Полацкае ваяводзтва

По́лацкае ваяво́дзтва^[a] — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на поўначы Вялікага Княства Літоўскага. Плошча каля 18,8 тыс. км². Сталіца — места Полацак. Найбольшыя месты і мястэчкі: Асьвея, Бешанковічы, Глыбокае, Дзісна, Друя, Лепель, Ула і Ўшачы^[2].

Полацкае ваяводзтва лац. Połackaje vajavodztva
Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Вялікае Княства Літоўскае
Статус	ваяводзтва Вялікага Княства Літоўскага[d]
Адміністрацыйны цэнтар	Полацак
Дата ўтварэньня	1504
Дата скасаваньня	1793
Ваяводы	Ваяводы полацкія
Кашталяны	Кашталяны полацкія
Насельніцтва	гл. Дэмаграфія
Плошча	18,8 тыс.[1] км²
Час існаваньня	1504—1793
Месцазнаходжаньне Полацкаага ваяводзтва
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гісторыя

Ульскі замак

У 1504 годзе Полацкае намесьніцтва (колішняе Полацкае княства) атрымала статус ваяводзтва^[1]. У 1537 годзе на карысьць Маскоўскай дзяржавы страчаны Себеж і шэраг дробных памежных воласьцяў (г. зв. «Завалочча»). У 1563—1581 гадох войскі маскоўскага гаспадара Івана IV Тырана акупавалі значную частку Полаччыны.

У 1618 годзе ў выніку вайны з Маскоўскай дзяржавай у склад ваяводзтва вярнуліся Невельская і Себеская воласьці. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) Полаччыну акупавалі войскі маскоўскага гаспадара Аляксея Міхайлавіча.

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Полацкага ваяводзтва ліцьвінамі (літвой): «литвин… торговый человек города Полоцка Ондрей Митев» (1609—1610 гады)^[3], «…приехал <…> ис Полотцка ко Пскову <…> торговой литвин Спиридонка Кондратьев» (1623 год)^[4], «…литвин торговый человек полочанин Кондрашко Яковлев сын» (1625 год)^[5], «…Васька Ондреев в роспросе сказался: родом он литвин^[b] Полотцкого повету» (1631 год)^[8], «литвин Янька Бобровский… Полоцкого повету, шляхецкий сын»^[9], «литвин Александр [Олехновский] в роспросе сказался родом белорусец, Полоцкого повету, шляхтич; отец его был шляхтич же, испомещен был под Вильной в Ошмянском повете, и отец де его то имение свое продал, а в то место имение купил в Полоцком повете»^[10] (абодва 1632 год), «…на литвина, на полочанина, торгового человека, на Левку Схомроченкова» (1649 год)^[11], «…а взятой мужик сказал: из Полотцка литвин, Яном зовут Ярин» (1656 год)^[12], «Климановский Богдан… литва, полоцкая шляхта» (1660 год)^[13]. Яшчэ ў 1506 годзе ліцьвінам запісаўся ў Кракаўскім унівэрсытэце выдатны асьветнік і першадрукар Францішак Скарына: лац. Fran. de Poloczko, Litphanus^[14]. У запісах мэтрыкі папскай сэмінарыі ў Празе значыцца Basilius Kamisky Polotiensis Lituanus (1597 год), а ў мэтрыцы сэмінарыі Оламаўцу — Ambrosius Druhovina Lithvanus Polocensis (1682—1683 гады)^[15].

У 1773 годзе ў зьвязку з захопам Расейскай імпэрыяй значнай часткі ваяводзтва, ягоную сталіцу перанесьлі ва Ўшачы. У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) пад расейскай уладай апынулася рэшта тэрыторыі Полаччыны.

Сымболіка

Герб ваяводзтва меў наступны выгляд: «Пагоня ў белым полі»^[16].

Ваяводзкая харугва была белага або, паводле іншых зьвестак, ружовага колеру з выяваю гербу Пагоня ў цэнтры^[17].

Мескія гербы атрымалі Друя, Дзісна, Невель, Полацак, Себеж, Ула, Ушачы.

• Герб Полацкага ваяводзтва Пагоня
• 
  1712 г.
• 
  каля 1720 г.
• 
  1794 г.
• 
  канец XIX ст. (рэканструкцыя)

Геаграфія

Аблога Полацку, 1579 г.

На поўначы межавала з Інфлянтамі і Маскоўскай дзяржавай, на ўсходзе — зь Віцебскім паветам Віцебскага ваяводзтва, на поўдні — зь Менскім паветам Менскага ваяводзтва, на захадзе — з Ашмянскім і Браслаўскім паветамі Віленскага ваяводзтва^[18].

Рака Дзьвіна падзяляла ваяводзтва на дзьве роўныя часткі. Большасьць тэрыторыі на поўнач ад яе займалі слабазаселеныя дзяржаўныя і магнацкія воласьці, асноўная частка шляхецкіх маёнткаў ляжала на поўдзень ад Дзьвіны^[19].

На тэрыторыі ваяводзтва знаходзіліся месты і мястэчкі: Арэхаўна, Асьвея, Бабынічы, Бачэйкаў, Бешанковічы, Валосавічы, Валынцы, Варонеч, Ветрына, Галубічы, Гарбачэва, Глыбокае, Гомель, Губін, Дзісна, Друя, Дрыса, Камень, Каханавічы, Кублічы, Лепель, Лужкі, Лявонпаль, Невель, Павульле, Пліса, Полацак, Празарокі, Пышна, Росіца, Себеж, Селішча, Сіроцін, Ула, Ушачы, Чашнікі, Юхавічы, Экімань, Язна.

Магдэбурскае права мелі Бешанковічы (4.10.1634), Дзісна (20.01.1569), Друя (3.03.1620), Невель (3.03.1623), Полацак (4.10.1498), Себеж (22.03.1623), Селішча, Сіроцін (12.01.1767), Ула (31.03.1648), Ушачы (23.06.1758).

• Полаччына на старах мапах
• 
  Полацкае ваяводзтва, 1579 г.
• 
  Полацкае, Віцебскае і Амсьціслаўскае ваяводзтвы, 1665 г.
• 
  Віленскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1772 г.
• 
  Менскае, Амсьціслаўскае, Полацкае і Віцебскае ваяводзтвы, 1781 г.

Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел

Панарама Полацку, 1812 г.

Ваяводзтва не падзялялася на паветы. У ягоны склад ўваходзілі Дзісьненскае^[16], Лепельскае і Невельскае староствы (дзяржаўныя воласьці), а таксама прылеглыя прыватнаўласьніцкія маёнткі.

Ваяводзкі і павятовы соймікі праходзілі ў Полацку, з 1773 году — ва Ўшачах. Полацкая шляхта абірала двух паслоў на Вальны сойм Рэчы Паспалітай, а таксама двух дэпутатаў на Галоўны Трыбунал (аднаго на «літоўскую» і аднаго на «рускую» кадэнцыю).

Дэмаграфія

У сярэдзіне XVII ст. Полацкае ваяводзтва налічвала 23 204 дымоў. Паводле сучасных падлікаў, да вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) колькасьць насельніцтва складала каля 186 тыс. чал., па вайне яно скарацілася да 41 тыс. чал.^[20]

Ураднікі

Асноўныя артыкулы: ваяводы полацкія і кашталяны полацкія

У Сэнаце Рэчы Паспалітай Полацкае ваяводзтва мела двух прадстаўнікоў — ваяводу і кашталяна. Паводле вялікакняскіх прывілеяў, мясцовы ваявода (як і віцебскі) прызначаўся толькі са згоды мясцовай шляхты^[18].

Згодна зь Люблінскай уніяй (1569 год) ваявода полацкі паводле значнасьці займаў месца пасьля люблінскага і перад бельскім. За ўвесь час свайго існаваньня ваяводзтва мела 21 ваяводу і 16 кашталянаў^[16].

Ваяводзкі мундзір быў аднолькавым з смаленскім — малінавы («кармазыновы») кунтуш і цёмна-сінія («гранатовыя») жупан і адвароты^[18].

Архітэктура

Драўляная

На Полаччыне склалася даўняя традыцыя драўлянага дойлідзтва.

• Помнікі традыцыйнай беларускай драўлянай архітэктуры
• 
  Спаская царква, Бачэйкаў (званіца з XIX ст.)
• 
  Мікольская царква, Бешанковічы
• 
  Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Бешанковічы
• 
  Царква Раства Багародзіцы, Валосавічы

• 
  Пакроўская царква, Вярбілава
• 
  Васкрасенскі манастыр, Дзісна
• 
  Царква, Крывое Сяло
• 
  Духаўская царква, Плісы (званіца з XIX ст.)

Мураваная

У XVIII ст. у мураваную архітэктуру Полаччыны прыйшла стылістыка віленскага барока.

• Помнікі мураванага сакральнага дойлідзтва
• 
  Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Друя
• 
  Мітрапаліцкая царква, Струньне
• 
  Царква Сьвятых Барыса і Глеба, Полацак
• 
  Царква Сьвятога Спаса, Полацак

• Помнікі архітэктуры віленскага барока
• 
  Царква Сьвятых Пятра і Паўла, Беразьвечча
• 
  Касьцёл дамініканаў, Валынцы
• 
  Касьцёл кармэлітаў, Глыбокае
• 
  Касьцёл францішканаў, Губін

• 
  Касьцёл піяраў, Лужкі
• 
  Касьцёл францішканаў, Невель
• 
  Царква Сьвятой Соф’і, Полацак
• 
  Касьцёл езуітаў, Полацак

Заўвагі

1. ст.-бел. Воеводство Полоцкое; лац. Palatinatus Polocensis, польск. Województwo mińskie
2. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[6] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[7]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)