ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
ਭਾਰਤੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹਿੰਸਕ ਭੂਮੀਗਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਧੜਿਆਂ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਹਿਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸੀ। ਸੱਤਾਧਾਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸਮੂਹ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਗਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਨਾ ਮਿਲਵਰਤਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਉਲਟ ਸਨ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮੂਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬੰਗਾਲ, ਬੰਬਈ, ਬਿਹਾਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਭਾਰਤ ਭਰ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਇੱਕਾ ਦੁੱਕਾ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗਾਵਤ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਥੇਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ। 1905 ਦੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਫਲਸਫੇ ਅਤੇ ਲਹਿਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ। ਦਲੀਲ ਨਾਲ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਕਦਮ ਅਰਬਿੰਦੋ ਘੋਸ਼, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਬਾਰੀਨ ਘੋਸ਼, ਭੂਪੇਂਦਰਨਾਥ ਦੱਤਾ, ਲਾਲ ਬਾਲ ਪਾਲ ਅਤੇ ਸੁਬੋਧ ਚੰਦਰ ਮਲਿਕ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1906 ਵਿੱਚ ਜੁਗਾਂਤਰ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।[1] ਜੁਗਾਂਤਰ ਨੂੰ ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਰਕਲ ਵਜੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇੱਕ ਫਿਟਨੈਸ ਕਲੱਬ ਵਜੋਂ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।
Remove ads
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ
ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ- ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲੀਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ
ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (HRA) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਕਤੂਬਰ 1924 ਵਿੱਚ ਕਾਨਪੁਰ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜੋਗੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ, ਯੋਗੇਂਦਰ ਸ਼ੁਕਲਾ ਅਤੇ ਸਚਿੰਦਰਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ।[2] ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਘੀ ਗਣਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਕਾਕੋਰੀ ਰੇਲ ਡਕੈਤੀ ਇਸ ਗਰੋਹ ਦੀ ਇੱਕ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕਾਰਵਾਈ ਸੀ। ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਫ਼ਾਕਉੱਲਾ ਖ਼ਾਨ, ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਿੰਦਰ ਲਾਹਿੜੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ ਗਰੁੱਪ ਲਈ ਵੱਡਾ ਝਟਕਾ ਸੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 8 ਅਤੇ 9 ਸਤੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਭਗਵਤੀ ਚਰਨ ਵੋਹਰਾ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਵਰਗੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪੁਨਰਗਠਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ- ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਹੁਣ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ (HSRA) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। 17 ਦਸੰਬਰ 1928 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ, ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਆਜ਼ਾਦ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੇ ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ ਉੱਤੇ ਮਾਰੂ ਲਾਠੀਚਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਾਂਡਰਸ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ। ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਹੋਈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਥਾਪਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਰਾਮ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਭਗਵਤੀ ਚਰਣ ਵੋਹਰਾ
ਰਾਜਿੰਦਰ ਲਾਹਿੜੀ
ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ
ਅਸ਼ਫ਼ਾਕ ਉੱਲਾ ਖ਼ਾਨ
ਚੰਦਰਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ
ਰਾਮ ਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ
ਲਾਲਾ ਲਾਜਪਤ ਰਾਏ
Remove ads
ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
