Ліда

Лі́да^[3] (трансліт.: Lida) — горад у Гродзенскай вобласці, адміністрацыйны цэнтр Лідскага раёна, на рацэ Лідзея (басейн Нёмана). Вузел чыгунак і аўтадарог на Вільню, Баранавічы, Гродна, Маладзечна. Насельніцтва — 101.616 чал. (2018)^[4].

Горад Ліда Сцяг Герб Краіна Беларусь Вобласць Гродзенская Раён Лідскі Каардынаты 53°53′44″ пн. ш. 25°17′45″ у. д.HGЯO Кіраўнік Аляксандр Людвігавіч Вярсоцкі Заснаваны 1323 Першая згадка 1323 Плошча 45,786881 км²[1] Вышыня цэнтра 142 м Водныя аб’екты Лідзея Насельніцтва ▼103 262 чал. (1 студзеня 2025)[2] Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 154 Паштовыя індэксы 231300 Аўтамабільны код 4 СААТА 4236501000 Афіцыйны сайт lida.gov.by Ліда на карце Беларусі ±

Ліда на Вікісховішчы

Назва

Назва Ліда ад назвы ракі Ліда (Лідзея), якая балцкага паходжання. У асяроддзі літоўскамоўных аўтахтонаў і тапонім, і гідронім засведчаны ў форме Lydà.

Гідранімічны корань *lyd- звязаны з балцкім *laidas «склізкі, ліпкі, гладкі»^[5]. Далей да індаеўрапейскага *(s)leidh- «склізкі», ад карацейшага *lei- «склізкі, гладкі»^[6]. Назвы такога тыпу — архаічныя, яны характарызавалі паверхню рачнога дна (магчыма, і паверхню берагоў). Значэнне назвы ракі Ліда можна перадаць як «Гладкая (дном)».

Гісторыя

Датай узнікнення Ліды лічаць 1323 год — пачатак узвядзення Лідскага замка, вакол якога паступова вырас горад. Ліда належала непасрэдна вялікім князям Гедзіміну, Кейстуту, Альгерду, Ягайлу, Вітаўту; у 1396—1399 гадах у Лідзе жыў беглы татарскі хан Тахтамыш. З 1384 неаднаразова падвяргалася нападам крыжакоў. У XV—XVI стагоддзях горад быў значным цэнтрам рамяства і гандлю, звязаны з Вільняй, Новагародкам, Менскам, Полацкам. У гэты час горад складаўся з рыначнай плошчы і 4 вуліц, да яго прымыкала прадмесце Зарэчча.

З 1568 года цэнтр Лідскага павета Віленскага ваяводства Вялікага Княства Літоўскага. У 1590 годзе атрымала магдэбургскае права і герб. З фундушоў касцёла і кляштара кармелітаў XVII стагоддзя вядома імя першага лідскага прыёра Эліяша Невяроўскага.

З другой паловы XVII стагоддзя ў выніку войн з Расіяй і Швецыяй Ліда прыйшла ў заняпад, але з сярэдзіны XVIII стагоддзя пачалося гаспадарчае ажыўленне.

З 1795 года ў складзе Расійскай імперыі, цэнтр павета Слонімскай губерні, з 1797 года ўваходзіла ў Літоўскую, з 1801 года — Гродзенскую і з 1842 года — Віленскую губерні. У канцы XIX стагоддзя дзейнічалі бровары, гарбарныя і іншыя прадпрыемствы, пракладзена першая чыгуначная лінія.

