma nga ensima iti likido a paset ti gatas. Nupay 97–98% dagiti lipid ket dagiti triacylglycerol, adda met dagiti bassit a di- ken monoacylglycerol, libre a kolesterol ken cholesterol esters, libre a dagiti asido ti taba, ken dagiti phospholipid. Saan a kas iti protina ken karbohidrato, agduduma ti komposision ti taba iti gatas gapu ta agduduma dagiti kita ti ayup.
Agduduma ti kadakkel dagiti globulo ti taba, manipud iti basbassit ngem 0.2 agingga iti agarup 15 a mikrometro ti diametroda iti nadumaduma a sebbangan ti ayup. Mabalin met nga agduduma ti diametro dagiti ayup iti uneg ti maysa a sebbangan ken iti nagduduma a panawen iti uneg ti panagpasuso ti maymaysa nga ayup. Iti gatas ti baka a saan a homohenisado, ti promedio a diametro dagiti globulo ti taba ket dua agingga iti uppat a mikrometro ken iti homogenisado, agarup 0.4 a mikrometro. Dagiti bitamina A, D, E, ken K, a nalunaw iti taba, ket agraman dagiti napateg a asido ti taba, a kas iti linoleic ken linolenic acid, ket masarakan iti taba ti gatas.
Dagiti protina
Ti kadawyan a gatas ti baka ket addaan iti 30–35 a gramo a protina iti kada litro, a ti agarup 80% ket naurnos kadagiti misela ti kaseina. Ti dagup a protina iti gatas ket mangirepresentar iti 3.2% iti komposision (tabla ti nutrision).[masapul a dakamaten]
Dagiti kaseina
Dagiti kadakkelan a patakder iti nadanum a paset ti gatas ket dagiti misela ti kaseina: dagiti nagkaykaysa a rinibu a molekula ti protina, a ti langana ket umasping iti maysa a surpaktante a misela, a naitipon babaen ti tulong dagiti partikulo, iti eskala ti nanometro, ti pospato ti kalsio. Ti tunggal misela ti kaseina ket dandani nagtimbukel ken agarup apagkapullo ti maysa a mikrometro ti kaakabana. Adda uppat a nagduduma a kita dagiti protina ti kaseina: dagiti αs1-, αs2-, β-, ken κ-kaseina. Kaaduan kadagiti kaseina a protina ket naikapet kadagiti misela. Adda sumagmamano nga agsusuppiat a teoria maipapan iti eksakto a patakder dagiti misela, ngem adda napateg a pakainaiganda: ti akinruar a rukod ket buklen dagiti sanga ti maysa a kita ti protina, ti κ-kaseina, a rummuar manipud iti bagi ti misela iti likido nga aglawlawna. Dagitoy a molekula ti kappa-kaseina ket addaan amin iti negatibo nga elektriko a karga isu nga agpaksiatda, a pagtalinaeden dagiti misela a naisina iti kadawyan a kasasaad ken iti maysa a natalged a koloidal a suspension iti likido a nakalikmut a naibatay iti danum.
Naglaon ti gatas iti pinullo a dadduma pay a kita ti protina malaksid iti kaseina ken pakairamanan dagiti ensima. Dagitoy a dadduma pay a protina ket ad-adda a marunaw iti danum ngem kadagiti kaseina ken saanda a mangporma kadagiti dadakkel a patakder. Gapu ta agtalinaed a nasuspenso dagiti protina iti whey, a mabati no agkutkuti dagiti kaseina kadagiti curd, agkakadua a maaw-awaganda kadagiti protina ti whey. Ti laktoglobulina ti kaaduan a gagangay a dagiti protina ti whey. Ti [[rason (matematika}|]] dagiti kaseina iti kadagiti protina ti whey ket agduduma iti nadumaduma a sebbangan; kas pagarigan, 82:18 dayta kadagiti baka ken agarup 32:68 kadagiti tattao.
Dagiti asin, mineral ken bitamina
Ti gatas ti baka ket naglaon iti nadumaduma a kation ken anion a tradisional a maawagan kas dagiti mineral wenno asin ti gatas. Nairaman amin ti kalsio, pospato, magnesio, sodio, potasio, sitrato, ken kloruro, ket gagangay a makita dagitoy iti 5–40 mM. Ti asin ti gatas ket napigsa a makilangen iti kaseina, kangrunaanna ti pospato ti kalsio. Daytoy ket addaan iti sobra ken masansan, ad-adu nga ad-adu a sobra ti solublidad ti solido a pospato ti kalsio.Plantilia:Clarify Malaksid ti kalsio, ti gatas ket taudan ti adu a bitamina: A, B1, B2, B5, B6, B7, B12, ken D.
Estruktura ti pospato ti kalsio
Iti adu a tawen, ti kaaduan a maakseptar a teoria maipapan iti estruktura ti maysa a misela ket buklen dayta kadagiti nagtimbukel a agregado ti kaseina, a maawagan iti submisela, a pinagtipon babaen kadagiti silpo ti pospato ti kalsio. Nupay kasta, adda dua a nabiit pay a modelo ti misela ti kaseina a mangsuppiat kadagiti agduduma a miselular a estruktura iti uneg ti misela.
Ti umuna a teoria, nga intuding da de Kruif ken Holt, ket mangibagbaga a dagiti nanogrupo ti pospato ti kalsio, ken ti phosphopeptide a paset ti beta-kaseina, ket ti kangrunaan a paset ti miselar nga estruktura. Iti daytoy a panangmatmat, dagiti di naurnos a protina ket mangorganisar iti aglawlaw ti pospato ti kalsio, a mangpataud iti estruktura, ket ngarud awan mabukel ti espesipiko a estruktura.Plantilia:Clarify
Maibatay iti maikadua a teoria, nga insingasing ni Horne, ti panagrang-ay dagiti nanogrupo ti pospato ti kalsio ket mangrugi iti proseso ti panagporma dagiti misela, ngem limitado babaen ti panagtipon kadagiti rehion dagiti silo ti phosphopeptide ti kaseina. Apaman a naigamer, maporma dagiti panagtipon ti protina-protina ken mapasamak ti polimerisasion, a sadiay ti κ-kaseina ket mausar a kas maysa a pangngudo a kalub tapno maporma dagiti misela nga addaan kadagiti naitiliw a nanogrupo ti pospato ti kalsio.
Ipakita ti dadduma a gubuayan a ti naitiliw a pospato ti kalsio ket adda iti porma ti9(PO4)6; idinto ta kunaen ti dadduma a kaasping dayta ti estruktura ti mineral a brushita, CaHPO4·2H2O.
Dagiti asukar ken karbohidrato
Naglaon ti gatas iti nadumaduma a karbohidrato, a pakairamanan ti laktosa, glukosa, galaktosa, ken dadduma pay nga oligosakarido. Ti laktosa ti mangted iti nasam-it a raman ti gatas ken agdagup iti 40% kadagiti kalori iti gatas ti baka. Ti laktosa ket maysa a disakarido a buklen ti dua a simple nga asukar: glukosa ken galaltosa. Ti gatas ti baka ket addaan iti promedio a 4.8% nga anhydrous a laktosa, nga agdagup iti agarup 50% iti dagup a solido ti skimmed milk. Agdepende ti kaadu ti laktosa iti kita ti gatas, ta mabalin nga ad-adu ti dadduma a karbohidrato ngem ti laktosa iti gatas.
Dadduma pay a linaon
Dagiti dadduma pay a paset ti gatas ti baka ket dagiti sibibiag a puraw a selula ti dara, dagiti selula ti glandula a mamario, nadumaduma a bakteria, bitamina C, ken adu nga aktibo nga ensima.
