Наваельня

Наваельня^[2] — гарадскі пасёлак у Дзятлаўскім раёне Гродзенскай вобласці Беларусі, пры зліцці рэк Моўчадзь і Ятранка. За 13 км на ўсход ад Дзятлава; чыгуначная станцыя на лініі Баранавічы — Ліда. Насельніцтва 2 678 чал. (2017)^[3].

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Наваельня (значэнні).

Гарадскі пасёлак Наваельня Свята-Раства-Багародзіцкая царква Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Дзятлаўскі Сельсавет Новаяльнянскі Каардынаты 53°27′42,71″ пн. ш. 25°35′22,83″ у. д.HGЯO Першая згадка XVI стагоддзе Гарадскі пасёлак з 1945 Насельніцтва ▼2 584 чал. (1 студзеня 2025)[1] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 1563 Паштовы індэкс 231470 Аўтамабільны код 4 СААТА 4223831906 Наваельня Наваельня

Наваельня на Вікісховішчы

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Польская школа ў Наваельні, 1937 год. Трэці з левай сядзіць яе кіраўнік Ян Табіш, забіты пасля прыходу саветаў ў 1939 годзе.

У 1451 годзе вялікі князь літоўскі Казімір Ягелончык надаў вёску Ельня Наваградскага павета вялікаму канцлеру літоўскаму Міхалу Кезгайлавічу. Як Новая Ельня паселішча згадана толькі ў XVI стагоддзі ў сувязі з тэрытарыяльна-адміністрацыйнай рэформай 1565—1566 гадоў у Вялікім Княстве Літоўскім. Станам на 1624 год, уладальнікам маёнтка Новая Ельня быў Пётр Бубен, які ў 1631 годзе прадаў гэтыя землі Барбары Шэметавай у 1631 годзе^[4]. Паводле інвентара маёнтка ад 13 красавіка 1641 года, які знаходзіцца ў Варшаўскім архіве, уладальнікам быў наваградскі ваявода Стэфан Тызенгаўз.

У 1733 годзе ў маёнтку Мендзыгура нарадзіўся будучы палітычны дзеяч Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага Антоні Тызенгаўз. У маёнтку была ўніяцкая царква, у 1754 годзе дзеці ўніяцкага святара забралі ўсе кнігі з бібліятэкі царквы ў мястэчку Наваельня^[5].

У паселішчы да цяперашняга часу захавалася калона ўсталяваная ў гонар Канстытуцыі 3 мая 1791 года, калону завяршала скульптура св. Яна, якую знішчылі ў 1960-я гады^[4].

Расійская імперыя

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай ў 1795 годзе, Новая Ельня апынулася ў складзе Расійскай імперыі, з 1801 года ў Навагрудскім павеце. З 1842 года — мястэчка^[6]. Станам на 1843 год маёнтак Наваельня належаў Шукевічам. Да яго адносіліся 23 вёскі з мястэчкам Раготна і 6 фальваркамі. У 1844 годзе царква згарэла ад удару маланкі, не дажыўшы да свайго стогадовага юбілею ўсяго 11 гадоў. З 1845 года Наваельня ўваходзіць ў склад Слонімскага павета Гродзенскай губерні^[4]. 5 снежня 1845 года — Наваельня была падзелена паміж сёстрамі Шукавічанкамі: Генрыэтай Валовічавай і Езафінай Ляхніцкай^[4]. У 1879 годзе ў мястэчку Наваельня пабудавана новая царква Нараджэння Прысвятой Багародзіцы з цэглы ў рэтраспектыўным-рускім стыле[28, с.171]. Старастам царквы быў прызначаны адстаўны вайсковец Аляксандр Сяргеевіч Амбразанцаў, які быў абраны восенню 1899 года^[4].

З адкрыццём руху на ўчастку чыгункі Вільня — Лунінец у 1884 годзе — чыгуначная станцыя. Чыгунка спрыяла эканамічнаму, індустрыяльнаму і сацыяльнаму развіццю Наваельні. На момант 1886 года сяло Дварэцкай воласці Слонімскага ўзеда Гродзенскай губерні, у якім тады пражывала 99 жыхароў, знаходзілася 11 двароў, 2 царквы і карчма^[6].

На момант 1901 года ў Наваельні дзейнічала аднакласная царкоўна-прыходская школа, у якой навучалася 96 вучняў, з якіх 85 хлопчыкаў і 11 дзяўчынак. Настаўніцкі персанал складаў 2 чалавекі. У 1905 годзе ў Наваельні жыло 285 жыхароў^[6]. У 1914 годзе працавала двухкласная царкоўна-прыходская школа, дзе навучалася 108 вучняў.

У 1914 годзе пачалася Першая сусветная вайна, для забеспячэння ваенных перавозак пабудавана вузкакалейная чыгунка Наваельня — Навагрудак^[4]. З 1915 года тэрыторыя Наваельні знаходзілася пад нямецкай акупацыяй. Для сваіх мэт акупацыйныя ўлады абавязалі ўсё працаздольнае насельніцтва Навагрудскага павета выконваць працоўныя павіннасці на карысць нямецкай арміі [30, с. 236].

Пасля заключэння бальшавікамі Брэст-Літоўскага сепаратнага мірнага дагавора з Германіяй, а потым паражэння Германіі ў 1-й сусветнай вайне, у рэгіёне пачалася барацьба паміж толькі што адноўленай падтрымкай Антанты, Польшчай і бальшавіцкай Расіяй. Некалькі тыдняў трывалі баі мясцовага значэння, калі Дварэц і Наваельня неаднаразова пераходзілі з рук у рукі. 15 красавіка 1919 года часці Войска Польскага пад камандаваннем маёра Леана Завістоўскага адбілі Наваельню ў бальшавікоў^[7]. 16 красавіка 1919 года, скарыстаўшыся перавагай сіл на ўчастку Ліда-Баранавічы, войскі польскага Літоўска-Беларускага фронту (камандуючы генерал С. Шаптыцкі) перайшлі ў наступленне ў кірунках Ліды, Навагрудка і Баранавіч.[30, с.241].

Польская Рэспубліка

Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 года, у 1921—1939 гадах у складзе Польскай Рэспублікі, у Навагрудскім ваяводстве. Неўзабаве пачалося аднаўленне Наваельні. Ваколіцы мястэчка як уся Заходняя Беларусь ахоплены польскай урадавай кампаніяй асадніцтва. У 1923 годзе пабудаваны чыгуначны вакзал, які захаваўся да цяперашняга часу. Станам на 1923 год, колькасць жыхароў Наваельні — 373 чалавекі, 56 двароў^[6].

У 1928 годзе польскі ўрад пачаў будаўніцтва санаторыя «Наваельня», гэтай нагоды сюды прыязджаў Юзаф Пілсудскі, будаўніцтва завершана ў 1938 годзе. У 1933 годзе была пабудавана сямігадовая школа^[4]. У 1936 годзе адкрыты першы касцёл у Наваельні^[4]. Навагрудскае ваяводства было ахоплена сеткай аўтобусных ліній. Да бліжэйшай чыгуначнай станцыі «Наваельня» аўтобусы з Навагрудка хадзілі 3 разы на дзень, было два дадатковыя рэйсы праз дзень. Кошт аўтобусных білетаў — 3 злотыя, аднак, часам аўтобусы не паспявалі да адпраўлення цягніка або нават не выходзілі на лінію[2, с.107].

Тым часам трывала польска-савецкая ідэалагічна-прапапагандысцкая барацьба, яе асноўнай мэтай было прыцягненне моладзі на свой бок. У Наваельні дзейнічала польская Арганізацыя працоўнай моладзі (АПМ), Навагрудская АПМ заснавала працоўны лагер імя сенатара Свідэрскага ў Наваельні — прамыслова-аграрную гаспадарку на 8 гектараў, якая заслужыла пахвалу на агульнапольскім з’ездзе АПМ. Аднак, з эканамічнай стабілізацыяй і выхадам Польшчы з крызісу ўплыў АПМ і колькасць яе членаў значна зменшылася^[8]. Адной з альтэрнатыўных праўрадавым была прасавецкая арганізацыя Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі (КСМЗБ), яго формай барацьбы была забастоўка, якая была моцным спосабам ціску на мясцовыя польскія ўлады. Напрыклад, у 1934 годзе адбылося некалькі паспяховых забастовак на Навагрудчынне. Так, праз стачку 70 грузчыкаў (з іх 30-40 чалавек моладзі), арганізаваную КСМЗБ у Наваельні, былі павялічаны расцэнкі за пагрузку вагонаў^[8].

Савецкі час

З 1939 года ў БССР, з 12 кастрычніка 1940 года — цэнтр Новаяльнянскага сельсавета ў Дзятлаўскім раёне^[6]. Адразу па 17 верасня 1939 года пачаліся перамены. Наказам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ад 15 снежня 1940 года ўтвораны Дзятлаўскі раён з цэнтрам у Дзятлава. На тэрыторыі Дзятлаўскага раёна ў 1940 годзе праведзены выбары ў Саветы дэпутатаў працоўных, створана 15 выбарчых участкаў, з якіх два знаходзіліся на тэрыторыі Наваельні^[9]. На тэрыторыі Наваельнянскага Сельскага Савета была тры выбарчыя акругі. Цэнтрам акругі № 23 была вёска Талкуны, да яе адносілася 1096 чалавек. Цэнтрам акругі № 24 была вёска Наваельня, адносілася 1009 чалавек, а да акругі № 25 адносілася 1012 чалавек, цэнтрам было мястэчка Наваельня^[9].

17 чэрвеня 1941 года на тэрыторыі пасёлка створаны міжнародны піянерскі лагер для дзяцей палітэмігрантаў, у якім напярэдадні вайны знаходзілася група дзяцей з розных краін свету і які размяшчаўся на тэрыторыі былой сямігадовай школы^[4].

У час Вялікай Айчыннай вайны акупавана з чэрвеня 1941 года да 9 ліпеня 1941 года^[10], нацыстамі было ўтворана гета ў Наваельні. З 1945 года гарадскі пасёлак, цэнтр Дзятлаўскага раёна (да 1954 года). У 1962—1965 гадах у Навагрудскім раёне.

Насельніцтва

• 1995 год — 4,3 тыс. чал.^[10]
• 2006 год — 3,4 тыс. чал.
• 2008 год — 3,3 тыс. чал.
• 2016 год — 2 700 чал.^[11]
• 2017 год — 2 678 чал.^[3]

Славутасці

Касцёл у 1936 годзе.

Мемарыяльная калона XVIII—XIX ст. пасля рэканструкцыі 2022

• Свята-Раства-Багародзіцкая царква (1876—1879 г., мураваная) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 413Г000702шыфр 413Г000702.
• Касцёл Сэрца Ісуса (1936)
• Мемарыяльная калона ў гонар прыняцця Канстытуцыі 1791 года
• Будынак чыгуначнай станцыі 1923 года.

Вядомыя асобы

• Віктар Міхайлавіч Анішчык — беларускі фізік.
• Сяргей Трафімавіч Асапрылка (нар. 1958) — беларускі мастак.
• Аляксандр Аляксандравіч Гранкоўскі (нар. 1963) — беларускі палітык.
• Канстанцін Мікалаевіч Ільюшчыц — беларускі паэт.
• Бенядзікт Кляйноў (1926—1985) — беларускі грамадскі дзеяч.
• Міхаіл Яфімавіч Нікіфараў (нар. 1956) — беларускі біёлаг, заолаг, эколаг.
• Антоні Тызенгаўз — падскарбі надворны літоўскі, гарадзенскі староста.