Муниципаль берәмек

Муниципаль берәмек — Рәсәй Федерацияһында урындағы үҙидаралыҡ ғәмәлгә ашырыла торған тораҡ территория. Урындағы үҙидаралыҡ урындағы мәсьәләләрҙе хәл итеү маҡсатында туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла^[1][2].

2014 йылдың майынан Рәсәй Федерацияһы ҡануниәте муниципаль берәмектәрҙең ете төрөн ойоштороуҙы күҙҙә тота. Муниципаль берәмектәр Рәсәй Федерацияһы субъекттары закондары менән ойошторола, бөтөрөлә йәки үҙгәртелә. Бер төрҙәге муниципаль берәмектәр икенсе төрлөләрҙең составына инә. Муниципаль берәмектәр Рәсәй Федерацияһының бөтә территорияһында бар.

Рәсәйҙә майҙаны буйынса иң ҙур муниципаль берәмек — Таймыр Долган-Ненец муниципаль районы, халыҡ һаны буйынса — Новосибирск ҡалаһы ҡала округы.

Муниципаль берәмек төрҙәре

«Рәсәй Федерацияһында урындағы үҙидаралыҡты ойоштороуҙың дөйөм принциптары тураһында» 2003 йылдың 6 октябрендәге 131-ФЗ Федераль закондың 2-се статьяһына ярашлы, Рәсәй Федерацияһында 5 төрлө муниципаль берәмек була:

• ауыл биләмәһе — дөйөм территория менән берләштерелгән бер йәки бер нисә ауыл тораҡ пункты (ҡасабалар, ауылдар, станицалар, утарҙар, ҡышлаҡтар һәм башҡалар), уларҙа урындағы үҙидаралыҡ туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла^[3]; совет осорондағы ауыл советтарына һәм советҡа тиклемге осорҙағы земстволарға тап килә. Ауыл биләмәһе муниципаль район составына инә.
• ҡала биләмәһе — ҙур булмаған ҡала йәки ҡала тибындағы ҡасаба, уларҙа урындағы үҙидаралыҡ туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла^[3]; ҡала округы булмаған ҡала биләмәләре муниципаль райондар составына инә.
• муниципаль район — дөйөм территория менән берләштерелгән бер йәки бер нисә биләмә (ауыл һәм/йәки ҡала биләмәһе) һәм тораҡ-ара территориялар, уларҙың сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла^[3];
• ҡала округы — дөйөм территория менән берләштерелгән һәм муниципаль берәмек булмаған бер йәки бер нисә тораҡ пункт, уларҙа урындағы үҙидаралыҡ туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла^[3];
• федераль әһәмиәттәге ҡаланың ҡала эсе территорияһы (федераль әһәмиәттәге ҡаланың ҡала эсе муниципаль берәмеге) — федераль әһәмиәттәге ҡала территорияһының өлөшө, уның сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла^[3].

2014 йылдың 27 майында сыҡҡан № 136−ФЗ Федераль законы менән муниципаль берәмектең ике яңы төрө индерелә^[4]:

• ҡала эсендә бүленешле ҡала округы — Рәсәй Федерацияһы субъекты законына ярашлы, ҡала эсе муниципаль берәмеге рәүешендә ҡала эсе райондары ойошторолған ҡала округы;
• ҡала эсе районы — ҡала эсендә бүленешле ҡала округы территорияһының бер өлөшөндәге ҡала эсе муниципаль берәмеге, уның сиктәрендә урындағы үҙидаралыҡ туранан-тура халыҡ тарафынан һәм (йәки) урындағы үҙидаралыҡтың һайлап ҡуйылған йәки башҡа төрлө органдары тарафынан тормошҡа ашырыла.

