Ільля (вёска)

І́льля^[1] — вёска ў Беларусі, на правым беразе ракі Іліі. Цэнтар сельсавету Вялейскага раёну Менскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 1458 чалавек. Знаходзіцца за 37 км на паўднёвы ўсход ад Вялейкі, за 29 км ад чыгуначнай станцыі Вуша; на аўтамабільнай дарозе Р58 (Сосенка — Краснае).

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Ільля.

Ільля лац. Illa
Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Пана Езуса
Першыя згадкі:	1475
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Менская
Раён:	Вялейскі
Сельсавет:	Ільлянскі
Вышыня:	183 м н. у. м.
Насельніцтва:	▼1458 чал. (2009)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1771
Паштовы індэкс:	222431
Нумарны знак:	5
Геаграфічныя каардынаты:	54°25′3″ пн. ш. 27°17′36″ у. д.
Ільля на мапе Беларусі ± Ільля Ільля
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ільля — даўняе мястэчка гістарычнай Меншчыны. Да нашага часу тут захаваліся рэшткі гуты Салагубаў, помнік археалёгіі XVIII—XIX стагодзьдзяў, а таксама збудаваная ў стылі клясыцызму царква Сьвятога Ільлі, помнік архітэктуры XIX ст.

Назва

Існуе некалькі меркаваньняў пра паходжаньне тапоніму Ільля. Паводле аднаго зь іх, ён утварыўся ад назвы ракі Ілія і сьпярша выглядаў як Іля. Пазьней назва мястэчка зьмянілася на Ільлю, нібы ў гонар хрысьціянскага прарока. Згодна зь іншай вэрсіяй, паселішча атрымала сваю назву ад Ільлінскай царквы.

Афіцыйнае напісаньне назвы паселішча — Ілья.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Ільлю як двор маршалка дворнага Багдана Саковіча датуецца 1475 годам. Пазьней паселішчам валодалі Забярэзінскія, Збараскія.

У 1564 годзе Ільля ўпершыню ўпамінаецца як мястэчка («место»), таксама існавалі аднайменныя двор і воласьць. Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Ільля ўвайшла ў склад Менскага павету Менскага ваяводзтва. 3 1582 году да канца XVII ст. мястэчка знаходзілася ў валоданьні Глябовічаў.

Паводле інвэнтару 1650 году, Ільля складалася з Рынку і 3 вуліцаў, тут было 93 двары, 10 корчмаў, новазбудаваны касьцёл (царква згарэла незадоўга да складаньня інвэнтару). У 1692 годзе Крыстына Глябовіч разам з мужам, гетманам вялікім Казімерам Янам Сапегам зьмянялі маёнтак велятыцкаму старосту князю К. Друцкаму-Сакалінскаму.

Плян, 1938 г.

У XVIII ст. уладальнікамі Ільлі былі: дачка Друцкага-Сакалінскага Барбара і яе муж ковенскі харунжы А. Скарульскі, Савіцкія (графы на Ільлі), каралеўскі ад’ютант, потым Я. М. Салагуб, за якім у маёнтку існавала вялікая гута. У 1772 годзе з фундацыі Брыгіты з Радзівілаў Салагуб тут збудавалі Касьцёл Маці Божай Ружанцовай (зьнішчаны ў Другую сусьветную вайну). У 1792 годзе Я. М. Салагуб прадаў Ільлю падскарбію вялікаму, кампазытару Міхалу Клеафасу Агінскаму.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Ільля апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, у Вялейскім павеце Віленскай губэрні. За ўдзел у паўстаньні Т. Касьцюшкі ў 1794 годзе расейскія ўлады канфіскавалі мястэчка. У 1795—1804 гадох уладальнікам Ільлі быў фэльдмаршал М. Салтыкоў, у 1804—1806 гадох — генэрал-маёр Л. Зьдзяхоўскі, потым — менскі губэрнскі маршалак Ю. Валадковіч і С. Радзішэўскі, які за часамі вызвольнага паўстаньня (1830—1831) быў вайсковым начальнікам Вялейскага павету і камандзірам палку. Расейскія карныя войскі разрабавалі Ільлінскую сядзібу, а маёнтак канфіскавалі. На 1886 год у Ільлі было 40 двароў, 2 царквы, школа, таргі ў нядзелі, штогадовыя кірмашы 6 студзеня і 20 чэрвеня.

За часамі Першай сусьветнай вайны у лютым 1918 году Ільлю занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Ільлія абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Жыхары мястэчка атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР, накіроўвалі ў Народны Сакратарыят скаргі на дзеяньні нямецкіх войскаў^[2]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі Ільля ўвайшла ў склад Беларускай ССР. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году мястэчка апынулася ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стала цэнтрам гміны Вялейскага павету Віленскага ваяводзтва. У гэты час існавалі аднайменныя мястэчка (236 дамоў) і калёнія (30 дамоў).

У 1939 годзе Ільля ўвайшла ў БССР, дзе стала цэнтрам раёну і сельсавету (з 1957 годзе ў Вялейскім раёне). Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1971 год тут было 530 двароў, на 1995 год — 600, на 1997 год — 602. У 2000-я гады Ільля атрымала афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Царква, каля 1900 г.
• 
  Стары касьцёл, каля 1900 г.
• 
  Рынак, да 1930 г.
• 
  Рынак, 3.05.1938 г.

• 
  Узьвядзеньне капліцы-помніка паўстанцам, 1930 г.
• 
  Помнік паўстанцам, 1930-я гг.
• 
  Помнік паўстанцам, 1930-я гг.
• 
  Вуліца, 1930 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1798 год — 170 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1860 год — 141 чал.; 1866 год — 522 чал.^[3]; 1886 год — 318 чал.
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 1525 чал.; 1921 год — 1333 чал. у мястэчку Ільлі і 162 чал. у калёніі Ільлі; 1971 год — 2179 чал.; 1995 год — 1865 чал.^[4]; 1997 год — 1803 чал.^[5]; 1999 год — 1671 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2010 год — 1458 чал.

Адукацыя

Ільлінская школа

У вёсцы знаходзіцца адна зь дзьвюх сярэдніх спэцыяльных навучальных установаў Вялейскага раёну — Ільлянскі аграрны каледж. Установа адкрылася 26 жніўня 1957 году пад назвай Ільлінскі вэтэрынарны тэхнікум. 20 верасьня 1990 году саўгас-тэхнікум пераўтварыўся ў асобны саўгас «Абадоўцы» і Ільлінскі сельскагаспадарчы тэхнікум. За час свайго існаваньня да 2008 году навучальная ўстанова падрыхтавала 7061 адмыслоўца, зь якіх 2928 заатэхнікаў і 4133 фэльчары вэтэрынарнай мэдыцыны.

У Ільлі разьмяшчаецца дзіцячая музычная школа, заснаваная 25 жніўня 1975 году. Першым рэктарам быў Раман Мізула. За час існаваньня да 2008 году музычную школу скончыла больш за 270 навучэнцаў. У школе праходзіць навучаньне на наступных музычных інструмэнтах: баян, акардэон, цымбалы, фартэпіяна. У 2004 годзе ў Ільлінскай музычнай школе адкрыліся харэаграфічнае аддзяленьне, старэйшы і малодшы харавыя ансамблі, а таксама зьмяшаныя дзіцячыя ансамблі.

Таксама ў вёсцы дзее агульнаадукацыйная сярэдняя школа з краязнаўчым ухілам імя акадэміка Адама Антонавіча Грымаця. Паводле зьвестак на 2008 год у ёй навучаюцца 360 вучняў і працуюць 40 настаўнікаў (7 зь іх маюць вышэйшую катэгорыю, 20 — першую).

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляе лякарня.

Культура

Дзеюць дом культуры і бібліятэка.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Гістарычная назва цэнтральнага пляцу Ільлі — Рынак.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

У Ільлінскай школе дзеюць 2 музэі: краязнаўчы музэй і «Вялейшчына літаратурная».

Славутасьці

У Ільлі захаваўся помнік археалёгіі — рэшкі гуты (канец XVIII — пачатак XIX ст.).

• Касьцёл Найсьвяцейшага Сэрца Пана Езуса (1908—1909)
• Царква Сьвятога Ільлі (1828)

Страчаная спадчына

• Касьцёл Маці Божай Ружанцовай (1772)

Галерэя

Славутасьці

• Славутасьці Ільлі
• 
  Царква
• 
  Касьцёл
• 
  Інтэр’ер касьцёла
• 
  Старасьвецкае пажарнае дэпо

Матэрыялы з археалягічных раскопак

• Матэрыялы ў Менскім абласным краязнаўчым музэі з археалягічных раскопак Міхаіся Чарняўскага, 1982 год
• 
  Ільлянская гута «Залесьсе»^[6]
• 
  Ільлянская гута «Залесьсе»
• 
  Мухалоўка
• 
  Фрагмэнты шкляных вырабаў

Асобы

• Сьвятлана Марозава (нар. 1954) — беларускі гісторык
• Зьміцер Піневіч (нар. 1967) — 9-ы міністар аховы здароўя Беларусі (зь 2020 году)

Мястэчка Ільля — радзіма продкаў Лізы Кудроў^[7].