Мари Ил

Мари И́л Респу́бликасы (чирм. Марий Эл Республик, таулы чирм. Мары Эл Республик), рус. Республика Марий Эл), Мари Ил (чирм. Марий Эл) — Россия Федерациясе эчендә республика (дәүләт), Россия Федерациясенеӊ субъекты. Идел буе федераль округына керә.

Мари Ил
чирм. Марий Эл Республик таулы чирм. Мары Эл Республик
Байрак	Илтамга[d]
Нигезләнү датасы	12 гыйнвар 1993
Рәсми исем	Марий Эл[1]
Рәсми тел	рус теле, чирмеш теле һәм таулы чирмеш теле
Гимн	Мари Ил гимны[d]
Дөнья кисәге	Европа
Дәүләт	Россия
Башкала	Йошкар-Ола
Административ-территориаль берәмлек	Россия[2]
Сәгать поясы	MSD, UTC+03:00 һәм Европа/Мәскәү[d][3]
Геомәгълүматлар	Data:Russia/Mari El Republic.map
Хөкүмәт башлыгы вазыйфасы	Мари Ил республикасы башлыгы[d]
Башкарма хакимият башлыгы	Юрий Зайцев[d]
Башкарма хакимият	Мари Ил республикасы хөкүмәте[d]
Канунбирү органы	Мари Ил республикасы дәүләт җыелышы[d]
Халык саны	669 854 (2024)
Административ бүленеше	«Йошкар-Ола каласы» шәһәр округы[d], Волжск районы, Таулы Мари районы, Звинигау районы, Килемары районы, Көҗәңәр районы, Мари-Төрек районы, Медведево районы, Морки районы, Яңа Торъял районы, Оршанка районы, Бәрәңге районы, Сернур районы, Советский районы, Юрино районы, «Козьмодемьянск каласы» шәһәр округы[d] һәм «Волжск каласы» шәһәр округы[d]
Нәрсә белән чиктәш	Түбән Новгород өлкәсе, Киров өлкәсе, Татарстан һәм Чуашстан
Әүвәлгесе	Мари Автономияле Совет Социалистик Республикасы
Кулланылган тел	чирмеш теле[d], таулы чирмеш теле һәм рус теле
Мәйдан	23 200 км²
Рәсми веб-сайт	mari-el.gov.ru​(рус.)
Тәртипне билгеләүче төп текст	Мари Ил республикасы конституциясе[d]
Җирле телефон коды	836
Номер тамгасы коды	12
Монда җирләнгәннәр төркеме	Төркем:Мари Илдә җирләнгәннәр[d]
Мари Ил Викиҗыентыкта

Башкаласы — Йошкар-Ола шәһәре.

География

Чиктәшлек

Як	Россия субъекты
Төньяк Көнчыгыш	Киров өлкәсе
Көньяк	Чуашия
Көньяк-көнчыгыш	Татарстан
Көнбатыш	Түбән Новгород өлкәсе

Мари Ил Көнчыгыш Европа тигезлегенең көнчыгышында, Иделнең урта агымында урнаша.

Сулъякның көнбатыш өлешне Мари түбәнлеге биләп тора. Республиканың көнбатышында Иделгә Ветлуга кушыла. Түбәнлек буенча көнчыгышрак Иделгә Вятские увалы калкулыгында башланып китүче елгалар (Олы Какшан, Кече Какшан, Рутка) кушыла.

Республиканың көнчыгышын Вятские Увалы калкулыгы биләп тора. Монда Немда, Уржумка, Илләт елгалар ага.

Республиканың 14 районнардан Иделнең уң ягында Таулы Мари районы гына урнаша — ул Идел буе калкулыгының төньяк өлешен били. Монда Иделгә Сыры, Сөндер, Юнга елгалары кушыла.

Файдалы казылмалар

Торф, балчык, төзелеш ташы, известьташ, минераль су чишмәләре, пыяла комы, силикат комы.

Климат

Климат — уртача континенталь, озын салкын кыш һәм җылы җәй белән. Җәйнең уртача температурасы — +18…+20 °C, июльнең уртасында һава +24…+28 °C ка кадәр җылына. Кышның уртача температурасы — −18…−19 °C. Иң салкын ай — гыйнвар.

Хайваннар һәм үсемлекләр дөньясы

Мари Ил тайга астындагы зонада урнаша. Туфраклар күбесенчә кәсле-көлсү, сазлы, соры урман. Катнаш урманнары (нарат, ак чыршы, чыршы, каен) территориянең 50 % тан артык өлешен биләп торалар.