ਉਇਲਵਾੜਾ ਨਰਸਿਮਹਾ ਰੈੱਡੀ (ਮੌਤ 22 ਫਰਵਰੀ 1847) ਇੱਕ ਸਾਬਕਾ ਭਾਰਤੀ ਤੇਲਗੂ ਪੌਲੀਗਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ ਜੋ 1846 ਵਿੱਚ ਬਗਾਵਤ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਜਦੋਂ 5000 ਕਿਸਾਨ ਕੁਰਨੂਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ,ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਇਲਸੀਮਾ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ (ਈਆਈਸੀ) ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਉੱਠੇ ਸਨ। ਉਹ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਵਾਇਤੀ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਇਤਵਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਅਤੇ ਆਮਦਨ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ, ਨੇ ਹੇਠਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬ ਬਣਾ ਕੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ।
ਅੰਡੇਮਾਨ ਟਾਪੂ
ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇੱਕਜੁੱਟਤਾ(Communist Consolidation)
ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਹਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੋਨਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਹੋਰ 39 ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਕਮਿਊਨਿਜ਼ਮ, ਸਮਾਜਵਾਦ ਅਤੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। 1937 ਵਿੱਚ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਭਾਵੇਂ ਯੁੱਧ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੱਖ ਭੂਮੀ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ। ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕੋਨਾਰ ਨੇ ਕੀਤੀ, ਕੁਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੜਤਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ, ਸਚਿੰਦਰ ਨਾਥ ਸਾਨਿਆਲ, ਗਣੇਸ਼ ਘੋਸ਼ ਸਨ।
Remove ads
ਪੰਜਾਬ
ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ
ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ - ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ
ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਇੱਕ ਖੱਬੇ ਪੱਖੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਘ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਰਾਹੀਂ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਨਕਲਾਬ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ।[3] ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਮਾਰਚ 1926 ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ[4] ਅਤੇ ਇਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਜਨਤਕ ਚਿਹਰਾ ਸੀ।[5] ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਯੂਥ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ (AIYF) ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ 1928 ਵਿੱਚ ਸਾਂਡਰਸ ਦੇ ਕਤਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਉੱਤੇ 1929 ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਰਜਕਰਤਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ ਨੂੰ ਮੇਰਠ ਲੁੱਟ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਨਵੰਬਰ 1933 ਤੱਕ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ। ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਰਤ ਸਭਾ ਤੇ ਕਿਰਤੀ ਕਿਸਾਨ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਸੀ।
Remove ads
ਬੰਗਾਲ
ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਸਮਿਤੀ
ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ - ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਸਮਿਤੀ
ਪ੍ਰਮਾਥਨਾਥ ਮਿੱਤਰਾ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ, ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਗਠਿਤ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ, ਖਾਸ ਤੌਰ 'ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ, ਜਿੱਥੇ ਢਾਕਾ ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਸਮਿਤੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਨ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।[6] ਜੁਗਾਂਤਰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੋਲਕਾਤਾ ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਰਕਲ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਗਨਾਹ ਦੇ ਪਾਮਚ। 1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਧੜੇ ਨੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ 'ਤੇ ਰਹੇ। ਅਨੁਸ਼ੀਲਨ ਸੰਮਤੀ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਸੌ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਨ।
ਅਰਬਿੰਦੋ ਘੋਸ਼
ਬਰਿੰਦਰ ਕੁਮਾਰ ਘੋਸ਼
ਭੁਪਿੰਦਰਨਾਥ ਦੱਤਾ
.png)
ਜੁਗਾਂਤਰ
ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ - ਜੁਗਾਂਤਰ