Panagparang
Agpadpada a dagiti globulo ti taba ken dagiti babassit a misela ti kaseina, nga umdasda laeng a dakkel tapno mangitampok iti lawag, ti mangpataud iti nalibeg a puraw a kolor ti gatas. Naglaon dagiti globulo ti taba iti sumagmamano a duyaw-kahel a karoteno, umdas dayta kadagiti dadduma a puli ti baka (kas iti Guernsey ken Jersey a baka) a mangted iti balitok wenno "nakrema" a maris iti maysa a baso ti gatas. Ti riboplabina iti whey a paset ti gatas ket berde ti marisna, a no dadduma mailasin iti skimmed milk wenno whey a produkto. Ti skimmed milk nga awanan taba ket addaan laeng kadagiti misela ti kaseina tapno mangwarawara iti lawag, ket ad-adda a mangwarawara dagitoy iti naun-uneg a kaatiddog ti allon a asul a lawag ngem iti nalabaga, isu a ti skimmed milk ket agkitkita iti umasul.
Remove ads
Panangproseso
Iti kaaduan a pagilian iti Laud, dagiti naipamaysa a pagaramidan iti gatas ket mangproseso iti gatas ken kadagiti produkto a nagtaud iti gatas, kas iti krema, mantekilia, ken keso. Idiay Estados Unidos, dagitoy ket kadawyan a lokal a kompania, idinto ta idiay Akin-abagatan a Hemisperio dagiti pasilidad ket mabalin a tamingen dagiti dadakkel a multinasional a korporasion a kas ti Fonterra.
Pasteurisasion
Pasteurisasion § Gatas Maus-usar ti pasteurisasion a mangpapatay kadagiti patoheniko a bakteria kas iti M. paratuberculosis ken E. coli 0157:H7 babaen ti panangpabara iti gatas iti apagbiit sa dagus a panangpalamiis. Dagiti kita ti pasteurisado a gatas iramanna ti full cream, reduced fat, skim milk, calcium enriched, flavored, ken UHT. Ti gagangay a proseso a nangato a temperatura iti ababa a tiempo (Ingles: high temperature short time / HTST) iti 72 °C (162 °F) iti las-ud ti 15 a segundo ket naan-anay a mangpapatay kadagiti patoheniko a bakteria iti gatas, a mamagbalin iti dayta a natalged nga inumen agingga iti tallo a lawas no kanayon a maipalamiis. Dagiti pagaramidan iti gatas isuratda ti petsa a "kasayaatan sakbay" iti tunggal pagkargaan, a kalpasan dayta ikkaten dagiti pagtagilakuan ti aniaman a di nailako a gatas kadagiti estanteda.
Ti maysa a pagdaksan ti panangpapudot iti pasteurisasion ket mapukaw ti dadduma a bitamina ken mineral. Ti matunaw a kalsio ken posporo ket bumassit iti 5%, ti tiamina ken bitamina B12 iti 10%, ken bitamina C iti 20% wenno ad-adu pay (uray agingga a naan-anay a mapukaw). Gapu ta bassit laeng ti mapukaw no idilig iti dakkel a kaadu ti dua a B-vitamina nga adda, agtultuloy a mangipaay ti gatas iti dakkel a kaadu ti tiamina ken vitamin B12. Ti pannakapukaw ti bitamina C ket saan a napateg iti nutrision no balanse ti pannangan, ta ti gatas ket saan a napateg a paggapuan ti bitamina C.
Piltrasion
Ti mikropiltrasion ket maysa a proseso a paset a mangsukat iti pasteurisasion ken mangpataud iti gatas nga addaan iti basbassit a mikroorganismo, ken napaut ti panag-serbina, nga awan ti panagbalbaliw ti raman ti gatas. Iti daytoy a pamay-an, maisina ti krema manipud iti skimmed milk ken ma-pasteurize iti kadawyan a pamay-an, ngem ti skimmed milk ket maipasagepsep kadagiti ceramic microfilters a mangpetpet iti 99.9% dagiti mikroorganismo iti gatas (no idilig iti 99.999% a panangpapatay kadagiti mikroorganismo iti gagangay a HTST a pasteurisasion). Kalpasanna, maitipon manen ti skimmed milk iti ma-pasteurize a krema tapno maisubli ti orihinal a komposision ti gatas.
Ti ultrapiltrasion ket agus-usar kadagiti naun-uneg a piltro ngem iti mikropiltrasion, a mangipalubos iti laktosa ken danum a lumasat bayat nga agtalinaed dagiti taba, kalsio, ken protina. Kas iti mikropiltrasion, mabalin a maikkat ti taba sakbay ti piltrasion ken mainayon manen kalpasan dayta. Ti ultrapiltrado a gatas ket maus-usar iti panagaramid iti keso, gapu ta nakissayan ti kaadu ti protina a linaonna, ken direkta a mailaklako kadagiti konsumidor kas nangatngato ti protina, basbassit ti linaon ti asukar, ken nakrem-krema nga alternatibo iti kadawyan a gatas.
Panagkrema ken homohenisasion
Kalpasan ti 12 agingga iti 24 nga oras a panagtalinaed, ti baro a gatas ket agannayas nga agsisina iti katuon ti krema nga addaan iti adu a taba, iti ngato ti katuon ti gatas nga addaan iti basbassit a taba. Masansan a mailaklako ti krema kas maysa a naisina a produkto nga addaan iti bukodna a pakausaran. Ita, gagangay a maaramid a dagus ti pannakaisina ti krema iti gatas babaen kadagiti centrifugal cream separator. Agpangato dagiti globulo ti taba iti ngatuen ti pagkargaan ti gatas agsipud ta ti taba ket basbassit ti kapuspusanna ngem ti danum.
No basbassit dagiti globulo, ad-adda a malapdan daytoy ti dadduma a puersa iti molekular a tukad. Ti krema iti gatas ti baka ket naparpartak nga umadayo ngem iti mabalin nga ipadles ti simple a modelo: imbes nga agmaymaysa a globulo, ti taba iti gatas ket agannayas nga agporma kadagiti grupo a buklen ti agarup maysa a milion a globulo, a pagtiponen ti sumagmamano a babassit a protina ti whey. Naparpartak ti panagpangato dagitoy a grupo ngem kadagiti maymaysa a globulo. Dagiti taba a globulo, iti gatas ti kalding, karnero ken nuang, ket saan a dagus a mangbukel iti grupo ken basbassitda a mangrugi, a mangibunga iti nainayad a pannakaisina ti krema kadagitoy a gatas.
Masansan a ma-homogenize ti gatas, maysa a pamay-an a manglapped iti pannakaisina ti katuon ti krema manipud iti gatas. Maipumpo ti gatas iti nangato a presion babaen kadagiti nailet unay a tubo, ngarud mangburak daytoy a proseso kadagiti globulo ti taba babaen ti turbulensia ken kabitasion. Ti ad-adu a babassit a partikulo ket addaan iti ad-adu a dagup a kalawa ti rabaw ngem ti sumagmamano a dadakkel a partikulo, ket saan a naan-anay a maabbongan ida dagiti orihinal a membrana dagiti globulo ti taba. Maallukoy dagiti misela ti kaseina kadagiti kabbaro a nailatak a rabaw ti taba.
Dandani kakatlo kadagiti misela iti gatas ket makipaset iti daytoy baro nga estruktura ti membrana. Mangpabpabaklay ti kaseina kadagiti globulo ken manglapped iti panagtipon a nangpapartak iti panagsina. Dagiti naluktan a globulo ti taba ket nalaka a madangran kadagiti dadduma nga ensima iti gatas, a mabalin a mangrebba kadagiti taba ken mangpataud iti nabunglog a raman. Tapno malapdan daytoy, saan nga aktibo dagiti ensima babaen ti pasteurisasion ti gatas sakbay wenno kabayatan ti homohenisasion.
Ti homohenisasion ket immuna a naimbento idiay Pransia idi 1892 ni Auguste Gaulin ken naipakaammo kalpasan ti sangapulo a tawen. Iti simmaganad a 30 a tawen, ti panangusar kadagiti homohenisador ket nagsaknap iti dadduma a pagilian a kas iti Kanada, Estados Unidos, ken Norwega. Dandani amin a gatas a mailako idiay Estados Unidos ket homohenisado, ket ti Estados Unidos ti kaunaan a pagilian a sadiay ti homohenisasion ket nagbalin a sapasap.