Рәсәйҙә муниципаль берәмектәр һаны

дата	муниципаль берәмектәр									иҫкәрмәләр
	бөтәһе	шул иҫәптән типтар буйынса
		муниципаль райондар	ҡала округтары		ҡала эсе райондары	федераль әһәмиәттәге ҡалаларҙың ҡала эсе территориялары	биләмәләр
			бөтәһе	шул иҫәптән ҡала эсе бүленеше менән			бөтәһе	шул иҫәптән
								ҡала	ауыл
11.01.2008	24151	1799	521	—	—	236	21595	1734	19861	Росстат мәғлүмәттәре буйынса
1.01.2009	24161	1810	507	—	—	236	21608	1745	19863	Росстат мәғлүмәттәре буйынса
1.01.2010	23907	1829	512	—	—	236	21330	1739	19591	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[5]
1.01.2011	23304	1824	515	—	—	236	20729	1733	18996	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[6]
1.01.2012	23118	1821	517	—	—	236	20544	1711	18833	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[7]
1.01.2013	23001	1817	518	—	—	257	20409	1687	18722	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[8]
1.01.2014	22777	1815	520	—	—	257	20185	1660	18525	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[9]
1.01.2015	22923	1823	535	—	—	267	20298	1644	18654	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[10]
1.01.2016	22406	1788	563	3	19	267	19769	1592	18177	Росстат мәғлүмәттәре буйынса[11]
1.01.2017	22327	1784	567	3	19	267	19690	1589	18101	Росстат мәғлүмәттәре буйынса