ਬਾਰੀਨ ਘੋਸ਼ ਜੁਗਾਂਤਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਗੂ ਸਨ। ਬਾਘਾ ਜਤਿਨ ਸਮੇਤ 21 ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟਕ ਅਤੇ ਬੰਬ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਜੁਗਾਂਤਰ ਦਾ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ 93/a ਬੋਬਾਜ਼ਾਰ ਸਟਰੀਟ, ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਸੀ। ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਕੁਝ ਸੀਨੀਅਰ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਫੌਜੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਹੇਮਚੰਦਰ ਕਾਨੂੰਗੋ ਨੇ ਪੈਰਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਕੋਲਕਾਤਾ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਮਾਨਿਕਤਲਾ ਉਪਨਗਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਗ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੰਯੁਕਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਬੰਬ ਫੈਕਟਰੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, 30 ਅਪ੍ਰੈਲ 1908 ਨੂੰ ਖੁਦੀਰਾਮ ਬੋਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਫੁੱਲ ਚਾਕੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁਜ਼ੱਫਰਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਜੱਜ ਕਿੰਗਸਫੋਰਡ ਦੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਜਾਂਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਬਾਘਾ ਜਤਿਨ ਜੁਗਾਂਤਰ ਦੇ ਚੋਟੀ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਹਾਵੜਾ-ਸਿਬਪੁਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਕਈ ਹੋਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਸਮੇਤ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[7] ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹ ਦਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਦੋਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੈਨਾ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੈਜੀਮੈਂਟਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਸਕ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਇਆ ਸੀ। ਜੁਗਾਂਤਰ, ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਇੱਕ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਗ਼ਾਵਤ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਤੱਟ 'ਤੇ ਜਰਮਨ ਹਥਿਆਰਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਦੇ ਗੁਪਤ ਉਤਰਨ 'ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਸੀ।[8] ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਇੰਡੋ-ਜਰਮਨ ਪਲਾਟ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਸਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੁਗਾਂਤਰ ਨੇ ਨਾ-ਮਿਲਵਰਤਣ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ, ਸਮੂਹ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ, ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾ ਚਿਟਾਗਾਂਗ ਅਸਲਾਖਾਨਾ ਛਾਪਾ ਸੀ। ਬੇਨੋਏ ਬਾਸੂ, ਬਾਦਲ ਗੁਪਤਾ ਅਤੇ ਦਿਨੇਸ਼ ਗੁਪਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਕੋਲਕਾਤਾ ਦੇ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਸਕੁਆਇਰ ਵਿੱਚ ਸਕੱਤਰੇਤ ਬਿਲਡਿੰਗ - ਰਾਈਟਰਜ਼ ਬਿਲਡਿੰਗ 'ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ, ਜੁਗਾਂਤਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਨ।
Remove ads
ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ
ਅਭਿਨਵ ਭਾਰਤ ਸੋਸਾਇਟੀ
ਅਭਿਨਵ ਭਾਰਤ ਸੋਸਾਇਟੀ (ਯੰਗ ਇੰਡੀਆ ਸੋਸਾਇਟੀ) 1904 ਵਿੱਚ ਵਿਨਾਇਕ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਭਰਾ ਗਣੇਸ਼ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਇੱਕ ਗੁਪਤ ਸਮੂਹ ਸੀ।[9] ਜੋ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਨਾਸਿਕ ਵਿੱਚ "ਮਿੱਤਰ ਮੇਲੇ" ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵਿਨਾਇਕ ਸਾਵਰਕਰ ਅਜੇ ਪੁਣੇ ਦੇ ਫਰਗੂਸਨ ਕਾਲਜ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਨ, ਇਸ ਨੇ ਕਈ ਸੌ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕੁਨਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ, ਸਾਵਰਕਰ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਲੰਡਨ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ। . ਇਸ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਤਲ ਕੀਤੇ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਵਰਕਰ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 1952 ਇਸ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਤੌਰ 'ਤੇ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[10][11] 1 ਜੁਲਾਈ 1909 ਦੀ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਇੰਪੀਰੀਅਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਹਾਇਕ-ਡੇ-ਕੈਂਪ ਲੈਫਟੀਨੈਂਟ ਕਰਨਲ ਵਿਲੀਅਮ ਕਰਜ਼ਨ ਵਾਇਲੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। . ਢੀਂਗਰਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਏ.ਐਮ.ਟੀ. ਜੈਕਸਨ, ਨਾਸਿਕ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੈਜਿਸਟ੍ਰੇਟ, ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ "ਨਾਸਿਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ" ਵਿੱਚ 1909 ਵਿੱਚ ਅਨੰਤ ਲਕਸ਼ਮਣ ਕਨਹਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[12] ਜੈਕਸਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨੇ ਅਭਿਨਵ ਭਾਰਤ ਸੁਸਾਇਟੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਵਰਕਰ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ। ਵਿਨਾਇਕ ਸਾਵਰਕਰ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੀਹ ਬ੍ਰਾਊਨਿੰਗ ਪਿਸਤੌਲ ਭੇਜੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜੈਕਸਨ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਸ 'ਤੇ ਜੈਕਸਨ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਾਵਰਕਰ ਨੂੰ 1910 ਵਿੱਚ ਅੰਡੇਮਾਨ ਟਾਪੂ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[13]