Ti gatas a homohenisado ket tamtamnay ti ramanna, ngem nakremkrema ti ramanna iti ngiwat ngem ti gatas a saan a homohenisado. Napurpuraw ken ad-adda a saan nga agbalin a nabunglog. Saan a homohenisado ti creamline wenno cream-top a gatas. Mabalin a na-pasteurisasion wenno saan. Ti gatas a napasaran ti homohenisasion iti nangato a presion, a sagpaminsan a maawagan iti "ultra-homohenisado", ket naunday ti panagpautna ngem iti gatas a napasaran ti ordinario a homohenisasion iti basbassit a presion.
UHT
Ti ultra-heat treatment (UHT) ket maysa a kita ti panangproseso iti gatas a sadiay madadael ti amin a bakteria babaen ti nangato a pudot tapno mapaatiddog ti panagserbi ti gatas agingga iti innem a bulan, agingga a maluktan ti pakete. Umuna a ma-homogenize ti gatas sa maagpapudot iti 138 °C (280 °F) iti 2–4 segundo. Dagus a mailamiis ti gatas ken maikarga iti steril a pagkargaan. Kas resulta daytoy a panangagas, madadael ti amin a patoheniko a bakteria iti gatas, saan a kas no ti gatas ket ma-pasteurize laeng. Agingga iti 6 a bulan a saan a maluktan ti naagas a gatas. Ti UHT a gatas ket saan a kasapulan a mai-refrigerar agingga a maluktan ti pakete, isu a nalaklaka ti pannakaipatulod ken panangidulin iti dayta. Nupay kasta, iti daytoy a proseso mapukaw ti bitamina B1 ken bitamina C, ken adda met bassit a panagbalbaliw iti raman ti gatas.
Remove ads
Nutrision ken salun-at
Agduduma ti komposision ti gatas iti nadumaduma a sebbangan. Mabalin nga agduduma ti dadduma a banag, kas iti kita ti protina; ti proporsion ti protina, taba, ken asukar; dagiti kaadu ti nadumaduma a bitamina ken mineral; ti kadakkel dagiti globulo ti taba ti gatas; ken ti kapigsa ti curd. Kas pagarigan:
- Ti gatas ti tao ket aglaon, iti promedio, iti 1.1% a protina, 4.2% a taba, 7.0% a laktosa (maysa a asukar), ken mangipaay iti 72 kcal ti enerhia iti tunggal 100 a gramo.
- Ti gatas ti baka ket aglaon, iti promedio, iti 3.4% a protina, 3.6% a taba, ken 4.6% a laktosa, 0.7% a mineral ken mangipaay iti 66 kcal ti enerhia iti tunggal 100 a gramo. Kitaen pay ti Nutrisional a pateg § Dagiti nota ad-adayo iti baba ti daytoy nga artikulo, kasta met dagiti ad-adu a kompleto a listaan kadagiti online a taudan a mangilista kadagiti pateg ken paggiddiatan kadagiti kategoria.
Ti gatas ti asno ken kabalio ket addaan iti kabassit ti taba a linaonna, idinto ta ti gatas dagiti poka ken baliena ket mabalin nga aglaon iti nasurok a 50% a taba. Ti maudi a kaso ket gapu iti nalamiis a kasasaad a pagbibiagan dagitoy nga ayup.
Gatas ti baka: panagduduma babaen ti puli
Agduduma dagitoy a komposision sigun iti puli, ayup, ken punto iti panawen ti laktansia.
Ti ranggo ti protina kadagitoy nga uppat a puli ket manipud iti 3.3% agingga iti 3.9%, idinto ta ti ranggo ti laktosa ket manipud iti 4.7% agingga iti 4.9%.
Ti porsiento ti taba ti gatas ket mabalin a mabaliwan babaen kadagiti pamay-an dagiti agtartaraken iti gatas, para iti taraon dagiti tarakenda. Ti impeksion a pagaammo kas mastitis – nangnangruna kadagiti baka a mangpatpataud iti gatas – ket mabalin a mangpababa iti kaadu ti taba.
Nutritional a pateg
Ti naproseso a gatas ti baka ket nairantaPlantilia:By whom nga addaan iti nadumaduma a kaadu ti taba idi dekada 1950. Ti maysa a tasa (250 mL) a gatas ti baka, nga addaan iti 2% a taba, ket naglaon iti 285 mg a kalsio, a mangirepresentar iti 22% agingga iti 29% iti inaldaw a maiparparegta a magun-od (IMM) a kalsio iti maysa a nataengan. Depende iti edadna, ti gatas addaan iti 8 a gramo a protina, ken adu a dadduma pay a sustansiaPlantilia:Which (natural man wenno babaen ti panangpabileg).
Addaan ti intero a gatas iti glusemiko nga indeks a 39±3. Maibilang a nababa ti GI ti maysa a taraon no 55 wenno nababbaba dayta.
Maipanggep iti kalidad ti protina, ti intero a gatas ket addaan ti Digestible Indispensable Amino Acid Score (DIAAS) iti 1.43, a ti manglapped nga aminoasido para kadagiti grupo ket metionina ken sisteina. Ti DIAAS a 1 wenno ad-adu pay ket maibilang a kas maysa a napintas/nangato a gubuayan ti kalidad ti protina.
Sakit
Awan ti mapagtalkan nga ebidensia a ti panaginum iti gatas paaduenna ti peggad ti kanser iti sapasap, ken adda ti nasayaat nga ebidensia a ti panaginum iti gatas mabalin a mangprotektar iti kanser iti bagis.
Alerhia
Ti gatas ti baka ti maysa kadagiti kadawyan a alerhia iti taraon kadagiti maladaga. Daytoy ket maysa nga immunologically mediated a dakes a reaksion, a manmano a makapapatay, iti maysa wenno ad-adu pay a protina ti gatas ti baka. Ti alerhiya iti gatas apektaranna ti nagbaetan ti 2% ken 3% kadagiti maladaga ken babassit nga ubbing. Tapno makissayan ti peggad, dagiti singasing ket dagiti maladaga ti rumbeng a bugbugtong nga agpasuso iti di kumurang a uppat a bulan, nasaysayaat no innem a bulan, sakbay a maipasangoda iti gatas ti baka. Kaaduan kadagiti ubbing ti saanen nga alerhia iti gatas, ngem iti agarup 0.4% ti agtultuloy ti kasasaad agingga a nataenganen.
Di panagibtur iti laktosa
Ti di panagibtur iti laktosa ket maysa a kasasaad a sadiay dagiti tattao ket addaan kadagiti sintoma gapu iti kinakurang wenno kaawan ti ensima a lactasa iti bassit a bagis, a pakaigapuan ti nakapuy a pannakaabsorbsion ti laktosa iti gatas. Agduduma ti kaadu ti laktosa a kabaelan nga ibturan dagiti tattao a naapektaran sakbay nga agparang dagiti sintoma, a mabalin a pakairamanan ti ut-ot iti tian, panagbubussog, panagibleng, gas, ken panagrurusok. Agdepende ti kinakaro iti kaadu ti gatas a mainum. Dagidiay maapektaran ket kadawyan a makainum iti di kumurang a maysa a tasa ti gatas nga awan ti nakaro a sintoma, ket ad-adu pay ti maibturanda no mainumda a kaduada ti pannangan wenno iti intero nga aldaw.
Remove ads
Ebolusion ti laktansia
Ti glandula a mamario ket naipagarup a nagtaud kadagiti apokrina (maysa a kita ti glandula ti kudil). Naipagarup a ti orihinal a panggep ti laktansia (panagaramid iti gatas) ket tapno mababasa dagiti itlog. Ti kaaduan nga argumento ket naibatay kadagiti monotrema (mangikabil-itlog a mamalia). Ti orihinal nga adaptibo a kaipapanan dagiti pannakiruar ti gatas ket mabalin a ti nutrision, kasta met immunolohiko a pannalaknib.