У Першую сусветную вайну Ліда была акупавана германскімі войскамі. Восенню 1918 года сфарміравалася Самаабарона Лідскай зямлі — польская ваенная арганізацыя^[7]. Пасля капітуляцыі Германіі ў вайне і вываду яе войск за ўладу змагаліся «Літоўская Тарыба», польскія легіянеры, бальшавікі, прадстаўнікі яўрэйскіх партый. 29 снежня 1918 года бальшавікі стварылі Часовы рэвалюцыйны камітэт, які абвясціў сябе адзіным органам улады ў горадзе і павеце. Рэўком з дапамогай рабочых захапіў зброю, якая была закуплена «Тарыбай» і стварыў атрад міліцыі (100 чалавек). У рукі рэўкома перайшлі гарадская электрастанцыя, тэлефон, тэлеграф, чыгуначны вузел. У студзені 1919 польскія легіянеры падышлі да Ліды. Рэўком арганізаваў абарону горада. Вечарам 5 студзеня 1919 года ў горад уступіў перадавы атрад Чырвонай Арміі. Легіянеры вымушаны былі адступіць. 10 студзеня ў Ліду ўвайшлі чырвонаармейцы 3-га Сядлецкага палка. Лідскі Часовы рэвалюцыйны камітэт быў прызнаны органам савецкай улады і пераўтвораны ў Лідскі павятовы ваенна-рэвалюцынны камітэт. Аднак 16 красавіка 1919 года войскі палякаў трыма калонамі пачалі наступ на Ліду. Пад іх націскам часці Чырвонай Арміі адыходзілі. 17 сакавіка бой распачаўся на вуліцах Ліды. Горад двойчы пераходзіў з рук у рукі. Былі забіты ці трапілі за краты многія актывісты савецкай улады^[8]. Змаганне за Ліду завяршылася перамогай Польскага войска. Палякам удалося здабыць бальшавіцкі ваенны цягнік, некалькі іншых цягнікоў, шмат зброі і амуніцыі^[9].

7 чэрвеня 1919 года горад разам з усім Лідскім паветам увайшоў у склад Віленскай акругі Грамадзянскай управы Усходніх земляў — часовай польскай адміністрацыйнай адзінкі^[10]. Вясной 1920 года Чырвоная Армія перайшла ў контрнаступленне. 17 ліпеня была занята Ліда. Улада ў горадзе і павеце перайшла ў рукі Лідскага павятовага ваенна-рэвалюцыйнага камітэта. Войскі Польшчы перайшлі ў наступленне ў жніўні 1921 года. 30 верасня Чырвоная Армія вымушана была пакінуць Ліду.

У 1921—1939 гадах горад у складзе Польскай Рэспублікі, цэнтр павета ў Навагрудскім ваяводстве. Найвялікшым прамысловым прадпрыемствам у Лідзе, маючым значэнне як вытворца гумовага абутку на цэлую Польшчу, была фабрыка «Ардаль», заснаваная ў 1929 годзе. Працавалі таксама іншыя прадпрыемствы: па вытворчасці сельскагаспадарчых прылад, вырабаў з дроту, гумы, вытворчасці піва і алею, дзейнічалі кафлярні, тартакі, пякарні. У 1930 годзе на прамысловых прадпрыемствах Ліды было занята каля 800 чалавек, з іх трэцюю частку складалі працаўнікі «Ардалю». З 1935 года выдаваўся рэгіянальны краязнаўчы штомесячнік «Ziemia Lidzka».

Крыжаўзвіжанскі касцёл

З 1939 года разам з Заходняй Беларуссю далучана да БССР, з 15 студзеня 1940 года цэнтр Лідскага раёна Баранавіцкай вобласці і горад абласнога падначалення. У Вялікую Айчынную вайну з 27 чэрвеня 1941 года па 9 ліпеня 1944 года горад акупіраваны нямецкімі войскамі, акупанты знішчылі ў горадзе і раёне 25,1 тыс. чалавек. Дзейнічала патрыятычнае падполле. З 20 верасня 1944 года Ліда цэнтр раёна ў складзе Гродзенскай вобласці. У пасляваенныя дзесяцігоддзі ў Лідзе пабудаваны новыя вялікія прамысловыя прадпрыемствы, з’явіліся новыя ўстановы адукацыі і аховы здароўя, ішло інтэнсіўнае жыллёвае будаўніцтва.

21 кастрычніка 1968 года ў гарадскую мяжу ўключана вёска Навапрудцы Траццякоўскага сельсавета^[11].

Клімат

Клімат Ліды
Паказчык	Сту	Лют	Сак	Кра	Май	Чэр	Ліп	Жні	Вер	Кас	Ліс	Сне
Абсалютны максімум, °C	11,5	14,8	19,7	28,5	31,5	32,5	35,2	35,3	34,1	26,4	17,0	11,1
Сярэдні максімум, °C	−1,7	−0,6	4,7	12,5	19,0	21,6	23,8	23,2	17,5	10,8	4,1	−0,2
Сярэдняя тэмпература, °C	−4,5	−3,8	0,7	7,5	13,2	16,2	18,5	17,6	12,6	7,1	1,7	−2,5
Сярэдні мінімум, °C	−7,2	−6,9	−3,3	2,4	7,4	10,8	13,1	12,0	7,7	3,4	−0,8	−4,7
Абсалютны мінімум, °C	−30,7	−29,9	−24,7	−7,3	−4	1,0	1,3	3,7	−2,9	−8,1	−19,2	−29,4
Норма ападкаў, мм	44,6	40,1	44,0	35,4	67,7	69,6	83,9	85,0	63,8	53,6	43,8	50,7
Крыніца: Ліда Надвор'е і клімат

Насельніцтва

• XIX стагоддзе: 1897 год — 8,6 тыс. чал (5553 чал.^[12]).
• XX стагоддзе: 1914 год — 18 тыс. чал.; 1921 год — 13,4 тыс. чал.; 1939 год — 26257 чал.; 1972 год — 49,7 тыс. чал.^[12]; 1995 год — 100,7 тыс. чал.^[12]; 1999 год — 100,7 тыс. чал.
• XXI стагоддзе: 2006 год — 96,5 тыс. чал.; 2009 год — 95,8 тыс. чал.; 2013 год — 99,4 тыс. чал.; 2015 год — 99 976 чал.^[13]; 2016 год — 100 443 чал.^[14]; 2017 год — 101 165 чал.^[4]; 2018 год — 101 616 чал.; 2022 год — 103 479 чал.; 2024 год — 103 916 чал.; 2025 год — 103 262 чал.

Нацыянальны склад (перапіс 1999, %): беларусы — 44,2, палякі — 38,3, рускія — 14,0, украінцы — 2,6.

Рэлігійны склад: праваслаўныя, каталікі.

Эканоміка

Гасцініца «Ліда»

Прадпрыемствы машынабудавання (ААТ «Лідсельмаш», ААТ «Лідаграпраммаш», ААТ «Лідскія аўтобусы „Нёман“»), харчовай (ААТ «Лідскае піва», ААТ «Лідскія харчовыя канцэнтраты», ААТ «Лідахлебапрадукт», ААТ «Лідскі малочна-кансервавы камбінат» і інш.), хімічнай (ААТ «Лакафарба»), дрэваапрацоўчай (Лідская мэблевая фабрыка), будаўнічых матэрыялаў (ААТ «Лідабудматэрыялы»), абутковай (ААТ «Лідская абутковая фабрыка») прамысловасці. Іншыя буйныя прамысловыя прадпрыемствы ў Лідзе: РУП «Завод „Оптык“», Лідскі завод электратэхнічных вырабаў, ЗП «Белтэкс-Оптык», ЗАТ «Белеўратара», ЗАТ «Каскад».

Гасцініцы «Ліда», «Кантынент». Ліда — цэнтр турызму нацыянальнага значэння.

Культура

• Лідскі гісторыка-мастацкі музей.
• Народны тэатр.
• Кінатэатр «Юбілейны».

Адукацыя

У горадзе 16 сярэдніх школ, гімназія, ліцэй, Лідскі каледж, музвучылішча, 2 ПТВ.

Спорт

Лядовы палац

• Футбольны клуб «Ліда», заснаваны ў 1962 годзе, хатнія матчы праводзіць на стадыёне «Старт» (умяшчальнасць — 2960 месцаў) і стадыёне «Юнацтва» (умяшчальнасць — 2926 месцаў)^[15].
• Хакейны клуб «Ліда», заснаваны ў 2011 годзе, хатнія матчы праводзіць у Лідскім лядовым палацы (умяшчальнасць — 1000 месцаў)^[16].

СМІ

• «Лідская газета», орган мясцовых улад.
• Газета «Наша слова», недзяржаўнае выданне, уваходзіць у склад «Асацыяцыі выдаўцоў рэгіянальнай прэсы „Аб’яднаныя Масмедыі“».
• «Лідскі летапісец», краязнаўчы, гісторыка-літаратурны часопіс.
• «Ziemia Lidzka», гістарычна-краязнаўчае выданне.
• «Принеманские вести»

Славутасці

• Лідскі замак
• Лідскі Крыжаўзвіжанскі касцёл (1765—1770)
• Іосіфаўскі касцёл піяраў (1797—1824, цяпер Свята-Міхайлаўская царква)
• Адміністрацыйны будынак (канец XIX стагоддзя)
• Будынак друкарні (канец XIX стагоддзя)
• Будынак абутковай крамы (1904)
• Комплекс будынкаў піваварнага завода (1874—1912)
• Свята-Георгіеўская царква (1875)
• Будынак пошты (1935)
• Курган Славы
• Касцёл Святой Сям’і
• Царква Усіх Святых (2006)
• Царква ў гонар абраза Божай Маці «Адшуканне загінулых»

Помнікі

• Помнік Францыску Скарыну
• Помнік Гедыміну
• Савецкім воінам, якія загінулі ў Вялікую Айчынную вайну
• Ахвярам фашызму.

• 
  Царква Усіх Святых
• 
  Царква ў гонар абраза Божай Маці «Адшуканне загінулых»
• 
  Лідскі замак
• 
  Касцёл Святой Сям’і

Гарады-пабрацімы

•  Даўгаўпілс, Латвія (студзень 2012)^[17][18]
•  Екабпілс, Латвія
•  Кашалін, Польшча (1993)^[19]
•  Светлы, Расія
•  Сілістра, Балгарыя
•  Трокі, Літва (2008)^[20]
•  Элк, Польшча

Вядомыя асобы

Асноўны артыкул: Вядомыя асобы Ліды

• Сяргей Львовіч Аганаў (нар. 1974) — беларускі скульптар.
• Ірына Багдановіч (нар. 1956) — паэтэса і літаратуразнаўца.
• Іван Бірыла (1900—1945) — хірург.
• Эдуард Вальчук (нар. 1936) — прафесар медыцыны.
• Стэфан Варшаўскі (1904—1989) — прафесар матэматыкі.
• Сяргей Васільеў — адзін з кіраўнікоў партызанскага руху ў гады Вялікай Айчыннай вайны, ганаровы грамадзянін горада.
• Стэфан Вітажэнец (1908—1994) — пілот, ас-знішчальнік у Другую сусветную вайну.
• Канстанцін Горскі (1862—1909) — літаратурны крытык, паэт, мастацтвазнаўца.
• Наталля Зайцава (нар. 1954) — палітык.
• Наталля Карэйва (нар. 1985) — спартсменка.
• Самуэль Кастравіцкі (1902—1953) — ваенны дзеяч.
• Валерый Курдзюкоў — беларускі дыпламат.
• Леанід Лаўрэш (нар. 1963) — пісьменнік, краязнавец.
• Валерый Макарэвіч (нар. 1983) — футбаліст.
• Аркадзь Мігдал (1911—1991) — фізік, акадэмік АН СССР.
• Міхаіл Мінкевіч (1919—1987) — грамадскі і дзяржаўны дзеяч Беларусі.
• Сяргей Паліцевіч (нар. 1990) — футбаліст.
• Эдуард Пальчыс (нар. 1990) — блогер і публіцыст, палітвязень Беларусі.
• Поля Ракса (нар. 1941) — кінаактрыса.
• Сяргей Скрабец (нар. 1963) — палітык.
• Валерый Сліўкін (нар. 1945) — географ, краязнаўца.
• Рычард Смольскі (нар. 1945) — тэатразнаўца, педагог.
• Станіслаў Суднік (нар. 1954) — пісьменнік, журналіст.
• Галіна Флікоп-Світа (нар. 1984) — гісторык мастацтва.
• Наталля Чуйко (нар. 1948) — архітэктар.
• Станіслаў Юхновіч (нар. 1923) — архітэктар, даследчык горадабудаўніцтва.

Гл. таксама

• Спіс вуліц Ліды