ਕੋਤਵਾਲ ਦਾਸਤਾ
ਵੀਰ ਭਾਈ ਕੋਤਵਾਲ ਨੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਠਾਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਕਰਜਤ ਤਾਲੁਕਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਸਰਕਾਰ "ਕੋਤਵਾਲ ਦਾਸਤਾ" ਨਾਮਕ ਭੂਮੀਗਤ ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 50 ਦੇ ਕਰੀਬ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਇੱਛੁਕ ਸਕੂਲ ਅਧਿਆਪਕ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਖੰਭਿਆਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਸਤੰਬਰ 1942 ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ 1942 ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਦੀਆਂ 11 ਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਕਾਰੋਬਾਰ ਠੱਪ ਹੋ ਗਏ।
Remove ads
ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹਲਗਲੀ (ਬਗਲਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਮੁਧੋਲ ਤਾਲੁਕ) ਵਿਖੇ ਸੀ। ਮੁਧੋਲ ਦੇ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦੇ ਘੋਰਪੜੇ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਬੇਦਾਸ (ਸ਼ਿਕਾਰੀ), ਇੱਕ ਮਾਰਸ਼ਲ ਭਾਈਚਾਰਾ, ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਤਹਿਤ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1857 ਦੇ ਨਿਸ਼ਸਤਰੀਕਰਨ ਐਕਟ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਬੰਦੂਕ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ 10 ਨਵੰਬਰ 1857 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਜਿਸਟਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਲਾਇਸੈਂਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਸਤਾਰਾ ਕੋਰਟ ਤੋਂ ਨੌਕਰੀ ਤੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਸਿਪਾਹੀ ਬਾਬਾਜੀ ਨਿੰਬਲਕਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਵਿਰਾਸਤੀ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾ ਗੁਆਉਣ। ਬੇਦਾਸ ਦੇ ਇੱਕ ਆਗੂ, ਜਾਦਗੀਆ ਨੂੰ ਮੁਢੋਲ ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਨੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ ਅਤੇ 11 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਲਾਇਸੈਂਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਜਾਦਗੀਆ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਗਿਆ ਸੀ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਇਹ ਉਮੀਦ ਕਿ ਹੋਰ ਵੀ ਜਾਡਗੀਆ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਗੇ, ਨੂੰ ਝੁਠਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ 15 ਅਤੇ 20 ਨਵੰਬਰ ਅਤੇ ਫਿਰ 21 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਏਜੰਟਾਂ ਨੂੰ ਹਲਕਾਹਲਵਾਲੀ ਭੇਜਿਆ, ਪਰ ਏਜੰਟਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ 21 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਏਜੰਟਾਂ 'ਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਆਗੂ ਜੱਗੀਆ ਅਤੇ ਬਾਲੀਆ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਜਾਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। . 25 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਗਏ ਇੱਕ ਹੋਰ ਏਜੰਟ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵੜਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਨੇੜਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਮੰਤੂਰ, ਬੂਡਨੀ ਅਤੇ ਅਲਾਗੁੰਡੀ ਦੇ ਬੇਦਾਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਹਲਗਲੀ ਵਿਖੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਮਾਮਲੇ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਨੇੜਲੇ ਫੌਜੀ ਹੈੱਡਕੁਆਰਟਰ ਦੇ ਕਮਾਂਡਰ ਮੇਜਰ ਮੈਲਕਮ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਕਰਨਲ ਸੇਟਨ ਕਾਰ ਨੂੰ 29 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹਲਗਾਲੀ ਭੇਜਿਆ। ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 500 ਸੀ, ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਹਲਗਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਲੜਾਈ ਹੋਈ। 30 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਮੇਜਰ ਮੈਲਕਮ ਬਾਗਲਕੋਟ ਤੋਂ 29ਵੀਂ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾਜੀ ਨਿੰਬਲਕਰ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਰੋਹੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਹਥਿਆਰ ਸਨ, ਨੇ 290 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ; ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 29 ਉੱਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 11 ਨੂੰ 11 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਮੁਢੋਲ ਵਿਖੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਜਦਗੀਆ ਅਤੇ ਬਾਲਿਆ ਸਮੇਤ ਛੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ 14 ਦਸੰਬਰ 1857 ਨੂੰ ਹਲਾਗਲੀ ਵਿਖੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਜਾਂ ਜਗੀਰਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਆਮ ਸੈਨਿਕ ਸਨ। .
ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿੰਸਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਫੜੀ। ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਹਿੰਸਕ ਕੰਮ ਤਿਰੂਨੇਲਵੇਲੀ (ਤਿੰਨੇਵੇਲੀ) ਦੇ ਕੁਲੈਕਟਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਸੀ। 17 ਜੂਨ 1911 ਨੂੰ, ਤਿਰੂਨੇਲਵੇਲੀ ਦੇ ਕੁਲੈਕਟਰ, ਰਾਬਰਟ ਐਸ਼ ਨੂੰ ਵੰਚੀਨਾਥਨ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ, ਜੋ ਕਿ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿਆਸੀ ਕਤਲ ਦੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਸੀ।
ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ
ਵਿਨਾਇਕ ਦਾਮੋਦਰ ਸਾਵਰਕਰ
ਵੀ ਵੀ ਐੱਸ ਅਈਅਰ
ਖੁਦੀਰਾਮ ਬੋਸ
Remove ads
ਵਿਦੇਸ਼
ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ
ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਇੱਕ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜੋ 1905 ਅਤੇ 1910 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੀ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਵਰਮਾ ਦੁਆਰਾ ਹਾਈਗੇਟ, ਉੱਤਰੀ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਜੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਇਹ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕ ਮੀਟਿੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ। ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ-ਵਿਗਿਆਨੀ, ਬਸਤੀਵਾਦ-ਵਿਰੋਧੀ ਕੰਮ ਲਈ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਸੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ "ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਸਾਹਿਤ" ਵਜੋਂ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਸੀ।
ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਵੀ.ਡੀ. ਸਾਵਰਕਰ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵੀ.ਐਨ. ਚੈਟਰਜੀ, ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ, ਵੀ.ਵੀ.ਐਸ. ਅਈਅਰ, ਦਿ ਹਾਊਸ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਦੇਸ਼ਧ੍ਰੋਹੀਆਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਯਾਰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਵੀਨਤਮ ਭਾਰਤੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਖੁਫੀਆ ਦਫਤਰ ਲਈ ਕੰਮ ਦਾ ਧਿਆਨ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ। ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੁਆਰਾ ਵਿਲੀਅਮ ਹੱਟ ਕਰਜ਼ਨ ਵਾਈਲੀ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੰਡੀਆ ਹਾਊਸ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ 'ਤੇ ਲੰਡਨ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਕੁੰਨ ਅਤੇ ਸਰਪ੍ਰਸਤ, ਸ਼ਿਆਮਜੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਵਰਮਾ ਅਤੇ ਭੀਕਾਜੀ ਕਾਮਾ ਸਮੇਤ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਯੂਰਪ ਚਲੇ ਗਏ। ਹਰਦਿਆਲ ਸਮੇਤ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਮਰੀਕਾ ਚਲੇ ਗਏ। ਹਾਊਸ ਨੇ ਜਿਸ ਨੈੱਟਵਰਕ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਸੀ।
ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
ਮੁੱਖ ਸਫ਼ਾ- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ
ਗਦਰ ਪਾਰਟੀ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਠਨ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ 1913 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਆਗੂ ਅਤੇ ਗਦਰ ਅਖਬਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੋਟਰ ਸਨ। 1914 ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਭਾਰਤ, ਮੈਕਸੀਕੋ, ਜਾਪਾਨ, ਚੀਨ, ਸਿੰਗਾਪੁਰ, ਥਾਈਲੈਂਡ, ਫਿਲੀਪੀਨਜ਼, ਮਲਾਇਆ, ਇੰਡੋ-ਚੀਨ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮ ਮੈਂਬਰ ਸਨ। ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਇਹ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।
ਬਰਲਿਨ ਕਮੇਟੀ
ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਬਰਲਿਨ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1915 ਵਿੱਚ ਵਰਿੰਦਰ ਨਾਥ ਚਟੋਪਾਧਿਆ ਦੁਆਰਾ "ਜ਼ਿਮਰਮੈਨ ਯੋਜਨਾ" ਦੇ ਤਹਿਤ ਜਰਮਨ ਵਿਦੇਸ਼ ਦਫਤਰ ਦੀ ਪੂਰੀ ਹਮਾਇਤ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭੂਪੇਂਦਰ ਨਾਥ ਦੱਤ ਅਤੇ ਲਾਲਾ ਹਰਦਿਆਲ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਾਰ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਸੀ: ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨਾ, ਵਿਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣਾ,ਵਿਦੇਸ਼. ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਾਲੰਟੀਅਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਭੇਜਣੇ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ 'ਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਹਮਲਾ।
Remove ads
ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ
ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ
ਅਲੀਪੁਰ ਬੰਬ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ
ਹਰੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਕੋਨਰ ਸਮੇਤ ਜੁਗਾਂਤਰ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਕਈ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ 1932 ਵਿੱਚ ਜੁਗਾਂਤਰ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 6 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਸਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਇਕਜੁੱਟਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਕਈ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਡੇਮਾਨ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
ਹਾਵੜਾ ਗੈਂਗ ਕੇਸ
