Амсьціслаўская правінцыя

Амсьціслаўская правінцыя — правінцыя Магілёўскай губэрні Расейскае імпэрыі. Створаная на анэксаванай тэрыторыі Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва 22 кастрычніка [ст. ст. 11 кастрычніка] 1772 году пры першым падзелу Рэчы Паспалітай. Скасаваная 2 красавіка [ст. ст. 22 сакавіка] 1777.

Амсьціслаўская правінцыя
Мстиславская провинция
Агульныя зьвесткі
Краіна	Расейская імпэрыя
Статус	правінцыя Расейскай імпэрыі[d]
Уваходзіць у	Магілёўская губэрня
Адміністрацыйны цэнтар	Амсьціслаў
Улучае	Амсьціслаўскі павет, Мілаславіцкі павет, Чэрыкаўскі павет
Найбольшы горад	Амсьціслаў
Іншыя буйныя гарады	Клімавічы, Мілаславічы, Чэрыкаў
Колькасьць населеных пунктаў	22 мястэчкі, 153 сялы, 1182 вёскі
Дата ўтварэньня	20 кастрычніка [ст. ст. 9 кастрычніка] 1772
Дата скасаваньня	2 красакавіка [ст. ст. 22 сакавіка] 1777
ваявода	Калескі саветнік Пётар Грыгоравіч Лебедзеў, Асэсар Сямён Фёдаравіч Ларын, Капітан-лейтэнант Васілей Тарбей
Насельніцтва (1774)	182,2 тыс. падатковага насельніцтва[1]
Плошча	790000[1] дзесяцін= 723112 га = 7231,12 км² км²
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гісторыя

8 чэрвеня [ст. ст. 28 траўня] 1772 году да падпісаньне дакумэнтаў дагавору пра падзел Расеяй, Аўстрыяй і Прусіяй з умовамі падзелу Рэчы Паспалітае Кацярына ІІ загадала стварыць Магілёўскую губэрню з Магілёўскай, Аршанскай, Віцебскай, Рагачоўскай правінцый (губэрнскі горад Магілёў) і Пскоўскую губэрню з Пскоўскай, Вялікалуцкай, Дзьвінскай, Полацкай правінцый (губэрнскі горад Апочка) й прызначыла генэрала графа Захара Чарнышова Беларускім генэрал-губэрнатарам, а генэрал-маёра Міхаіла Кахоўскага Магілёўскім губэрнатарам і генэрал-маёра Міхаіла Крэчэтнікава Пскоўскім губэрнатарам.^[2][3] Па прапанове графа Захара Чарнышова Віцебск быў далучаны да Пскоўскай губэрні.^[4] У пачатку жніўня войскі Расеі, Аўстрыі й Прусіі адначасова ўвайшлі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай згодна папярэднім дамоўленасьцям ад 19 лютага 1772 году, 16 жніўня [ст. ст. 5 жніўня] 1772 году ў Пецярбургу была падпісана канвэнцыя паміж Расеяй, Прусіяй і Аўстрыяй пра частковы падзел Рэчы Паспалітай. Да Расейскай Імпэрыі адышло Інфлянцкае, большая частка Полацкага (па правым беразе Дзьвіны), амаль усе Віцебскае (па левым беразе Друці й Дняпра), Амсьціслаўскае ваяводзтвы, усходняя частка Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва з гарадамі Амсьціслаў, Віцебск, Ворша, Гомель, Магілёў, Полацак, Прапойск, Рагачоў, Чачэрск.

27 жніўня [ст. ст. 16 жніўня] 1772 году Кацярына ІІ падпісала закон («плакат») пра прызначэньне жыхарам тэрміну для прыняцьця прысягі, пра пастанову слупоў на новых межах, пра збор у скарб з усіх прыбыткаў і пра суды па тамтэйшых правах і звычаях.^[5] Празь месяц Чарнышоў паведамляў пра ўчыненьне ў Беларускіх губэрнях вопісу аб пагалоўным збору падаткаў, аб пераводзе мытні на новую мяжу й пра збор з тавараў пошлін, пра карчмы й гандаль віном і сольлю, пра здачу на арэнду вёсак.^[6]

Амсьціслаўская правінцыя ўтворана 20 кастрычніка [ст. ст. 9 кастрычніка] 1772. Правінцыя ўзначальвалася прызначаным Сэнатам па прапанове губэрнатара ваяводам, пры якім дзейнічала правінцыяльная канцылярыя. У штат канцылярыі ўваходзілі 1 асэсар, 2 сакратары, 1 пратакаліст, 1 рэгістратар, 2 канцылярысты, 1 падканцылярыст, 4 капіісты, 1 пераплётчык, 1 кат. Пры правінцыйнай канцылярыі была вайсковая каманда ў складзе 57 чалавек пад камандаваньнем афіцэрам у чыне паручніка.^[7] Правінцыйная канцылярыя мела адміністрацыйныя й паліцэйскія абавязкі: кантроль за выкананьнем казённых інтарэсаў і судовы разбор грамадзянскіх пазоваў, набор рэкрутаў, злоў зладзеяў і разбойнікаў, утрыманьне шляхоў зносінаў, выкананьне правілаў гандлю, санітарны стан гарадоў і мястэчак, проціпажарная бясьпека, ахова здароўя, забароненыя гульні, карчмарства, збор падаткаў (падушных, за вінны продаж, продаж солі, арэндавых грошай) і адпраўка іх у камэральную экспэдыцыю губэрнскай канцылярыі, улік зьвестак пра пасеве і ўраджаі хлеба, цэн на харч і фураж, справы пра ўцёках і пакрывальніцтве прыгонных сялянаў і рэкрутаў, забойстве, гвалце, крадзяжах, цяжбах і спрэчках паміж сялянамі, якія перавышалі 25 руб. пазову, апэляцыі на выракі павятовых камісарскіх судоў.^[8] 25 сьнежня [ст. ст. 14 сьнежня] 1772 ў штат была ўведзена пасада пракурора.^[9]

25 сьнежня [ст. ст. 14 сьнежня] 1772 [Амсьціслаўскую правінцыю ўлучылі ў Магілёўскую япархію, касьцёлы й кляштары падпарадкавалі Каталіцкай кансысторыі на чале з Біскупам,  а ўніяцкія цэрквы й кляштары Ўніяцкай кансысторыі на чале з Арцыбіскупам. Папскія булы й наказы забаранялася апавяшчаць без дазволу імпэратара.^[10][11] Адначасова вызвалілі на паўгоду жыхароў ад платы падаткаў.^[12] Але ўжо ў красавіку заснавана камісія аб вывучэньні стану зямлі й маёмасьці, дзеля вывучэньня магчымых выплат падаткаў, і прызначаны памеры падаткаў.^[13][14]

19 траўня [ст. ст. 8 траўня] 1773 былі заснаваны губэрнскія й правінцыяльныя Земскія суды.^[15][16] 25 траўня [ст. ст. 14 траўня] 1773 пачалі рэгуляваць гандаль сольлю.^[17]

2 жніўня [ст. ст. 22 ліпеня] 1773 правінцыю падзялілі на Амсьціслаўскі павет, Мілаславіцкі павет і Чэрыкаўскі павет, якія кіраваліся Камісарыятамі.^[18][19]

29 верасьня [ст. ст. 18 верасьня] 1773 году паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай быў падпісаны рускім амбасадарам і чальцамі соймавай камісіі трактат «пра аднаўленьне міру паміж абедзьвюма дзяржавамі й пра далучэньне да Расеі некаторых ад Рэчы Паспалітай зямель». Па гэтым трактаце, паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай усталёўваліся мір, згода і сяброўства на падставах Варшаўскага трактата 1768 году. Дзеля поўнага спыненьня ўсіх памежных спрэчак паміж дзьвюма дзяржавамі. Рэч Паспалітая саступала Расеі вядомую прастору сваёй зямлі. Расея адмаўлялася ў будучыні ад усіх праў і дамаганьняў на якую ні будзь вобласьць Рэчы Паспалітай, абавязвалася надаць рыма-каталікам абодвух абрадаў у адышоўшых да яе абласьцях поўную волю ў веры й недатыкальнасьць маёмасьці, гарантавала Рэчы Паспалітай захаваньне ў моцы ўсіх тых канстытуцый вольнага рэспубліканскага й незалежнага кіраваньня. У асобным акце, прынятым 26 сакавіка [ст. ст. 15 сакавіка] 1775 году, Расея гарантавала Рэчы Паспалітай захаваньне кардынальных правоў. 22 красавіка [ст. ст. 11 красавіка] 1775 году гэты акт і дагавор пра падзел атрымалі фармальную санкцыю па пасяджэньні сойма ў Варшаве.^[20][21][22]

26 кастрычніка [ст. ст. 15 кастрычніка] 1775 дазволілі гандляваць прыгоннымі сялянамі ва ўсіх губэрнях, пры ўмове выплаты падаткаў.^[23]

Правінцыя й пасада ваяводы былі скасаваны, а правінцыйныя канцылярыі зачынены ў 1777 годзе ў адпаведнасьці з Устанаўленьнямі для кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі.^[24][25]

Адміністрацыйны падзел

На тэрыторыі правінцыі разьмяшчаліся 33 староствы (35,6 тыс. чалавек мужчынскага полу), буйнейшыя зь іх — Крычаўскае (2091 дым, 20,7 тыс. чалавек, 249 922 дзесяцін зямлі) і Хіславіцкае (301 дым, 2,9 тыс. чалавек, 11 371 дзес зямлі). 3 1773 году падзялялася на паветы Амсьціслаўскі, Мілаславіцкі й Чэрыкаўскі ў якія ўваходзілі 22 мястэчкі (каля 12 тыс чал ), 153 сялы, 1182 вёскі (146,6 тыс. чалавек, у т. л. 8,2 тыс габрэяў).

Маёнткі буйных уладальнікаў канфіскаваныя пасьля анэксіі ў 1772 годзе:^[26]

• Леонарда Пацея, (Стражнік вялікі літоўскі), мястэчка Кадзін з 23 вёскамі — 2359 чалавек.
• Яго ж, палова мястэчка Расна — 712 чалавек.
• Яго ж, фальварак Беразеткі з 3 вёскамі — 480 чалавек.^[a]
• Міхала Мнішака, (Маршалак вялікі каронны), фальварак Галоблін з 1 вёскай — 69 чалавек.

Ваяводы

• 1773 — Калескі саветнік Пётар Грыгоравіч Лебедзеў.^[27]
• 1775 — Асэсар Сямён Фёдаравіч Ларын.^[28]
• 1777 — Капітан-лейтэнант Васілей Тарбей.^[29]

Заўвагі

1. Паводле ўказу ад 15 кастрычніка 1773 г. году, вернуты назад.