Рәсәй Федерацияһы субъекттары буйынса муниципаль берәмектәр һаны
РФ субъекты	Муниципаль берәмектәр (2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата)[11]
	бөтәһе	шул иҫәптән типтар буйынса
		муниципаль райондар	ҡала округтары	ҡала эсе райондары	федераль әһәмиәттәге ҡалаларҙың ҡала эсе территориялары	биләмәләр
						бөтәһе	шул иҫәптән
							ҡала	ауыл
Рәсәй Федерацияһы	22406	1788	563	19	267	19769	1592	18177
Үҙәк федераль округ	4708	405	111	0	146	4046	463	3583
Белгород өлкәһе	312	19	3	0	0	290	25	265
Брянск өлкәһе	289	27	6	0	0	256	30	226
Владимир өлкәһе	127	16	5	0	0	106	26	80
Воронеж өлкәһе	480	31	3	0	0	446	28	418
Иваново өлкәһе	144	21	6	0	0	117	24	93
Калуга өлкәһе	304	24	2	0	0	278	26	252
Кострома өлкәһе	178	24	6	0	0	148	12	136
Курск өлкәһе	355	28	5	0	0	322	27	295
Липецк өлкәһе	314	18	2	0	0	294	6	288
Мәскәү өлкәһе	326	29	39	0	0	258	101	157
Орёл өлкәһе	267	24	3	0	0	240	17	223
Рязань өлкәһе	307	25	4	0	0	278	29	249
Смоленск өлкәһе	328	25	2	0	0	301	23	278
Тамбов өлкәһе	277	23	7	0	0	247	13	234
Тверь өлкәһе	351	35	8	0	0	308	43	265
Тула өлкәһе	103	19	7	0	0	77	23	54
Ярославль өлкәһе	100	17	3	0	0	80	10	70
Мәскәү ҡ.	146	0	0	0	146	0	0	0
Төньяҡ-Көнбайыш федераль округ	1467	150	49	0	111	1157	207	950
Карелия Республикаһы	126	16	2	0	0	108	22	86
Коми Республикаһы	194	15	5	0	0	174	15	159
Архангельск өлкәһе	232	20	8	0	0	204	21	183
шул иҫәптән Ненец автономиялы округы	21	1	1	0	0	19	1	18
Архангельск өлкәһе, АО-нан тыш	211	19	7	0	0	185	20	165
Вологда өлкәһе	224	26	2	0	0	196	22	174
Калининград өлкәһе	45	6	16	0	0	23	9	14
Ленинград өлкәһе	217	17	1	0	0	199	61	138
Мурманск өлкәһе	40	5	12	0	0	23	13	10
Новгород өлкәһе	142	21	1	0	0	120	19	101
Псков өлкәһе	136	24	2	0	0	110	25	85
Санкт-Петербург ҡ.	111	0	0	0	111	0	0	0
Көньяҡ федераль округ	1719	143	30	0	0	1546	93	1453
Адыгей Республикаһы	60	7	2	0	0	51	3	48
Ҡалмыҡ Республикаһы	127	13	1	0	0	113	2	111
Краснодар крайы	426	37	7	0	0	382	30	352
Әстерхан өлкәһе	168	11	2	0	0	155	11	144
Волгоград өлкәһе	475	32	6	0	0	437	29	408
Ростов өлкәһе	463	43	12	0	0	408	18	390
Төньяҡ Кавказ федераль округы	1701	113	31	3	0	1554	42	1512
Дағстан Республикаһы	760	41	10	3	0	706	8	698
Ингуш Республикаһы	45	4	4	0	0	37	1	36
Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы	132	10	3	0	0	119	7	112
Ҡарасай-Черкес Республикаһы	100	10	2	0	0	88	5	83
Төньяҡ Осетия — Алания Республикаһы	111	8	1	0	0	102	5	97
Чечен Республикаһы	238	15	2	0	0	221	3	218
Ставрополь крайы	315	25	9	0	0	281	13	268
Волга буйы федераль округы	5823	439	85	9	0	5290	334	4956
Башҡортостан Республикаһы	895	54	9	0	0	832	14	818
Марий-Эл Республикаһы	138	14	3	0	0	121	16	105
Мордва Республикаһы	377	22	1	0	0	354	16	338
Татарстан Республикаһы	956	43	2	0	0	911	39	872
Удмурт Республикаһы	341	25	5	0	0	311	1	310
Сыуаш Республикаһы	317	21	5	0	0	291	7	284
Пермь крайы	337	40	8	0	0	289	29	260
Киров өлкәһе	365	39	6	0	0	320	52	268
Түбәнге Новгород өлкәһе	389	39	13	0	0	337	54	283
Ырымбур өлкәһе	489	29	13	0	0	447	0	447
Пенза өлкәһе	325	27	3	0	0	295	24	271
Һамар өлкәһе	342	27	10	9	0	296	12	284
Һарытау өлкәһе	385	38	4	0	0	343	39	304
Ульяновск өлкәһе	167	21	3	0	0	143	31	112
Урал федераль округы	1349	93	110	7	0	1139	77	1062
Ҡурған өлкәһе	458	24	2	0	0	432	13	419
Свердловск өлкәһе	94	5	68	0	0	21	5	16
Төмән өлкәһе	478	37	24	0	0	417	32	385
шул иҫәптән: Ханты-Манси автономиялы округы — Югра	105	9	13	0	0	83	26	57
Ямал-Ненец автономиялы округы	55	7	6	0	0	42	6	36
Төмән өлкәһе АО-нан тыш	318	21	5	0	0	292	0	292
Силәбе өлкәһе	319	27	16	7	0	269	27	242
Себер федераль округы	4069	318	77	0	0	3674	243	3431
Алтай Республикаһы	102	10	1	0	0	91	0	91
Бүрәт Республикаһы	287	21	2	0	0	264	16	248
Тыва Республикаһы	143	17	2	0	0	124	4	120
Хакас Республикаһы	100	8	5	0	0	87	4	83
Алтай крайы	723	59	10	0	0	654	7	647
Байкал аръяғы крайы	410	31	4	0	0	375	45	330
Красноярск крайы	575	44	17	0	0	514	27	487
Иркутск өлкәһе	467	32	10	0	0	425	63	362
Кемерово өлкәһе	210	18	16	0	0	176	22	154
Новосибирск өлкәһе	490	30	5	0	0	455	26	429
Омск өлкәһе	424	32	1	0	0	391	26	365
Томск өлкәһе	138	16	4	0	0	118	3	115
Алыҫ Көнсығыш федераль округы	1281	113	59	0	0	1109	129	980
Саха (Яҡут) Республикаһы	445	34	2	0	0	409	48	361
Камчатка крайы	66	11	3	0	0	52	5	47
Приморье крайы	158	22	12	0	0	124	23	101
Хабаровск крайы	233	17	2	0	0	214	23	191
Амур өлкәһе	286	20	9	0	0	257	15	242
Магадан өлкәһе	9	0	9	0	0	0	0	0
Сахалин өлкәһе	21	1	17	0	0	3	2	1
Йәһүд автономиялы өлкәһе	33	5	1	0	0	27	10	17
Чукотка автономиялы округы	30	3	4	0	0	23	3	20
Ҡырым федераль округы	289	14	11	0	10	254	4	250
Ҡырым Республикаһы	279	14	11	0	0	254	4	250
Севастополь ҡ.	10	0	0	0	10	0	0	0