ਬਾਘਾ ਜਤਿਨ ਉਰਫ਼ ਜਤਿੰਦਰ ਨਾਥ ਮੁਖਰਜੀ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤੇ ਉੱਘੇ ਜੁਗਾਂਤਰ ਆਗੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਨੂੰ 1910 ਵਿੱਚ ਸ਼ਮਸੁਲ ਆਲਮ ਦੇ ਕਤਲ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਬਾਘਾ ਜਤਿਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕ੍ਰਿਤ ਸੰਘੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਨਵੀਂ ਨੀਤੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੋਸ਼ੀ 1911 ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ।[14]
ਦਿੱਲੀ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਕੇਸ
ਦਿੱਲੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ-ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, 1912 ਵਿੱਚ ਰਚੀ ਗਈ ਸੀ, ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਲਕੱਤਾ ਤੋਂ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਵਾਇਸਰਾਏ, ਲਾਰਡ ਹਾਰਡਿੰਗ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਬੰਗਾਲ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਭੂਮੀਗਤ ਸ਼ਾਮਲ ਅਤੇ ਸਚਿਨ ਸਾਨਿਆਲ ਦੇ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ, ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ 23 ਦਸੰਬਰ 1912 ਨੂੰ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ ਵਾਇਸਰਾਏ ਤੇ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਰਸਮੀ ਜਲੂਸ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਉਪਨਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਿਆ। ਵਾਇਸਰਾਏ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਓਥੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ।
ਰਾਸ਼ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ, ਗਦਰ ਵਿਦਰੋਹ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ।
ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਸੰਤ ਕੁਮਾਰ ਬਿਸਵਾਸ ਨੇ ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਪਰੇਡ ਨੂੰ ਬੰਬ ਨਾਲ ਉਡਾਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ-ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
ਅਮਰੇਂਦਰਨਾਥ ਚੈਟਰਜੀ ਜੁਗਾਂਤਰ ਅੰਦੋਲਨ ਲਈ ਫੰਡ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੇ ਇੰਚਾਰਜ ਸਨ
ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਗਾਲੀ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜੋ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਤੀਬਰ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਆ ਗਈ। ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਿਆ, ਗਦਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ, ਅਤੇ 1916 ਵਿੱਚ ਜਾਪਾਨ ਭੱਜ ਗਿਆ।
ਹੱਤਿਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀ ਜਾਂਚ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਬਸੰਤ ਕੁਮਾਰ ਬਿਸਵਾਸ ਨੂੰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਲਈ ਅਮੀਰ ਚੰਦ ਅਤੇ ਅਵਧ ਬਿਹਾਰੀ ਸਮੇਤ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਅਤੇ ਫਾਂਸੀ ਦੇਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਬੰਬ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਅਸਲ ਪਛਾਣ ਦਾ ਅੱਜ ਤੱਕ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਹੈ।
ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ
ਇੰਡੋ-ਜਰਮਨ ਜੁਆਇੰਟ ਮੂਵਮੈਂਟ
ਇੰਡੋ-ਜਰਮਨ ਅੰਦੋਲਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਜਾਂ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ (ਜਾਂ ਗ਼ਦਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼) ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਭਾਰਤ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ, ਆਇਰਿਸ਼ ਰਿਪਬਲਿਕਨਾਂ ਅਤੇ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ 1914 ਅਤੇ 1917 ਵਿਚਕਾਰ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਜਰਮਨ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਇੱਕ ਪੈਨ-ਇੰਡੀਅਨ ਬਗਾਵਤ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।[15][16] ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਵਰੀ 1915 ਵਿੱਚ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਇੰਡੀਅਨ ਆਰਮੀ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਤੱਕ, ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਦਾ ਤਖਤਾ ਪਲਟਣ ਲਈ, ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੈਨ-ਇੰਡੀਅਨ ਬਗਾਵਤ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਸਾਜਿਸ਼ ਸੀ। ਇਸ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨੂੰ ਆਖ਼ਰੀ ਪਲਾਂ 'ਤੇ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਖੁਫ਼ੀਆ ਤੰਤਰ ਨੇ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਘੁਸਪੈਠ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ।
ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਭਾਰਤੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਡਰ ਦੇ ਉਲਟ, ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਕਿੰਗਡਮ ਪ੍ਰਤੀ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਲਗਭਗ 1.3 ਮਿਲੀਅਨ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਯੂਰਪ, ਅਫਰੀਕਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੇ ਭੋਜਨ, ਪੈਸੇ ਅਤੇ ਗੋਲਾ ਬਾਰੂਦ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸਪਲਾਈ ਭੇਜੀ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਬਸਤੀਵਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੀ ਜੋ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ। 