Агатка, або Прыезд пана

«Агатка, або Прыезд пана» — беларуская камічная опэра 1784 году ў 3-х дзеях.

«Агатка»
польск. Agatka
Жанр	камічная опэра
Аўтар	Мацей Радзівіл
Рэжысэр	Юры Авяр’янаў (2017)
Прадусар	Лявон Перажынскі[1]
Кампазытар	Ян Давід Голянд
Акторы	Леся Лют, Зоя Белахвосьцік (2017)
Працягласьць	3 дзеі
Краіна	Беларусь
Мова	польская
Год прэм’еры	17 верасьня 1784 (240 гадоў таму)[2]
Пастаноўкі	Нясьвіскі замак Народны тэатар Варшавы Вялікі тэатар Беларусі

Музыку напісаў у Нясьвіжы (Наваградзкі павет, Вялікае Княства Літоўскае) нямецкі кампазытар Ян Давід Голянд на лібрэта Мацея Радзівіла. Камічная опэра прымяркоўвалася да прыезду караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў Нясьвіж напярэдадні выбараў у Сойм Рэчы Паспалітай. Твор стаў першай прафэсійнай опэрай Беларусі. Першую пастаноўку ажыцьцявілі ў Нясьвіскім замку. У сюжэце пан дапамагае яднаньню закаханай сялянскай пары Агаткі і Антака Цалкі. Для падкрэсьленьня мясцовага паходжаньня герояў у музыцы выкарыстоўваюцца народныя мэлёдыі. Расчулены вобразам добрага пана на прэм’еры опэры кароль Станіслаў Аўгуст перайшоў на беларускую мову, калі прамаўляў на прыёме вершаваны тост у гонар нясьвіскага ардыната Караля Станіслава Радзівіла «Пане Каханку»^[3].

Пасьля прэм’еры ў 1784 годзе ў Нясьвіжы опэру працягвалі ставіць яшчэ 40 гадоў у Вільні і за мяжой у тэатрах 5 гарадоў Польшчы — у Варшаве, Кракаве, Любліне, Познані і Ўроцлаве, а таксама ва ўкраінскім Львове^[4]. У Варшаве опэру ставілі 8 разоў запар. У Варшаўскім тэатры яна пратрымалася ў рэпэртуары да 1820 году. У Познані яе слухалі найдаўжэй да 1826 году^[5]. Пры гэтым 30 кастрычніка 1785 году варшаўская прэм’ера прайшла на музыку нясьвіскага капэльмайстра Алясандра Данэзі. У 1796 годзе ў Львове яе паставіў драматург Войцах Багуслаўскі^[6], які ў 1799 працягнуў яе пастаноўку ў 2-х дзеях пад назвай «Добры пан — бацька для падданых»^[7].

У 1926 годзе выкананьнем «Агаткі» сьвяткавалі 150-годзьдзе Варшаўскага тэатру. У 1989 годзе беларуская мастацтвазнаўца Вольга Дадзіёмава знайшла опэру «Агатка» ў бібліятэцы Польскай акадэміі навук у Кракаве і прысьвяціла ёй сваё дасьледаваньне «Эўропа на музычных скрыжаваньнях». У 1990 годзе опэру запісалі па-беларуску ў перакладзе Ўладзімера Мархеля на Беларускім радыё^[3]. У 1994 годзе Вялікі тэатар Беларусі ажыцьцявіў яе ўласны гуказапіс^[8]. У 1999 годзе «Беларуская капэла» паказала яе ў Менску^[3].

Дзея

Прапусьціць

Увага: ніжэй знаходзіцца зьмест, які раскрывае сюжэт твору.

У першай дзеі служкі-сіроты Агатка і Антак Цалка атрымліваюць ухвалу на вясельле ад гаспадара вёскі Валентыя. Антак просіць падстаросту Піяшку быць за свата. Аднак той вырашае адпомсьціць Антаку за сьведчаньне пра ягонае п’янства аканому Дбальскаму^[9].

У другой дзеі Піяшка заяўляе Дбальскаму, што «пан сказаў, што будзе ўжо Агата за парабка» Антака Гайдака аддана. Ахмістрыня Плацюхова паведамляе Агатцы і Антаку Цалку, што Піяшка сватаў Антака Гайдака да Агаткі перад панам. Піяшка зьмяшчае Антака Цалку ў каталяжку, бо той адмаўляецца безадкладна ехаць у лес па дровы^[9].

У трэцяй дзеі пан пытае ў Агаткі: «Што за прычына сьлёз і плачу?» Плацюхова кажа пану, што Піяшка пасадзіў у падвал Антака Цалку, якога кахае Агатка, каб перашкодзіць іх шлюбу і выдаць яе за Антака Гайдака. Пан загадвае вызваліць Антака Цалку і заўважае, што Піяшка «замест свае работы, бавіць час за пляшкай». Затым ён даручае Дбальскаму паспрыяюць вясельлю Агаты і Антака Цалкі, бо сяляне — «карміцелі і нашы даўцы хлеба»^[9].

Ролі

• Агатка, сірата-служка ў гаспадара вёскі
• Антак Цалка, каханы Агаткай сірата-служка ў гаспадара вёскі
• Антак Гайдак, закаханы ў Агатку дворны парабак
• Плацюхова, удава-ахмістрыня ў двары
• Дбальскі, аканом
• Піяшка, падстароста
• Валенты, аўдавелы гаспадар вёскі
• Мацек, селянін-вартаўнік
• Стах, селянін-вартаўнік
• Пан, шляхціц
• Кап’ёўшчыкі^[9]

Ацэнкі

У 2014 годзе кіраўнік «Беларускай капэлы» Віктар Скарабагатаў адзначыў: «Пасьля праслухоўваньня відавочнае ня проста падабенства, а амаль поўнае супадзеньне мэлёдыяў пачатку каваціны Фігара зь «Вясельля…» і другой часткі арыі Агаткі зь 1-й дзеі опэры Голянда. Паколькі «Агатка» напісана на два гады раней за «Фігара»… З прыемнасьцю можна ўсьвядоміць, што сьвежыя мастацкія ідэі даляталі ў Вену таксама і зь Нясьвіжу»^[3]. Мастацтвазнаўцы Вольга Дадзіёмава і Сьвятлена Немагай падкрэсьлілі, што «Агатка», у якой ярка і па-мастацку пераканальна адлюстраваліся лякальныя беларускія рэаліі і постаці, стала этапным творам у фармаваньні мясцовай музычна-прафэсійнай школы^[10].

Бібліяграфія

• Ян Давід Голянд. Агатка, або Прыезд пана (ноты, клявір) : камічная опэра ў 3-х дзеях / лібр. Мацей Радзівіл, муз.рэд. Ганна Каржанеўская, гал.рэд. Віктар Скарабагатаў, перакл. Уладзімер Мархель. — Менск: Паліфакт, 1998. — 224 с. — (Музыка старажытных сядзібаў; вып. 4). — 150 ас. (на падставе фотакопіі 1989 году з рукапісу партытуры № 617 у бібліятэцы Польскай акадэміі навук у Кракаве)
• Ян Давід Голянд. Агатка, або Прыезд пана (кампакт-дыск) / Беларуская капэла, гал.рэд. Віктар Скарабагатаў. — Менск: Белтэлерадыёкампанія, 2001.
• Ян Давід Голянд. Опэра «Агатка, або Прыезд пана» (гуказапіс, дарожкі 6—14) // Музыка Беларусі XVIII стагодзьдзя (кампакт-дыск 1) / дыр. Анатоль Лапуноў, гал.рэд. Віктар Скарабагатаў, сьпяв. Леся Лют, сымф. аркестар Белтэлерадыёкампаніі. — Менск: Дзяржаўны музэй гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Рэспублікі Беларусь, 2008.
  • 6. Увэрцюра
  • 7. Арыя Агаткі з 1-й дзеі
  • 8. Дуэт Агаткі і Антака Цалкі з 1 дзеі
  • 9. Арыя Валенты з 1 дзеі
  • 10. Трыё Агаткі, Антака і Валенты з 1 дзеі
  • 11. Арыя Піяшкі з 1-й дзеі
  • 12. Арыя Антака з 2-й дзеі
  • 13. Арыя Агаткі з 3-й дзеі
  • 14. Ансамбль з 3 дзеі
• Ян Давід Голянд, Мацей Радзівіл. Агатка, або Прыезд пана : лібрэта опэры ў 3-х дзеях / муз.рэд. Людміла Мітаковіч, гал.рэд. Віктар Скарабагатаў, перакл. Уладзімер Мархель, грав. Аляксандар Тарасевіч (XVII ст.). — Менск: Каўчэг, 2017. — 60 с. — 500 ас.
  • Ян Давід Голянд, Мацей Радзівіл. Агатка, або Прыезд пана : музычны спэктакль у 3-х дзеях (у 2-х дысках) / маст.кір. Ганна Каржанеўская, дыр. Анатоль Лапуноў, рэж. Юры Авяр’янаў, сьпяв. Леся Лют, акторка Зоя Белахвосьцік, Вялікі тэатар Беларусі, Купалаўскі тэатар, аркестар Белтэлерадыёкампаніі. — Менск: Каўчэг, 2017. — 60 с. — 500 ас.
• Мацей Радзівіл. Агатка, або Прыезд пана // Лібрэта опэр нясьвіскіх кампазытараў XVIII-XIX стагодзьдзяў / рэд.кал.: Ганна Каржанеўская, Віктар Скарабагатаў, Вячаслаў Вайткевіч, Сяргей Махаў і Сьвятлена Немагай. — Менск: Каўчэг, 2017. — 196 с. — 99 ас.