Аерым саклау астында табигать территоряләре

• «Олы Какшан» тыюлыгы (мәйдан — 21 405 км²)
• «Марий Чодра» милли паркы (мәйдан — 36 600 км²)
• 8 заказник
• 38 регион әһәмиятле табигать памятнигы
• Мари ДТУның ботаника бакчасы

Тарих

Моны да карагыз: Казан губернасы, Мари Автономияле Совет Социалистик Республикасы

Марилар (чирмешләр) беренче тапкыр X гасырда хәзәр каһаны Иосифның Кордова халифының сановнигына Хасдай ибн Шафрутка хатында телгә алына. Мариларның борынгы буыннары V–VII гасырларда готлар белән, аннан соң хәзәрләр һәм Идел буе Болгары белән бәйләнештә булганнар.

IX гасырда марилар славян кешеләре белән бәйләнешкә керә. Акрынлап, көнбатыш марилары христианлыкны кабул иткәннәр һәм славянлашканнар; христианлыкны кабул итү белән риза булмаганнар көнчыгышка киткәннәр. XIII–XVI гасырларда марилар Алтын Урда һәм Казан ханлыгы составында булганнар.

1551 елда таулы марилар, ә 1552 елда болынлы марилар җирләрен Россия патшалыгы контролена күчерелә; болынлы марилар Мәскәүгә ясак түләргә башаганнар. 30 еллык чирмеш сугышлары периоды башлана, ул Козьмодемьянск (1583), Царёвококшайск, Яраң, Царёвосанчурск (1584) шәһәр-ныгытмаларның төзелүе белән тәмамлана.

1775 елда марилар күпләп Пугачёв восстаниесен яклыйлар.

XIX гасырда хәзерге Мари Ил җирләре Казан, Вятка һәм Түбән Новгород губернасы эчендә булганнар.

1920 елда Мари автономияле өлкәсе оештырыла. 1936 елның 5 декабрендә ул Мари Автономияле Совет Социалистик Республикасына үзгәртеп корыла. 1990 елның 22 октябреннән — Мари Совет Социалистик Республикасы, 1992 елның 9 декабреннән — Мари Ил Республикасы.

Халык

Милли состав

Йошкар-Ола, Волжск шәһәрләрдә, Йошкар-Оланың әйләнә-тирәсендә республиканың көнбатышында руслар күпчелекне тәшкил итәләр. Авыл җирендә марилар күпчелекне тәшкил итәләр, Таулы Мари районында төп халкы — таулы марилар. Звенигово районында берничә чуаш авылы бар.

Халык	1926		1939		1959		1970		1979		1989		2002		2010
	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%	К. с.	%
марилар	247,979	51.4%	273,332	47.2%	279,450	43.1%	299,179	43.7%	306,627	43.5%	324,349	43.3%	312,178	42.9%	290,863	43.9%
руслар	210,016	43.6%	266,951	46.1%	309,514	47.8%	320,825	46.9%	334,561	47.5%	355,973	47.5%	345,513	47.5%	313,947	47.4%
татарлар	20,219	4.2%	27,149	4.7%	38,821	6.0%	40,279	5.9%	40,917	5.8%	43,850	5.9%	43,377	6.0%	38,357	5.8%
чуашлар	2,184	0.5%	5,504	0.9%	9,065	1.4%	9,032	1.3%	8,087	1.1%	8,993	1.2%	7,418	1.0%	6,025	0.9%
башкалар	1,703	0.4%	6,674	1.2%	10,830	1.7%	15,433	2.3%	14,015	2.0%	16,167	2.2%	19,943	2.7%	13,138	2.0%
барлык	482,101	100.0%	579,610	100.0%	647,680	100.0%	684,748	100.0%	704,207	100.0%	749,332	100.0%	728,429	100.0%	696,459	100.0%

Мари Ил татарлары

Моны да карагыз: Мари Ил татарлары

Татарлар күпләп Йошкар-Олада, Волжскта, Звенигово, Мари-Төрек, Медведево, Морки районнарда тора. Бәрәңге районында татарлар район халкының яртысын тәшкил итә (1989 ел). Республиканың 36 торак пунктында татарлар күпчелекне тәшкил итә, 19 мәктәптә татар теле укытыла.

Торак пунктлар

карау • бәхәс • edit	Урын	Шәһәр	Болын марича исеме	Тау марича исеме	Халык саны	карау • бәхәс • edit
	1	Йошкар-Ола	Йошкар-Ола	Йошкар-Ола	248 688
	2	Волжск	Юлсер-Ола	Юлсер-Ола	55 671
	3	Козьмодемьянск	Чыкма	Цикмӓ	21 262
	4	Медведево	Маскасола	Маскасола	16 840
	5	Звенигово	Провой	Провой	11 945
	6	Советский	У Роҥго	У Роҥго	10 667
	7	Морки	Морко	Морко	9 920
	8	Сернур	Шернур	Шернур	8 683
	9	Семёновка	Семонсола	Семонсола	7 518
	10	Красногорский	Лушмара	Лушмара	6 698
	11	Яңа Торъял	У Торъял	У Торйал	6 633
	12	Оршанка	Ӧрша	Ӧрша	6 590
	13	Бәрәңге	Поранча	Поранча	5 984
	14	Куженер	Кужэҥер	Кужэҥер	5 384
	15	Мари-Төрек	Марий Тӱрек	Марий Тӱрек	5 163
	16	Краснооктябрьский	-	-	4 559
	17	Приволжский	-	-	4 133
	18	Килемары	Кӹлемар	Кӹлемар	4 073
	19	Юрино	-	-	3 465
	20	Руэм	?	?	3 319
[4]

Идарә-җир төзелеше

Мари Илнең идарә-җир төзелеше

№	Муниципаль берәмлек	ОКАТО коды	Халык саны, кеше (1.1.2011)[5]	Территория, км²	Административ үзәге
I	Йошкар-Ола	88 401 000	259 162	101,8
II	Волжск	88 405 000	55 671	30,6
III	Козьмодемьянск	88 415 000	21 262	13,0
1	Волжск районы	88 204 000	23 899	942,7	Волжск ш.[6]
2	Таулы Мари районы	88 208 000	25 671	1716,2	Козьмодемьянск ш.[6]
3	Звенигово районы	88 212 000	44 876	2748,8	Звенигово ш.
4	Килемары районы	88 216 000	13 525	3254,7	Килемары штп.
5	Куженер районы	88 220 000	14 515	852,8	Куженер штп.
6	Мари-Төрек районы	88 224 000	23 005	1513,9	Мари-Төрек штп.
7	Медведево районы	88 228 000	67 824	2765,8	Медведево штп.
8	Морке районы	88 232 000	32 290	2270,1	Морке штп.
9	Яңа Торъял районы	88 236 000	17 054	925,1	Яңа Торъял штп.
10	Оршанка районы	88 240 000	15 125	896,5	Оршанка штп.
11	Бәрәңге районы	88 244 000	16 242	791,7	Бәрәңге штп.
12	Сернур районы	88 248 000	25 598	1032,1	Сернур штп.
13	Советский районы	88 252 000	31 054	1421,0	Советский штп.
14	Юрино районы	88 256 000	8 726	2154,0	Юрино штп.

Икътисад

Инфраструктура

Козьмодемьянск — Коротни паром кичүендә

Һава транспорты

Республикада бер федерация әһәмиятле аэропорт бар.

Елга транспорты

Республика территориясендә биш елга порты бар. Көймәләр йөрешле елгалар Идел, Ветлуга һәм Сыры.

Тимер юллары

Яшел Үзән — Яраң һәм Яшел Үзән — Волжск юллары.

Сәнәгать

Сәнәгатьнең төп тармаклары — металл эшкәртү, машиналар төзү, агач эшкәртү, агач, целлюлоза-кәгазь, җиңел, азык-төлек сәнәгате. Төп сәнәгый үзәкләре — Йошкар-Ола, Волжск.

Авыл хуҗалыгы

Авыл хуҗалыгының төп тармаклары — терлекчелек (ит һәм ит-сөт терлекчелеге, дуңгызчылык, сарыкчылык, кошчылык, кәҗәчелек). Бөртеклеләрне (арпа, солы, арыш, бодай), азык культураларны, озын җитенне, колмакны, бәрәңгене, яшелчәләрне үстерәләр.

Символика

Моны да карагыз: Мари Ил байрагы, Мари Ил гербы

Байрак

• 
  Мари Ил байрагы (1992—2006)
• 
  Мари Ил байрагы (2006—2011)
• 
  Мари Ил байрагы (2011—...)

Герб

• 
  Мари Ил гербы (1993—2006)
• 
  Мари Ил гербы (2006—2011)
• 
  Мари Ил гербы (2011—...)

Гимн

марича	татарча
Марий Элын кугыжаныш чапмурыжо	Мари Илнең дәүләт гимны
Марий Эл тый улат Авай гай кажнылан. Шке сурт гай тый кÿлат Чыла мÿндыр марийлан. Ме таче, чон пуэн, Марий мландым моктена. Вийнам иктыш чумырен, Пиалан илышым чоҥена. Сакла чот кугешнен Шке сынжым калыкна. Йомартле улмыж ден Эре тудо чаплана. Ме таче, чон пуэн, Марий мландым моктена. Вийнам иктыш чумырен, Пиалан илышым чоҥена.	Мари Ил — ана күк, Һәркем тәкъдирендә. Кайларда йөрсәм дә, Ул минем күңелемдә. Мари Ил җырларда, Мөкатдәс илебез, Бәхетле тормышны Бергәләп төзибез. Намусын саклар ул — Халкым үз җирендә. Тугандаш халыклар Дуслыгы мәңгегә. Мари Ил җырларда, Мөкатдәс илебез, Бәхетле тормышны Бергәләп төзибез.