1912 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜਰਮਨ ਸਬੰਧਾਂ ਦੀ ਰੂਪਰੇਖਾ ਦੇ ਨਾਲ, ਮੁੱਖ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ, ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਬਰਲਿਨ ਕਮੇਟੀ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀਗਤ ਭਾਰਤੀ ਇਨਕਲਾਬੀ, ਸਿਨ ਫੇਨ ਅਤੇ ਜਰਮਨ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਿਚਕਾਰ ਘੜੀ ਗਈ ਸੀ। ਬਗਾਵਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫਰਵਰੀ ਦੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਪੁਰ ਵਿਦਰੋਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਰੋਧੀ ਖੁਫੀਆ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਸਿਆਸੀ ਕਾਰਵਾਈਆਂ (ਸਮੇਤ ਡਿਫੈਂਸ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ 1915) ਦੁਆਰਾ ਦਬਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜੋ ਲਗਭਗ ਦਸ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਚੱਲਿਆ। ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਇਆ, ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਐਨੀ ਲਾਰਸਨ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼, ਕਾਬੁਲ ਲਈ ਮਿਸ਼ਨ ਜਿਸਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਰੈਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਨਾਟ ਰੇਂਜਰਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ, ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ, 1916 ਵਿੱਚ ਬਲੈਕ ਟਾਮ ਵਿਸਫੋਟ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਲਈ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਅਤੇ ਇਹ ਰਾਜ ਦੀ ਭਾਰਤ ਨੀਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸੀ।[15]
ਤਹਿਰੀਕ ਏ ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ
ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਪੈਨ-ਇਸਲਾਮਵਾਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਵੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ, ਅਤੇ ਭਾਰਤ-ਜਰਮਨ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਤਾਲਮੇਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਆਇਆ। ਦੇਵਬੰਦੀ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਤਹਿਰੇਕ-ਏ-ਰੇਸ਼ਮੀ ਰੁਮਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਦੇਵਬੰਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਓਟੋਮਨ ਤੁਰਕੀ, ਸ਼ਾਹੀ ਜਰਮਨੀ, ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਸਮਰਥਨ ਮੰਗ ਕੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਨ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਬਗਾਵਤ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਸਾਜਿਸ਼ ਦਾ ਪਰਦਾਫਾਸ਼ ਪੰਜਾਬ ਸੀਆਈਡੀ ਨੇ ਉਬੈਦੁੱਲਾ ਸਿੰਧੀ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੇਵਬੰਦੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ, ਮਹਿਮੂਦ ਅਲ ਹਸਨ ਨੂੰ ਫਾਰਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਹ ਚਿੱਠੀਆਂ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਸਿਲਕ ਲੈਟਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।[17][18]
ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ
ਚਟਗਾਂਵ ਵਿਦਰੋਹ
ਸੂਰਿਆ ਸੇਨ ਨੇ 18 ਅਪ੍ਰੈਲ 1930 ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਬਲਾਂ ਦੇ ਅਸਲਾਖਾਨੇ 'ਤੇ ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਚਟਗਾਓਂ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਛਾਪੇਮਾਰੀ ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੂਬਾਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਮਾਰੂ ਝੜਪ ਹੋਈ। ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਪਹਾੜੀ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਖਿੰਡ ਗਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਨਾਲ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਜਾਂ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ। ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ, ਪੁਲਿਸ ਵਾਲੇ ਵੀ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਪ੍ਰਿਤਿਲਤਾ ਵਡੇਦਾਰ ਨੇ 1932 ਵਿੱਚ ਚਟਗਾਉਂ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪੀਅਨ ਕਲੱਬ ਉੱਤੇ ਹਮਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ। ਸੂਰਿਆ ਸੇਨ ਨੂੰ 1933 ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 12 ਜਨਵਰੀ 1934 ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।
ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਫਲਸਫੇ 'ਬੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਣਾਉਣ ਲਈ' ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਪਰਚੇ ਸਮੇਤ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਭਵਨ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਸੁੱਟਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਦੇ ਫੈਸਲੇ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਬਟੁਕੇਸ਼ਵਰ ਦੱਤ ਦੀ ਜੁਲਾਈ 1965 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ (ਪੰਜਾਬ, ਭਾਰਤ) ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।