Agparang ti Tritylodontidae (iti klado a Cynodontia) a nangipakita iti laktansia, maibatay iti patron ti panagsukat ti ngipenda.
Suplementasion iti hormona ti panagdakkel ti baka
Manipud idi Nobiembre 1993, ti recombinant bovine somatotropin (rbST), a maawagan met iti rBGH, ket nailako kadagiti mannalon iti gatas idiay Estados Unidos nga addaan iti pammalubos ti Food and Drug Administration (FDA). Dagiti baka ti gagangay a mangpataud iti hormona ti panagdakkel ti baka, ngem adda dagiti agpatpataud a mangted iti kanayonan a rekombinante a bersion ti BGH a naaramid babaen ti E. coli (a nabaliwan babaen ti henetiko nga inhenieria) tapno umadu ti gatas. Ti hormona ti panagdakkel ti baka parparegtaenna met ti panagpataud iti dalem ti insulin-like growth factor 1 (IGF1).
Salun-at ti tao
Sigun kadagiti report ti US Food and Drug Administration, ti National Institutes of Health ken ti Gunglo ti Salun-at ti Lubong, agpada a natalged dagitoy a kompuesto para iti panaginum ti tao iti kaadu a mausar.
Mabalin a mailako idiay Estados Unidos ti gatas a naggapu kadagiti baka a natratar ti rBST, ket kinuna ti FDA nga "awan ti naipakita a napateg a nagdumaan ti gatas a naggapu kadagiti baka a natratar ti rBST ken ti gatas a naggapu kadagiti baka a saan a natratar ti rBST".[19] Ti gatas a maipabpablaak a naggapu dayta kadagiti baka a saan a natratar iti rBST ket masapul a mangdakamat iti daytoy a masarakan iti etiketana.
Pagimbagan ti ayup
Dagiti baka a mangala iti rBGH a suplemento ket mabalin a ad-adda a masansan nga agsakit iti impeksion iti udder a maawagan iti mastitis. Dagiti parikut iti mastitis ti nangiturong iti Kanada, Australia, Baro a Selanda, ken Hapon a nangiparit iti gatas manipud kadagiti baka a natratar iti rBST. Ti mastitis, agraman ti dadduma pay a sakit, ti mabalin a pakaigapuan ti masna a panagbaliwbaliw ti kaadu ti puraw a selula ti dara iti gatas.
Naiparit met ti rBGH iti Kappon ti Europa gapu iti pagimbagan ti ayup.Plantilia:Masapul a pagarigan
Remove ads
Dagiti kita ken marka
Dagiti produkto ti paggatasan ket nailako iti nadumaduma a kita a naibatay kadagiti kita/grado ti:
- dagiti aditibo (kas pagarigan dagiti bitamina, dagiti raman)
- edad (kas pagarigan, cheddar, daan a cheddar)
- koagulasion (kas pagarigan ti cottage cheese)
- pamay-an ti panagtaraken (kas pagarigan, organiko, naakan iti ruot, gatas ti garami)
- taba a linaon (kas pagarigan kagudua ken kagudua, 3% a taba a gatas, 2% a gatas, 1% a gatas, skim a gatas)
- panagpaburek (kas pagarigan ti buttermilk)
- raman (kas pagarigan ti tsokolate ken presa)
- homohenisasion (kas pagarigan ti cream top)
- pakete (kas pagarigan, botelia, karton, supot)
- pasteurisasion (kas pagarigan, gatas a saan a na-pasteurized, gatas a na-pasteurized)
- panangkissay wenno panangikkat iti laktosa
- sebbangan (kas pagarigan baka, kalding, karnero)
- panagpapateg (kas pagarigan, gatas a tsokolate ken presa)
- kaadu ti danum (kas pagarigan ti dry milk powder, condensed milk, ultrafiltered milk)
Ti gatas a nataginayon babaen ti proseso ti UHT ket saan a kasapulan a maipalamiis iti refrigerator sakbay a maluktan, ken ngarud naunday unay ti biag ti estante (innem a bulan) ngem iti gatas a naikabil iti gagangay a pakete. Kadawyan a mailako a di nalamiis idiay Nagkaykaysa a Pagarian, Estados Unidos, Europa, Latin nga Amerika, ken Australia.
Taba a linaon
Agduduma ti taba a linaon ti intero a gatas, ken mabaliwan tapno maaddaan iti nagduduma a kita babaen ti panangisina iti skim milk manipud iti krema, sa usaren ti maysa kadagita a manglaok iti nagduduma a rason, nalabit uray manipud iti base ti intero a gatas. Iti kasta, maipasdek dagiti nadumaduma a kategoria ti taba. Mabalin a mailadawan dagitoy kas porsiento, kas pagarigan 1%, 2%, 3%, wenno mailadawan babaen ti nainaganan a deskripsion, kas pagarigan ti intero, semi-skimmed, skimmed, "half and half" (kagudua ti intero a gatas ken kagudua ti krema).
Panangkissay wenno panangikkat iti laktosa
Ti gatas nga awanan iti laktosa ket mabalin a mapataud babaen ti panangiyallatiw ti gatas iti laktasa nga ensima a nakisinggalut iti maysa nga inert a carrier. Apaman a nabingbingay ti molekula, awanen dagiti dakes nga epekto ti laktosa. Adda dagiti porma nga addaan iti nakissayan a kaadu ti laktosa (kaaduanna a 30% ti kadawyan a kaadu), ken mabalin nga addaan iti dandani 0%. Ti maymaysa a madlaw a nagdumaanna iti gagangay a gatas ket ti nasamsam-it a ramanna gapu iti pannakabingbingay ti laktosa iti glukosa ken galaktosa. Mabalin met a mapataud ti gatas nga awanan iti laktosa babaen ti ultrapiltrasion, a mangikkat kadagiti babassit a molekula, a kas iti laktosa ken danum, bayat a mabati ti kalsio ken protina. Ti gatas a mapataud babaen kadagitoy a pamay-an ket basbassit ti asukarna ngem iti gagangay a gatas.
Ti sabali pay a pamay-an a makatulong iti pannakarunaw, kadagiti addaan iti di panagibtur iti laktosa, ket dagiti gatas a taraon, a kas iti yogurt, a nainayon dagiti nasayaat a bakteria a kas iti Lactobacillus acidophilus (Ingles: acidophilus milk) ken Bifidobacterium. Ti sabali pay a gatas nga addaan iti bakteria a kultura ti Lactococcus lactis ("kulturado a gatas ti mantekilia") ket masansan a maus-usar iti panagluto tapno mangsukat iti tradisional a panagusar iti masna a napait a gatas, a nagbalin a manmano gapu iti kaadu ti pasteurisasion, a mangpapatay met iti masna a mapasamak a Lactococcus a bakteria.
Dagiti aditibo ken panangraman
Ti komersial a nailako a gatas ket kadawyan a maaddaan iti bitamina D a mainayon iti dayta tapno maikapet ti kurang a pannakaiparang iti UVB a radiasion. Dagiti gatas nga addaan iti basbassit a taba ket masansan a nainayon ti bitamina A palmitate a mangkompensar iti pannakapukaw ti bitamina kabayatan ti pannakaikkat ti taba; idiay Estados Unidos daytoy ti mangpataud kadagiti gatas nga addaan iti basbassit a taba ken nangatngato a bitamina A ngem ti intero a gatas. Masansan nga adda maikarga iti gatas tapno nasaysayaat ti ramanna wenno tapno umadu ti mailako. Adu a tawenen a mailaklako ti tsokolate a gatas ket iti nabiit pay, simmaruno ti strawberry a gatas ken dadduma pay. Dagiti dadduma a nutrisionista dinillawda ti naparaman a gatas gapu ta manginayon iti asukar, a masansan a kas high-fructose corn syrup, iti taraon dagiti ubbing a gagangay a nalukmeg idiay Estados Unidos.
Panangiwaras
Gapu iti ababa a biag ti estante ti normal a gatas, inaldaw a naipatulod daytoy kadagiti pagtaengan iti adu a pagilian; nupay kasta, gapu iti pannakapasayaat ti refrigeration iti pagtaengan, ti panagbaliw dagiti pagannayasan ti panaggatang iti taraon gapu kadagiti supermerkado, ken ti nangatngato a gastos iti panangipaay iti gatas iti pagtaengan, saanen a magun-odan ti inaldaw a panangipaay ti gatas babaen ti maysa a letsero iti kaaduan a pagilian.
Australia ken Baro a Selanda
Idiay Australia ken Baro a Selanda, sakbay a metrikasion, kadawyan a naiwaras ti gatas kadagiti 1 pint (568 mL) a botelia a sarming. Idiay Australia ken Irlanda adda programa a pinondoan ti gobierno a "free milk for school children" (Ilokano: libre a gatas para kadagiti ubbing nga ageskuela), ket maiwarwaras ti gatas iti parbangon a panaginana kadagiti 1/3 pint a botelia. Gapu iti panagbaliw kadagiti metriko a rukod, madanagan ti industria ti gatas a ti panangsukat kadagiti botelia ti 500 mL ket agbanagto iti 13.6% a panagpababa ti panagkonsumo ti gatas; gapuna, amin a botelia ti pint ket naala ken nasukatan kadagiti botelia ti 600 mL.
Idi agangay, gapu iti agtultuloy a panagngato ti gastos iti panangurnong, panangibiahe, panangidulin ken panangdalus kadagiti botelia a sarming, nasuktan dagitoy kadagiti karton. Nausar ti adu a disenio, a pakairamanan ti tetrahedron a mabalin a napuskol a nakaipempen nga awan ti pagbasuraan a lugar, ken saan a mabalin a mabaliwan iti aksidente (islogan: "Awanen ti agsangit iti naibukbok a gatas", Ingles: "No more crying over spilt milk"). Idi agangay, nupay kasta, nangpili ti industria iti disenio a kapadpada ti nausar idiay Estados Unidos.
Magun-odan itan ti gatas iti nadumaduma a kadakkel kadagiti papel a karton ti gatas (250 mL, 375 mL, 600 mL, 1 litro ken 1.5 litro) ken plastik a botelia (1, 2 ken 3 litro). Ti "long-life" (atiddog ti panagbiagna) a gatas (UHT), a gagangay a magun-odan iti 1 ken 2 litro a rectangular a karton, ket dakkel a kanayonan iti merkado. Kadagiti siudad ken suburbano a lugar nga addaan iti umdas a panagkasapulan, mabalin pay laeng ti panangipaay iti pagtaengan, nupay kadagiti suburbano a lugar masansan a mamitlo iti kada lawas imbes nga inaldaw. Ti sabali pay a napateg ken nalatak a mainayon iti tiendaan ket dagiti naimas a gatas; kas pagarigan, kas nadakamat iti ngato, ti Farmers Union Iced Coffee ad-adu ti mailaklako ngem ti Coca-Cola idiay Abagatan nga Australia.
India
Iti away ti India, inaldaw nga ipan dagiti lokal a letsero kadagiti balay, babaen ti panangitugotda iti adu a gatas iti metal a pagkargaan, a masansan nga usarenda ti bisikleta. Kadagiti dadduma a paset ti metropolitano nga India, gagangay a magatang wenno maipatulod ti gatas kadagiti plastik a supot wenno karton babaen kadagiti tiendaan wenno supermerkado.
Ti agdama a panagdaliasat ti gatas idiay India ket manipud iti agpatpataud iti gatas agingga iti agkolekta iti gatas. Kalpasanna, maipan iti milk chilling center ken maipan ti bulk iti Plantilia:Processing plant, kalpasanna iti tindero ken iti kamaudiananna iti konsumidor.
Ti maysa a surbey ti Food Safety and Standards Authority ti India idi 2011 ket nakaammuan a dandani 70% kadagiti sample ti saan a maitunos kadagiti pagalagadan a naituding para iti gatas. Natakuatan ti panagadal a gapu ta kurang ti higiene ken sanitasion iti pannakaiggem ken pannakaipempen ti gatas, saan a naimbag a nabugguan dagiti detergente (a maus-usar bayat ti panagdalus) ket napanda iti gatas. Agarup 8% kadagiti sample iti surbey ket nasarakan a naglaon kadagiti detergente, a napeggad iti salun-at.
Nupay ti India ket kadakkelan iti lubong nga agpatpataud iti gatas ken maysa a kangrunaan nga exporter, ti agtultuloy nga umad-adu a panagkasapulan ti pagilian kadagiti produkto ti gatas ket mabalin a mamagbalin iti dayta a pagilian a net importer.
Pakistan
Idiay Pakistan, mailako ti gatas kadagiti burnay. Kangrunaan a taraon ti gatas, nangnangruna kadagiti tribu nga agpaspastor iti daytoy a pagilian.
Nagkaykaysa a Pagarian
Manipud idi arinunos ti dekada 1990, dakkel a nagbalbaliwan ti panaggatang iti gatas idiay UK. Dandani awanen ti kadawyan nga agpaspasakdo iti gatas, a mangusar iti milk float (masansan nga agandar iti baterya) bayat ti parbangon ken mangitulod iti gatas kadagiti 1 pint a sarming a botelia nga addaan iti aluminum foil tops a direkta kadagiti pagtaengan. Ti dua kadagiti kangrunaan a rason, iti panagpababa dagiti panangitulod iti gatas kadagiti pagtaengan idiay UK, ket dagiti refrigerator iti pagtaengan (a mangkissay iti kasapulan iti inaldaw a panangitulod iti gatas) ken ti panagusar iti pribado a lugan (a nangpadakkel iti panaggatang kadagiti supermerkado). Ti sabali pay a makagapu ket nalaklaka ti gumatang iti gatas iti supermerkado ngem iti maipatulod iti pagtaengan.
Idi 1996, nasurok a 2.5 bilion a litro ti gatas ti inted pay laeng dagiti letsero, ngem idi 2006, 637 milion a litro laeng (13% ti gatas a nausar) ti inted ti agarup 9,500 a letsero. Idi 2010, ti napattapatta a bilang dagiti letsero ket bimmaba iti 6,000. No ipagaruptayo a ti panangipaay ti letsero iti gatas ket kas met laeng idi 2006, kaipapananna a dagiti panangipaay ti letsero iti gatas ket mangirepresentar iti 6–7% laeng iti amin a gatas a nausar kadagiti sangakabbalayan ti UK (6.7 bilion a litro idi 2008/2009).Plantilia:Needs update
Ngarud itatta mailako kadagiti pagtagilakuan ti dandani 95% ti amin a gatas idiay UK, a kaaduan kadagitoy ket adda kadagiti plastik a botelia iti nadumaduma a kadakkel, ngem adda met dagiti naikabil kadagiti karton ti gatas. Manmano a mailako ti gatas kadagiti sarming a botelia kadagiti tiendaan ti UK.
Estados Unidos
Idiay Estados Unidos, kaaduan a nasukatan dagiti sarming a botelia ti gatas kadagiti karton ti gatas ken plastik a burnay. Dagiti galon ti gatas ket dandani kanayon a mailako kadagiti burnay, idinto ta dagiti kagudua a galon ken kuarto ket mabalin a masarakan agpadpada kadagiti papel a karton ken plastik a burnay, ket dagiti basbassit a kadakkel ket dandani kanayon nga adda kadagiti karton.
Ti "half pint" (237 mL, 5⁄12 imp pt) a karton ti gatas ket isu ti tradisional nga yunit kas paset dagiti pangngaldaw ti eskuelaan, uray no sinukatan ti dadduma a kompania dayta a kadakkel ti yunit iti maysa a plastik a botelia, a magun-od met iti retail iti kadakkel ti 6- ken 12-pack.
Panangbalkot
Manmano itan dagiti sarming a botelia ti gatas. Kaaduan a tattao gumatgatangda iti gatas kadagiti supot, plastik a botelia, wenno dagiti papel a karton a naabbongan iti plastik. Ti ultrabioleta (UV) a lawag manipud iti fluorescent a lawag mabalbaliwanna ti raman ti gatas, isu a ti adu a kompania a dati a mangmangted iti gatas iti nalawag wenno nalawag unay a pagkargaan ket agus-usar itan kadagiti napuskol a material a manglapped iti UV a lawag. Ti gatas ket magun-odan iti nadumaduma a pagkargaan nga addaan kadagiti lokal a bersion:
Arhentina
- Gagangay a mailaklako kadagiti 1-litro a supot ken kahon. Kalpasanna, maikabil ti supot iti maysa a plastik a burnay ket maikkat ti suli sakbay a maibuyat ti gatas.
Australia ken Baro a Selanda
- Naipablaak iti nadumaduma a kadakkel, a kadawyan nga adda iti aseptiko a karton agingga iti 1.5 litro, ken plastik a botelia nga addaan iti screw-top nga addaan kadagiti sumaganad a bolyum; 1.1 L, 2 L, ken 3 L. Dagiti 1-litro a supot ti gatas ket mangrugin a makita kadagiti supermerkado, ngem saan pay a nalatak. Kaaduan a UHT-milk ket naikabil kadagiti 1 wenno 2 litro a papel a pagkargaan nga addaan iti naserraan a plastik nga agong.
Brasil
- Nailako idi kadagiti nalamiis a 1-litro a supot, kas iti Abagatan nga Aprika. Ita ti kadawyan a porma ket dagiti 1-litro nga aseptiko a karton a naglaon iti UHT a natinnag, semi-natinnag wenno intero a gatas, nupay dagiti plastik a supot ket maus-usar pay laeng para iti pasteurized a gatas. Dagiti nangatngato a grado ti pasteurized a gatas ket masarakan kadagiti karton wenno plastik a botelia. Manmano ti saan a 1-litro a kadakkel.
Kanada
- Dagiti 1.33 a litro a plastik a supot (nailako a kas 4 a litro iti 3 a supot) ket nalaka a magun-odan iti dadduma a lugar (nangruna iti Maritimes, Ontario ken Quebec), nupay ti 4 a litro a plastik a burnay ti nangsukat kadakuada iti akinlaud a Kanada. Dagiti dadduma pay a gagangay a kadakkel ti panangbalkot ket dagiti 2 litro, 1 litro, 500 mL, ken 250 mL a karton, kasta met dagiti 4 litro, 1 litro, 250 mL nga aseptiko a karton ken 500 mL a plastik a burnay.
Chile
- Ti nasam-it a gatas ket nalatak nga inumen kadagiti estudiante iti amin nga edad, ken masansan a mailaklako kadagiti babassit a plastik a supot nga addaan iti straw. Dagiti nataengan a saan a mayat nga uminum iti maysa a bangkete ket masansan nga uminum iti gatas a naited manipud kadagiti karton, wenno gatas a tsa.
Colombia
- Nailako ti gatas kadagiti 1-litro a plastik a supot.
Kroasia, Bosnia ken Herzegovina, Serbia, Montenegro
- Ti UHT a gatas (trajno mlijeko/trajno mleko/трајно млеко) ket mailako kadagiti 500 mL ken 1 L (no dadduma 200 mL met) nga aseptiko a karton. Ti saan a UHT a pasteurized a gatas (svježe mlijeko/sveže mleko/свеже млеко) ket kadawyan a nailako kadagiti 1 L ken 1.5 L a PET a botelia, nupay idiay Serbia ket mabirukan pay laeng ti gatas kadagiti plastik a supot.
Estonia
- Gagangay a mailako kadagiti 1 L a supot wenno 0. 33 L, 0.5 L, 1 L wenno 1.5 L a karton.
Dagiti paset ti Europa
- Gagangay dagiti kadakkel ti 500 mL, 1 litro (ti kadawyan), 1.5 litro, 2 litro ken 3 litro.
Pinlandia
- Gagangay a mailaklako iti 1 L wenno 1.5 L a karton, iti dadduma a lugar iti 2 dl ken 5 dl a karton.
Alemania
- Gagangay a mailaklako kadagiti 1-litro a karton. Manmano itan a mailaklako kadagiti 1-litro a plastik a supot (kadawyan idi dekada ti 1980).
Hong Kong
- Mailako ti gatas kadagiti sarming a botelia (220 mL), karton (236 mL ken 1 L), plastik a burnay (2 litro) ken aseptiko a karton (250 mL).
India
- Gagangay a mailako kadagiti 500 mL a plastik a supot ken kadagiti botelia iti dadduma a paset, kas iti Akinlaud a lubong. Gagangay pay laeng ti panagserbi iti gatas a naburek, nupay napasteurizado. Kaaduanna a gatas ti nuang. Mailako ti naraman a gatas iti kaaduan a paglakuan, kadagiti na-wax a karton a pagkargaan. Dagiti paglakuan ilakoda met ti adu a kita ti gatas (kas iti naraman ken na-ultra-pasteurized) iti nadumaduma a kadakkel, a kadawyan a naikabil kadagiti aseptiko a karton.
Indonesia
- Gagangay a mailako iti 1-litro a karton, ngem adda met dagiti babassit a karton a kas iti snack a kadakkel.
Italia
- Gagangay a mailaklako kadagiti 1-litro a karton wenno botelia ken saan unay a gagangay kadagiti 0.5 wenno 0.25-litro a karton. Magun-odan ti intero a gatas, semi-skimmed a gatas, skimmed, lactose-free, ken naimas a gatas (kadawyan nga adda kadagiti babassit a pakete). Mailako ti gatas a kas baro wenno UHT. Adda met bassit a gatas ti kalding. Ti UHT a semi-skimmed a gatas ti kaaduan a mailako, ngem dagiti café ket agus-usar iti baro a intero a gatas a dandani laeng.
Hapon
- Gagangay a mailaklako kadagiti 1-litro a na-wax a karton a kahon. Iti kaaduan a sentro ti siudad, adda met ti panangipaay iti gatas iti balay kadagiti sarming a burnay. Kas iti makita idiay Tsina, gagangay a makita kadagiti vending machine dagiti nasam-it ken naimas a mainum a gatas.
Kenya
- Idiay Kenya kaaduanna a mailako ti gatas kadagiti aseptiko a karton, a naaramid iti papel, a napno iti plastik, a naited iti 300 mL, 500 mL wenno 1 litro a bolyum. Kadagiti away, maipaay ti gatas kadagiti plastik a botelia wenno dagiti gourd. Ti litro ket pagalagadan a yunit a pangrukod iti kaadu ti gatas idiay Kenya.
Pakistan
- Maipapaay ti gatas kadagiti 500 mL a plastik a supot ken maipan kadagiti burnay manipud iti away agingga kadagiti siudad tapno mailako.
Filipinas
- Maipapaay ti gatas kadagiti plastik a botelia a 1000 mL ken maipatulod manipud kadagiti paktoria agingga kadagiti siudad tapno mailako.
Polonia
- Ti UHT a gatas ket kaaduan a mailako kadagiti aseptiko a karton (500 mL, 1 L, 2 L), ken ti saan nga UHT a gatas ket mailako kadagiti 1 L a plastik a supot wenno plastik a botelia. Ti gatas a UHT ket kadawyan a maluto, nupay na-pasteurized.
Abagatan nga Aprika
- Gagangay a mailako kadagiti 1-litro a supot. Kalpasanna, maikabil ti supot iti maysa a plastik a burnay ket maikkat ti suli sakbay a maibuyat ti gatas.
Abagatan a Korea
- Mailako kadagiti karton (180 mL, 200 mL, 500 mL, 900 mL, 1 L, 1.8 L, 2.3 L), plastik a garapon (1 L ken 1.8 L), aseptiko a karton (180 mL ken 200 mL) ken plastik a supot (1 L).
Suesia
- Gagangay a mailako iti 0.3 L, 1 L wenno 1.5 L a karton ken no dadduma kas plastik wenno sarming a botelia ti gatas.
Turkia
- Gagangay a mailaklako kadagiti 500 mL wenno 1 L a karton wenno espesial a plastik a botelia. Ad-adda a nalatak ti UHT a gatas. Dagiti letsero agserserbida met kadagiti basbassit nga ili ken purok.
Nagkaykaysa a Pagarian
- Ti kaaduan a pagtagilakuan ket addaan kadagiti imperial a kadakkel: 1 pint (568 mL), 2 pint (1.136 L), 4 pint (2.273 L), 6 pint (3.408 L) wenno kombinasion a mairaman ti metriko ken imperial a kadakkel. Dagiti sarming a botelia ti gatas nga ipapaay ti letsero iti ridaw ket gagangay a pint ti kadakkelda, ket isublin ti bumalay nga awan nagyanna tapno maulit-ulit a mausar. Dagiti supermerkado ilakoda ti gatas kadagiti aseptiko a karton wenno kadagiti botelia a HDPE.
Estados Unidos
- Gagangay a mailaklako iti galon (3.78 L), kagudua a galon (1.89 L) ken kuarto (0.94 L) a pagkargaan a naaramid iti HDPE a resina ti masna a maris, wenno, para kadagiti kadakkel a nababbaba ngem maysa a galon, dagiti karton a napno iti na-wax a papel. Dagiti botelia a naaramid iti opako a PET ket gagangayen met kadagiti babassit, nangnangruna metriko, a kadakkel, a kas iti maysa a litro. Ti kadakkel ti US a maymaysa a serbisio ket kadawyan a kagudua a pint (agarup 240 mL). Saan unay a gagangay a dagiti dairy ti mangitulod iti gatas a direkta kadagiti konsumidor, manipud kadagiti cooler a napno iti sarming a botelia, a gagangay a kagudua a galon ti kadakkelna ken maisubli tapno mausar manen.
- Dadduma a kadena ti tiendaan iti Estados Unidos (a kas ti Kwik Trip iti Midwest) ket aglaklako ti gatas iti kagudua a galon a supot, bayat a ti sabali a rektangular a kubiko a galon a disenio ket nausar para iti nalaka a panag-stacking iti panagibiahe ken panangiparang ket us-usaren dagiti warehouse club a kas iti Costco ken Sam's Club, agraman dagiti dadduma a tiendaan ti Walmart.
Uruguay
- Gagangay a mailaklako ti pasteurized a gatas kadagiti 1-litro a supot ken mailaklako ti ultra-pasteurized a gatas kadagiti kahon a carton a maawagan dagiti Tetra Brik. Maiparit ti di-pasteurized a gatas. Agingga idi dekada ti 1960 awan ti mausar a panangagas; nailako ti gatas kadagiti botelia. Manipud idi 2017, kadawyan dagiti plastik a burnay a mausar tapno mangibukbok kadagiti babassit a supot (Espaniol: sobrecitos).
Dandani iti amin a lugar, ti napusek a gatas ken nagalingasaw a gatas ket maiwarwaras kadagiti metal a lata, 250 ken 125 mL a papel a pagkargaan, ken 100 ken 200 mL a squeeze tubes, ken ti napulbos a gatas (skim ken intero) ket maiwaras kadagiti kahon wenno supot.
Pannakarunot ken dagiti naalsem a produkto ti gatas
No mabaybay-an ti natnateng a gatas iti apagbiit, agbalin a "naalsem". Daytoy ti resulta ti panagpaalsem, a sadiay ti laktiko nga asido a bakteria paalsemenna ti laktosa iti gatas nga agbalin a laktiko nga asido. Ti napaut a panagpaburek mabalin a pagbalinenna a di makaay-ayo a kanen ti gatas. Daytoy a proseso ti panagpaburek ket manggundaway babaen ti panangiruangan dagiti kultura ti bakteria (kas pagarigan. Lactobacilli spp., Streptococcus spp., Leuconostoc spp., kdpy.) tapno mapataud ti nadumaduma a naalsem a produkto ti gatas. Ti bimmaba a pH gapu iti panagurnong ti laktiko nga asido ket mangkissay iti protina ken mangpataud iti nadumaduma a panagbalbaliw iti langa ken itsura ti gatas, manipud iti nagbukel agingga iti nalamuyot. Dadduma kadagitoy a produkto ket ti naalsem a krema, yogurt, keso, gatas ti mantekilia, viili, kefir, ken kumis. Para iti ad-adu pay nga impormasion, kitaem ti produkto ti paggatasan.
Ti pasteurisasion ti gatas ti baka damo a dadaelenna ti aniaman a posible a patoheno ken paatiddogenna ti biag ti estante, ngem kamaudiananna agbanag dayta iti pannakadadael a mamagbalin iti dayta a di maitutop nga inumen. Gapu iti dayta, adda makarimon nga angotna, ket maibilang a saan a mabalin nga inumen ti gatas gapu iti makarimon a ramanna ken ti dakdakkel a peggad ti pannakasabidong iti taraon. Iti natnateng a gatas, ti kaadda dagiti bakteria a mangpataud iti laktiko nga asido, iti sidong dagiti maitutop a kasasaad, umalsemna ti laktosa nga adda, iti laktiko nga asido. Ti umad-adu nga asido lapdanna ti idadakkel ti dadduma nga organismo, wenno palag-anen unay ti idadakkelda. Nupay kasta, kabayatan ti pasteurisasion, kaaduan a madadael dagitoy a laktiko nga asido a bakteria.
Tapno saan a madadael, mabalin nga i-refrigerate ti gatas ken idulin iti nagbaetan ti 1 ken 4 °C (34 ken 39 °F) kadagiti dadakkel a tangke. Na-pasteurize ti kaaduan a gatas babaen ti apagbiit a panangpabara, ken kalpasanna maipalammiis tapno maipan manipud kadagiti pagipatakderan a talon agingga kadagiti lokal a tiendaan. Mabalin a malapdan ti pannakadadael ti gatas babaen ti panangusar iti ultra-high temperature (UHT) a panangagas. Ti gatas a natarimaan kastoy ket mabalin a maidulin a saan a nalammiis iti sumagmamano a bulan agingga a maluktan ngem addaan iti nakailasinan a "naluto" a raman. Ti napusek a gatas, a maaramid babaen ti panangikkat ti kaaduan a danum, ket mabalin a maidulin kadagiti lata iti adu a tawen, a saan a na-refrigerate, a kas ti nagalingasaw a gatas, nupay ti napusek a gatas ket kadawyan a nainayonan iti asukar para iti kinasam-it.
Napulbos a gatas
Ti kaagpaut a kita ti gatas ket ti napulbos a gatas, a maaramid manipud iti gatas babaen ti panangikkat iti dandani amin a danum. Agpadpada iti drum- ken spray-dried a napulbos a gatas, ti kaadu ti agneb ket kadawyan a basbassit ngem 5%.
Ti panangpayelo iti gatas ket mabalin a mangpataud iti panagtipon ti taba a globulo no maluto, a mangpataud kadagiti naata a lay-ang ken bukbukel ti taba ti mantekilia. Mabalin a maiwaras manen dagitoy babaen ti panangpabara ken pananguyog iti gatas. Mabalin a balbaliwanna ti ramanna babaen ti panangdadaelna kadagiti membrana ti globulo ti taba ti gatas, a mangiruar kadagiti oksidisado a raman.
Remove ads
Panagusar kadagiti dadduma a produkto ti taraon
Ti gatas ket maus-usar iti panagaramid iti yogurt, keso, yelo a gatas, pudding, napudot a tsokolate ken French toast, agraman ti adu a dadduma pay a produkto. Masansan a mainayon ti gatas iti namaga a breakfast cereal, porridge ken granola. Mailaok ti gatas iti sorbetes ken naimas a siropo iti blender tapno makaaramid iti milkshake. Masansan a maidasar ti gatas iti kape ken tsa. Mausar ti espumado a masalapusop a gatas tapno mangisagana kadagiti inumen a naibatay iti espresso kas iti cafe latte.
Iti pagsasao ken kultura
Iti mitolohia a Griego, nabukel ti Nagririmpuok a Bitbituen kalpasan a ni Hermes, a dios a mangal-allilaw, ket nangpasuso iti tagibi a ni Herakles iti suso ni Hera, ti reyna dagiti didios, bayat a matmaturog. Idi bimmangon ni Hera, pinugsatna ni Herakles manipud iti susona ket imbukbokna ti gatas ti susona iti tangatang. Iti sabali pay a bersion ti sarsarita, ni Atena, ti diosa a mangaywan kadagiti bayani, inallilawna ni Hera tapno sipapakinakem nga agpasuso ken ni Herakles, ngem tinukkolna ti mungay ni Hera iti kasta unay a pinapanawna, a nagwaras ti gatas iti amin a lugar.
Iti adu a pagilian iti Aprika ken Asia, ti mantekilia ket tradisional a naaramid manipud iti naalsem a gatas imbes a krema. Mabalin nga agpaut iti sumagmamano nga oras ti panangburburek tapno makaaramid iti mausar a bukel ti mantekilia manipud iti naalsem a gatas.
Dinakamat met ti gatas kadagiti nasantuan a libro. Naglaon ti Biblia kadagiti panangtukoy iti "Daga nga agay-ayus iti gatas ken diro" (Exodo 3, kas pagarigan) kas maysa a panangiladawan iti kinawadwad ti Naikari a Daga. Iti Qur'an, adda kiddaw a masdaaw iti gatas kas iti sumaganad: "Ket pudno a kadagiti dinguen adda pakaadalanyo. Painumendakayo manipud iti adda kadagiti tianda, manipud iti tengnga ti narunaw a taraon ken dara, ti nasin-aw a gatas a makaay-ayo kadagiti umin-inum". (16-Ti Uyokan, 66). Kadawyan a masardengan ti panagayunar ti Ramadan babaen ti maysa a baso ti gatas ken dagiti datiles. Iti Hudio a narelihiosuan a linteg, ti Chalav Yisrael ket termino a mangkontrol iti pannangan iti gatas.
Ti Abhisheka ket idadauluan dagiti padi a Hindu ken Hainista, babaen ti panangibukbokda kadagiti daton a mainum iti ladawan ti maysa a didiosen a daydayawenda, kabayatan ti panagkanta kadagiti mantra. Gagangay a dagiti daton a kas iti gatas, yogurt, ghee, ken/wenno diro ket mabalin a maibuyat kadagiti dadduma pay a daton depende iti kita ti abhishekam a maar-aramid.
Iti Ingles
Ti milksop ket "maysa a naamo, awanan espiritu a lalaki" (Ingles: an effeminate, spiritless man), "nga awanan iti kinalalaki" (Ingles: who is devoid of manliness), maysa nga ebkas a nangrugi idi arinunos ti maika-14 a siglo, sigun iti Etymonline.[20] Ti gatas a toast ket makan a buklen ti gatas ken toast. Ti nalamuyot a kinapaitna ti nagserbi a pammaregta iti nagan ti managbabain ken awan gawayna a karakter ti komiks a ni Caspar Milquetoast, nga inladawan ni H. T. Webster manipud idi 1924 agingga idi 1952. Gapuna, ti termino a "milquetoast" simrek iti pagsasao nga Ingles kas etiketa para iti managbabain, agsansanud, managpadispensar a tao. Nagparang met ti gatas a toast iti Follow Me Boys ti Disney kas di maayat a pangngaldaw para iti nataenganen a kangrunaan a karakter a ni Lem Siddons.
Ti "panangpagatas" iti maysa a tao, iti pagsasao ti adu a pagilian nga agsasao iti Ingles, isu ti pananggundaway iti dayta a tao, a kas iti pamay-an ti maysa a mannalon a "agpagatas" iti baka ken mangala iti gatasna. Iti panaglabas ti tiempo, adu ti kaipapanan ti sao a "agpagatas". Idi maika-19 a siglo, nausar ti gatas a mangdeskribir iti nalaka ken makasabidong unay nga inumen nga alkohol a naaramid manipud iti methylated spirits (metanol) a nailaok iti danum. Nausar met ti sao a kaipapananna ti panangallilaw, ti panagbalin a di aktibo, ti panangsamsam kadagiti telegrama a naiturong iti sabali a tao, ken ti nakapuy wenno "milksop". Idi katengngaan ti dekada ti 1930, nausar ti sao idiay Australia a mangtukoy iti panagsipsip iti gasolina manipud iti kotse.
Dagiti saan a kulinario a panagusar
Malaksid iti panagserbi kas inumen wenno gubuayan ti taraon, nailadawan ti gatas kas us-usaren dagiti mannalon ken hardinero kas organiko a fungicide ken abono, nupay masuppiatan ti kinaepektibona. Naipakita a dagiti solusion ti naingpis a gatas ket epektibo a pamay-an a manglapped iti napulbos a buot kadagiti ubas, idinto ta saan a mabalin a makadangran iti mula.
Ti pinta ti gatas ket saan a makasabidong a pinta a naibatay iti danum. Mabalin a maaramid dayta manipud iti gatas ken apug, a kadawyan a nainayon dagiti pigmento para iti maris. Kadagiti dadduma a resipe, ti borax ket mailaok iti kaseina a protina ti gatas tapno maaktibo ti kaseina ken kas preserbatibo.
Ginasut a tawenen a maus-usar ti gatas kas panangagas iti buok ken kudil. Kuna ti hairstylist a ni Richard Marin a dadduma a babbai ti mangdalus iti buokda iti gatas tapno agsilnag ti buokda. Kuna ti kimiko a kosmetiko a ni Ginger King a ti gatas "tulonganna a mangpakpakleb ken mangikkat kadagiti rugit [iti kudil] ken mamagbalin a nalamuyot ti buok". Kuna ti hairstylist a ni Danny Jelaca a dagiti keratina a protina ti gatas ket mabalin a "mangpabaknang iti buok". Adda gatas iti dadduma a mailaklako a produkto ti buok.
Ti panagdigos iti gatas ramanenna ti gatas imbes a danum laeng. Masansan a mairaman dagiti aditibo a kas iti oatmeal, diro, ken bangbanglo a kas kadagiti rosas, daisy ken dagiti napateg a lana. Dagiti panagdigos iti gatas agusarda iti laktiko nga asido, maysa nga alpahidroksiasido, tapno mangrisut kadagiti protina a mangtengngel kadagiti natay a selula ti kudil.
Panagkonsumo iti nagbaetan dagiti sebbangan
Saan a dagiti tattao laeng dagiti agkonsumo iti gatas dagiti dadduma a sebbangan. Naipadamag a dagiti agila ti taaw, sheathbill, skua, akinlaud a garseta ken dagiti atap a pusa ket mangtakaw iti gatas direkta a manipud kadagiti mungay ti elepante a poka.
Kitaen pay
- A2 a gatas
- Bovine Meat and Milk Factors
- Dairy ken nasalun-at
- Dagiti naalsem a produkto ti gatas
- Dagiti sakit a mayakar babaen ti gatas
- Gatas ti tao
- Kresta a mammario
- Laktansia
- Listaan dagiti nailian a inumen
- Listaan dagiti produkto ti paggatasan
- Marka ti salun-at
- Naserraan a dukto ti gatas
- Oat milk
- Pangsukat ti gatas
- Pinta ti gatas
- Prueba ni Babcock (mangikeddeng iti kaadu ti taba ti mantekilia iti gatas)
- Puraw a Rebolusion (India)
- Sangalubongan nga Aldaw ti Gatas
Dagiti nagibasaran
Bibliograpia
Dagiti akinruar a silpo
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads