Біблія

Бі́блія (па-грэцку: βιβλία — «кнігі», «звод кніг»^[1][2]) — збор старажытных рэлігійных тэкстаў, кананізаваны ў юдаізьме і хрысьціянстве^[1][2]. Хрысьціянская Біблія складаецца зь дзьвюх частак — Старога Запавету, кнігі якога прызнаюцца ў юдаізме, ды Новага Запавету, створанага пасьля жыцьця Ісуса Хрыста. Некаторыя групы ў хрысьціянстве ўключаюць у адзін ці абодва Запаветы сьвятыя пісаньні, сярод якіх самыя значныя завуцца апокрыфамі. У Стары Запавет уваходзяць кнігі, напісаныя да нараджэньня Хрыстовага і прынятыя хрысьціянскай царквой у склад пісаньня. Збольшага, ён супадае зь юдэйскай Бібліяй, але адрозьніваецца ад яе парадкам кніг і расстаноўкай акцэнтаў.

Хрысьціянства Асновы Ісус Хрыстос Царква Апосталы Царства Божае Дабравесьце Сымбаль веры Біблія Стары Запавет · Новы Запавет Канон · Другакананічныя кнігі Апокрыфы · Сэптуагінта · Вульгата Дзесяць прыказаньняў · Нагорная казань Беларускія пераклады Багаслоўе Сьвятая Тройца: Айцец, Сын, Сьвяты Дух Стварэньне сьвету · Грэхападзеньне Ласка Божая · Вера Збаўленьне · Сьвятасьць · Абагаўленьне Набажэнства · Літургія · Сакрамэнт · Сьвятыя Эсхаталёгія · Эклезыялёгія · Апалягетыка Мінуўшчына Раньняе хрысьціянства · Сусьветны сабор · Перасьлед хрысьціянства Хрысьціянізацыя · Вялікая схізма · Крыжовыя паходы · Заходняя схізма · Рэфармацыя · Інквізыцыя Другі Ватыканскі сабор Дэнамінацыі Усходняе хрысьціянства: Праваслаўе · Стараўсходнія цэрквы · Асырыйская царква Ўсходу · Стараабрадніцтва Каталіцтва: Каталіцкая Царква (Рымскі абрад · Усходні абрад) · Старакаталіцтва · Марыявіты · Англакаталіцтва · Незалежнае каталіцтва · Лібэралізм Пратэстанцтва: Лютэранства · Кальвінізм · Англіканства · Анабаптызм · Мэнаніцтва · Унітарыянства · Баптызм · Мэтадызм · Адвэнтызм · Плімуцкія браты · Вучні Хрыстовыя · Пяцідзясятніцтва · Эвангельскія хрысьціяне · Эвангелікалізм Рэстаўрацыянізм: Унітарысты · Хрыстадэльфіяне · Вучні Сьвятога Пісьма · Сьведкі Яговы · Рух сьвятых апошніх дзён Эзатэрычнае хрысьціянства: Розакруцары · Гнастыцызм · Тэасофія · Антрапасофія Асобы Апостал Павал · Апостал Пётар · Ян Эвангеліст · Айцы Царквы Канстантын · Афанасі Вялікі · Арый · Дыянісі · Маркіён · Ансэльм Кэнтэрбэрыйскі · Аўгустын · Тамаш Аквінскі Рыгор Паляма · Джон Ўікліф · Мартын Лютэр · Жан Кальвін · Джон Ўэсьлі · Арцыбіскуп Кэнтэрбэрыйскі Папа · Канстантынопальскі патрыярх · Генрых VIII

Біблія для большасьці хрысьціян уключае Новы Запавет, які апісвае жыцьцё і вучэньне Хрыста, лісты апостала Паўла ды іншых прыхільнікаў раньняе хрысьціянскае царквы, а таксама Кнігу Адкрыцьця. Новы Запавет уключае 27 кніг, галоўнай асобай якіх зьяўляецца Хрыстос. Большасьць кніг былі напісаныя на старажытнай грэцкай мове.

Аўтарства

Біблія пісалася рознымі аўтарамі на працягу многіх стагодзьдзяў, згодна з традыцыйным пунктам гледжаньня ў хрысьціянстве — з XV стагодзьдзя да н. э. па I стагодзьдзе н. э. Многія сьвецкія дасьледчыкі прытрымліваюцца меркаваньняў аб больш позьнім паходжаньні кніг Старога Запавету. Некаторыя сучасныя дасьледчыкі прытрымліваюцца думкі пра тое, што большасьць кніг Старога Запавету і ўсё Эвангельля былі напісаныя ананімнымі аўтарамі^[3]. Тэксты Эвангельляў існавалі ў ананімным выглядзе да пачатку другога стагодзьдзя, калі ім было прыпісана аўтарства^[4].

Гістарычныя цэрквы лічаць, што сапраўднасьць кніг Сьвятога Пісаньня сьведчыць сьвятаайцоўская спадчына: сьвятыя мужы першых стагодзьдзяў, якія маглі чуць казаньне Эвангельля, альбо ад саміх апосталаў ці ад іх бліжэйшых вучняў, склалі канон кніг, якія можна было назваць Сьвятым Пісаньнем (у адрозьненьне ад паданьняў і апокрыфаў). Лічыцца, што сапраўднасьць кніг вызначаецца па адпаведнасьці зьместу кніг апостальскай веры.

У XVIII стагодзьдзі дакладнасьць традыцыйнага прыпісваньня біблейскіх кніг канкрэтным аўтарам была пастаўлена пад сумнеў^[4]. У цяперашні час некаторыя навукоўцы лічаць, што большасьць кніг былі адрэдагаваныя і зьменены, і па гэтай прычыне аднавіць зьмест арыгінала ў наш час амаль немагчыма^[5].

Стары Запавет

Асноўны артыкул: Кнігі Старога Запавету

Кананічны тэкст Старога Запавету ўключае 39 кніг, некананічны грэцкі пераклад Сэптуагінта — на 11 кніг болей. Тэкст Старога Запавету напісаны на арамейскай мове, якая ў той час ужывалася жыдамі ў паўсядзённым жыцьці. Паводле юдаісцкай традыцыі Стары Запавет (Танах) дзеліцца на 3 часткі: «Закон» (Тора), «Прарокі» (Нэвіім) і «Пісаньні» (Кетувім).

† Кнігі Старога Запавету †

Беларуская назва	Лацінская назва	Грэцкая назва	Назва ў Танаху
Быцьцё	Genesis	Γένεσις	בְּרֵאשִׁית
Выхад	Exodus	Ἔξοδος	שְׁמוֹת
Лявіт	Leviticus	Λευϊτικòν	וַיִּקְרָא
Лікі	Numeri	Ἀριθμοὶ	בְּמִדְבַּר
Другі закон	Deuteronomium	Δευτερονόμιον	דְּבָרִים
Кніга Ісуса сына Нава	Iosue	Ἰησοῦς	יְהוֹשֻׁעַ
Кніга Судзьдзяў	Iudicum	Κριταὶ	שׁוֹפְטִים
Кніга Рут	Ruth	Ροὺθ	רוּת
Першая кніга Царстваў	I Samuelis	Βασιλειων Α'	שְׁמוּאֵל א׳
Другая кніга Царстваў	II Samuelis	Βασιλειων Β'	שְׁמוּאֵל ב׳
Трэцяя кніга Царстваў	I Regum	Βασιλειων Γ'	מְלָכִים א׳
Чацьвёртая кніга Царстваў	II Regum	Βασιλειων Δ'	מְלָכִים ב׳
Першая кніга Летапісаў	I Paralipomenon	Παραλειπομένων Α'	דִּבְרֵי הַיָּמִים א׳
Другая кніга Летапісаў	II Paralipomenon	Παραλειπομένων Β'	דִּבְרֵי הַיָּמִים ב׳
Кніга Эздры	Esdrae	Ἒσδρας	עֶזְרָא
Кніга Нээміі	Nehemiae	Νεεμιας	נְחֶמְיָה
Кніга Эстэр	Esther	Ἐσθὴρ	אֶסְתֵּר
Кніга Ёва	Iob	Ἰῶβ	אִיּוֹב
Псалтыр	Psalmorum	Ψαλμοὶ	תְּהִלִּים
Кніга Выслоўяў Саламонавых	Proverbiorum	Παροιμιαι	מִשְׁלֵי
Кніга Эклезіяста, альбо Прапаведніка	Ecclesiasticus	Ἐκκλησιαστὴς	קֹהֶלֶת
Найвышэйшая Песьня Саламонава	Canticum Canticorum	ᾎσμα	שִׁיר הַשִּׁירִים
Кніга прарока Ісаі	Isaiae	Ἠσαΐας	יְשַׁעְיָהוּ
Кніга прарока Ераміі	Ieremiae	Ιερεμίας	יִרְמְיָהוּ
Ераміін Плач	Lamentationes	Θρῆνοι	אֵיכָה
Кніга прарока Езэкііля	Ezechielis	Ἰεζεκιὴλ	יְחֶזְקֵאל
Кніга прарока Данііла	Danielis	Δανιὴλ	דָּנִיֵּאל
Кніга Асіі	Osee	Ὡσηὲ	הוֹשֵׁעַ
Кніга Ёіля	Ioel	Ἰωὴλ	יוֹאֵל
Кніга Амоса	Amos	Ἀμὼς	עָמוֹס
Кніга Аўдзея	Abdiae	Ἀβδιοὺ	עֹבַדְיָה
Кніга Ёны	Ionae	Ἰωνᾶς	יוֹנָה
Кніга Міхея	Michaeae	Μιχαίας	מִיכָה
Кніга Навума	Nahum	Ναοὺμ	נַחוּם
Кніга Абакума	Habacuc	Αμβακοὺμ	חֲבַקּוּק
Кніга Сафона	Sophoniae	Σοφονίας	צְפַנְיָה
Кніга Агея	Aggaei	Ἁγγαῖος	חַגַּי
Кніга Захарыі	Zachariae	Ζαχαρίας	זְכַרְיָה
Кніга Малахіі	Malachiae	Μαλαχίας	מַלְאָכִי

Новы Запавет

Асноўны артыкул: Кнігі Новага Запавету

Новы Запавет уключае 27 кніг, напісаных на старажытнагрэцкай мове, у якіх апісваецца жыцьцё і дзейнасьць Ісуса Хрыста — 4 Дабравесьці, пашырэньне ягонага вучэньня. Таксама значную частку Новага Запавету складаюць лісты або пасланьні да тагачасных вернікаў Рымскай імпэрыі ў Грэцыі, Малой Азіі, Палестыны ды Рыму. Сканчаецца Новы Запавет кнігай Апакаліпсіс.

† Кнігі Новага Запавету †

Беларуская назва	Лацінская назва	Скарачэньне			Мова арыгінала
		Бел.	Поўн.	Мін.
Эвангельле паводле Мацьвея	Evangelium secundum Matthaeum	Мт	Mt	Mt	Грэцкая (Кайнэ)
Эвангельле паводле Марка	Evangelium secundum Marcum	Мр,Мк	Mk	M,Mk	Грэцкая (Кайнэ)
Эвангельле паводле Лукі	Evangelium secundum Lucam	Лк	Lk	L,Lk	Грэцкая (Кайнэ)
Эвангельле паводле Яна	Evangelium secundum Ioannem	Ян	Jn	Jn,Jo	Грэцкая (Кайнэ)
Дзеяньні Апосталаў	Actus Apostolorum	Дзеян	Acts	A	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Рымлянаў	Epistula ad Romanos	Рым	Rom	Ro	Грэцкая (Кайнэ)
Першы ліст да Карынцянаў	Epistula I ad Corinthios	1 Кар	1 Cor	1C	Грэцкая (Кайнэ)
Другі ліст да Карынцянаў	Epistula II ad Corinthios	2 Кар	2 Cor	2C	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Галятаў	Epistula ad Galatas	Гал	Gal	G	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Эфэсянаў	Epistula ad Ephesios	Эф	Eph	E	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Піліпянаў	Epistula ad Philippenses	Піл	Phil	Phi	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Каласянаў	Epistula ad Colossenses	Кал	Col	C	Грэцкая (Кайнэ)
Першы ліст да тэсалёнікійцаў	Epistula I ad Thessalonicenses	1 Тэс	1 Thess	1Th	Грэцкая (Кайнэ)
Другі ліст да тэсалёнікійцаў	Epistula II ad Thessalonicenses	2 Тэс	2 Thess	2Th	Грэцкая (Кайнэ)
Першы ліст да Цімафея	Epistula I ad Timotheum	1 Цім	1 Tim	1T	Грэцкая (Кайнэ)
Другі ліст да Цімафея	Epistula II ad Timotheum	2 Цім	2 Tim	2T	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Тытуса	Epistula ad Titum	Тыт	Tit	T	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Філімона	Epistula ad Philemonem	Флм	Philem	P	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст да Габрэяў	Epistula ad Hebraeos	Гбр	Heb	H	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст Якава	Epistula Iacobi	Як	Jas	Ja	Грэцкая (Кайнэ)
Першы ліст Пятра	Epistula I Petri	1 Пят	1 Pet	1P	Грэцкая (Кайнэ)
Другі ліст Пятра	Epistula II Petri	2 Пят	2 Pet	2P	Грэцкая (Кайнэ)
Першы ліст Яна	Epistula I Ioannis	1 Ян	1 Jn	1J, 1Jn	Грэцкая (Кайнэ)
Другі ліст Яна	Epistula II Ioannis	2 Ян	2 Jn	2J, 2Jn	Грэцкая (Кайнэ)
Трэці ліст Яна	Epistula III Ioannis	3 Ян	3 Jn	3J, 3Jn	Грэцкая (Кайнэ)
Ліст Юды	Epistula Iudae	Юд	Jude	J	Грэцкая (Кайнэ)
Адкрыцьцё Яна Багаслова	Apocalypsis Ioannis	Адкр.	Rev	R	Грэцкая (Кайнэ)

Пераклады

Біблія, надрукаваная Францішкам Скарынам у 1517 годзе

Асноўны артыкул: Пераклады Бібліі

Біблія зьяўляецца найбольш перакладанай кнігай у сьвеце. На 31 студзеня 2007 року Біблія выдадзеная на 438 мовах, акрамя таго Новы Запавет перакладзены яшчэ на 1168 моваў, а на 848 моваў Біблія перакладзена часткова. Згодна са зьвесткамі кнігі рэкордаў Гінэса агульны наклад аддрукаваных Біблій з 1815 па 1975 склаў 2,5 мільярды асобнікаў.

На беларускую мову

Асноўны артыкул: Пераклады Бібліі на беларускую мову

На тэрыторыі Беларусі сьпісы асобных біблейскіх кніг або іх фрагмэнтаў зьявіліся, верагодней за ўсё, пасьля хрышчэньня Русі (986—988). На працягу многіх стагодзьдзяў Біблія на тэрыторыі сучаснай Беларусі чыталася на царкоўнаславянскай мове. Вядомы дзясяткі рукапісаў XI—XV стагодзьдзяў на царкоўнаславянскай мове. Магчыма, перапісваньнем сьвятых кніг займалася Эўфрасіньня Полацкая (XII ст.). Пра сталую біблейскую традыцыю на тэрыторыі Беларусі сьведчаць рукапісныя помнікі: Аршанскае, Полацкае, Друцкае Эвангельлі, Смаленскі псалтыр і інш.

Першым унікальным навукова-папулярным друкаваным выданьнем Бібліі на роднай мове, блізкай да тагачаснай старабеларускай літаратурнай мовы, была Біблія Ф. Скарыны. 6 жніўня 1517 году ён выпускае Псалтыр, потым амаль кожны месяц — новую кнігу Бібліі. За два гады ён выдаў 23 ілюстраваныя кнігі. У першую беларускую Біблію выдавец уключыў амаль паўсотні ілюстрацыяў: шматлікія застаўкі, іншыя дэкаратыўныя элемэнты, якія гармануюць зь вёрсткай старонак, шрыфтам і тытульнымі лістамі. У яго праскіх выданьнях мноства арнамэнтальных упрыгожаньняў і графічных ініцыялаў. У сакавіку 1525 ў Вільні Скарына выпусьціў «Апостал» («Дзеі і пасланьні апосталаў»).

Наступным значным перакладам зьявілася праца Васіля Цяпінскага. Ён быў вядомым прыхільнікам Рэфармацыі ў Беларусі, заснаваў у сваім маёнтку Цяпіна друкарню. Ён выдаў Эвангельля ад Мацьвея, Марка і пачатак Лукі на дзьвюх мовах: царкоўнаславянскай і беларускай.

Пазьней у 1563 выдадзена Берасьцейская Біблія (Радзівілаўская Біблія). Выданьнем біблейскіх кніг займаўся Сымон Будны, Іван Фёдараў і Пётар Мсьціславец, Сьпірыдон Собаль, Максім Вашчанка(be) й іншыя^[2].

На працягу XVII—XIX стагодзьдзяў не было зроблена ні аднаго перакладу на беларускую мову.

На пачатку 1920-х гадоў баптысцкі прэсьвітар зь Берасьця Лукаш Дзекуць-Малей пераклаў Эвангельле на беларускую мову. Пазьней свае паслугі перакладу прапанаваў Антон Луцкевіч. Ён і далучыўся да працы Дзекуць-Малея. У 1931 годзе выйшаў іх сумесны пераклад Новага Запавету і псалмоў. Наступны пераклад па храналёгіі належыць да Вінцэнта Гадлеўскага, які скончыў пераклад Новага Запавету да 1930 году, аднак супрацьстаяньне каталіцкіх уладаў дазволіла выпусьціць Новы Запавет толькі ў 1939 г. Вінцэнт пачаў перакладаць і Стары Запавет, аднак загінуў падчас вайны ад рук гестапа. Яго працу працягнуў Пётар Татарыновіч. Аднак пераклад Гадлеўскага і Татарыновіча моцна насычаны палянізмамі. Наступны пераклад зьвязаны зь імем Янкі Станкевіча. Ён першы, хто перавёў ўсю Біблію на беларускую мову. Варта згадаць пераклады Мікалая Мацукевіча, Яна Пятроўскага, Міхася Міцкевіча (брата Якуба Коласа), Анатоля Клышкі, Уладзіслава Чарняўскага. У 2002 годзе Васіль Сёмуха выдаў у Менску пераклад ўсёй Бібліі^[6] на беларускую мову тарашкевіцай. З 1989 году ажыцьцяўляе дзейнасьць па перакладзе Сьвятога Пісаньня Беларуская Біблейская камісія, арганізаваная пры Беларускай Праваслаўнай Царкве мітрапалітам Філарэтам. На дадзены момант зроблены пераклад чатырох Эвангельляў і рыхтуецца да друку Дзеяньні Апосталаў.