ਬੈਕੁੰਠ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਫਨਿੰਦਰ ਨਾਥ ਘੋਸ਼ ਦੇ ਕਤਲ ਲਈ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਗਵਾਹ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਯੋਗੇਂਦਰ ਸ਼ੁਕਲਾ ਦਾ ਭਤੀਜਾ ਸੀ। 1930 ਦੇ ਲੂਣ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਬੈਕੁੰਠ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੇ ਵੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਹੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਹ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੇਵਾ ਦਲ ਅਤੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਰਿਪਬਲਿਕਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਵਰਗੀਆਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਹਾਨ ਭਾਰਤੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸੁਖਦੇਵ ਨੂੰ 1931 ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਨਿੰਦਰ ਨਾਥ ਘੋਸ਼, ਹੁਣ ਤੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮੈਂਬਰ ਨੇ, ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਕੇ, ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਕੇ, ਕਾਰਨ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਬੈਕੁੰਠ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਕ ਬਦਲਾਖੋਰੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕੰਮ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ 9 ਨਵੰਬਰ 1932 ਨੂੰ ਸਫਲਤਾਪੂਰਵਕ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਕਤਲ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ। 14 ਮਈ 1934 ਨੂੰ ਬੈਕੁੰਠ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗਯਾ ਕੇਂਦਰੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਉਹ ਸਿਰਫ 28 ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ। 27 ਫਰਵਰੀ 1931 ਨੂੰ, ਚੰਦਰਸ਼ੇਖ਼ਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਦੁਆਰਾ ਘੇਰੇ ਜਾਣ 'ਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਅੰਤ ਬਾਰੇ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ, ਪਰ ਆਮ ਸਮਝ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ ਦੀ ਮੌਤ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਾਰਕੁਨਾਂ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਸੁਖਦੇਵ ਅਤੇ ਰਾਜਗੁਰੂ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਦੇ ਨਾਲ ਭੰਗ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
ਕਾਕੋਰੀ ਰੇਲ ਕਾਂਡ
ਚੰਦਰਸ਼ੇਖਰ ਆਜ਼ਾਦ, ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਜੋਗੇਸ਼ ਚੈਟਰਜੀ, ਅਸ਼ਫਾਕੁੱਲਾ ਖਾਨ, ਬਨਵਾਰੀ ਲਾਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਰਾਹੀਂ ਲਿਜਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਖਜ਼ਾਨੇ ਦੀ ਲੁੱਟ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਲੁੱਟ ਕਾਕੋਰੀ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਆਲਮਨਗਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਲਖਨਊ ਤੋਂ 10 ਮੀਲ (16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ) ਦੇ ਅੰਦਰ 9 ਅਗਸਤ 1925 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇੱਕਖੋਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਾਕੋਰੀ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਇਆ। ਅਸ਼ਫਾਕੁੱਲਾ ਖਾਨ, ਰਾਮਪ੍ਰਸਾਦ ਬਿਸਮਿਲ, ਰੋਸ਼ਨ ਸਿੰਘ, ਰਾਜਿੰਦਰ ਲਾਹਿੜੀ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਚਾਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਲਈ ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ, ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੀ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ 17 ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੀ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ।
ਦੂਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਅਤੇ ਬਾਅਦ
ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਛੱਡਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਆਸੀ ਪਿਛੋਕੜ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। 13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿਚ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਹੱਤਿਆਕਾਂਡ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸਰ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਵਰਗੀਆਂ ਕੁਝ ਭੜਕੀਆਂ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਗਠਿਤ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰਾਂ 1936 ਤੱਕ ਲਗਭਗ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ਸਨ।
ਮੇਜਰ ਇਵਾਈਚੀ ਫੁਜੀਵਾਰਾ, ਜਨਰਲ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ(ਪਹਿਲੀ ਇੰਡੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਆਰਮੀ ਦੇ ਨੇਤਾ) ਨੂੰ ਸ਼ੁਭਕਾਮਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ (ਅਪ੍ਰੈਲ 1942)
ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ
ਲਕਸ਼ਮੀ ਸਹਿਗਲ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਮਹਿਲਾ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਰਾਣੀ ਝਾਂਸੀ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਦੀ ਕਮਾਨ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ
1942 ਦੇ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਹੋਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫੌਜ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵੱਲ ਲਿਜਾਣ ਲਈ ਜਾਪਾਨੀ ਸਾਮਰਾਜ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। 1945 ਵਿੱਚ, ਬੋਸ ਦੀ INA ਦੇ ਆਤਮ ਸਮਰਪਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਜਹਾਜ਼ ਹਾਦਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਭਾਰਤ 15 ਅਗਸਤ 1947 ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਸਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਕਈ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਗ਼ੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਰਿਹਾਅ ਹੋ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ।
Remove ads
ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ
Remove ads
ਹਵਾਲੇ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads