A-lú-mih

A-lú-mih^[7] (hoà-ha̍k hû-hō: Al, Bí-kok Eng-gí: Aluminum), mā hō lú (鋁, lū, lī), koh ū hō hoân-sò͘ (礬素) he̍k-chiá sī khin-gîn (輕銀), sī 1 chióng hoà-ha̍k goân-sò͘.

A-lú-mih,  ₁₃Al

A-lú-mih ê kng-phó͘ sòaⁿ (spectral lines)
Ki-pún sèng-chit
Miâ, hû-hō	a-lú-mih, Al
Phian-miâ	aluminum (US)
Gōa-hêng	kim-sio̍k-khoán phú-gîn-sek
A-lú-mih tī chiu-kî-piáu lāi ê ūi-tì
B ↑ Al ↓ Ga magnesium ← a-lú-mih → ke-sò͘
Goân-chú-hoan	13
Goân-chú-liōng (±)	26.9815385(7)[1]
Goân-sò͘ lūi-pia̍t	āu-kòe-tō͘ kim-sio̍k ū-sî hong hun chò lūi-kim-sio̍k
Cho̍k, hun-khu	13 cho̍k, p khu
Chiu-kî	tē 3 chiu-kî
Tiān-chú pâi-lia̍t	[Ne] 3s2 3p1
per shell	2, 8, 3
Bu̍t-lí sèng-chit
Siòng	kò͘-thé
Iûⁿ-tiám	933.47 K ​(660.32 °C, ​1220.58 °F)
Hut-tiám	2743 K ​(2470 °C, ​4478 °F)
Bi̍t-tō͘  (sek-un)	2.70 g·cm−3
2.375 g·cm−3
Iûⁿ-hoà-jia̍t	10.71 kJ·mol−1
Cheng-hoat-jia̍t	284 kJ·mol−1
Jia̍t-iông-liōng	24.20 J·mol−1·K−1
cheng-khì-ap P (Pa) 1 10 100 1 k 10 k 100 k tī T (K) 1482 1632 1817 2054 2364 2790
Goân-chú sèng-chit
Sng-hòa-sò͘	+3, +2,[2] +1[3], −1, −2 ​(an amphoteric oxide)
Tiān-hū-tō͘	Pauling scale: 1.61
Tiān-lī-lêng	1st: 577.5 kJ·mol−1 2nd: 1816.7 kJ·mol−1 3rd: 2744.8 kJ·mol−1 (more)
Goân-chú pòaⁿ-kèng	empirical: 143 pm
Kiōng-kè pòaⁿ-kèng	121±4 pm
Van der Waals pòaⁿ-kèng	184 pm
Cha̍p-lio̍k
Chiⁿ-thé kò͘-chō	​face-centered cubic (fcc)
Siaⁿ-sok (sòe kùn-á)	(rolled) 5000 m·s−1 (at r.t.)
Jia̍t-phòng-tiòng	23.1 µm·m−1·K−1 (at 25 °C)
Jia̍t-thoân-tō-lu̍t	237 W·m−1·K−1
Tiān-chó͘-lu̍t	28.2 nΩ·m (at 20 °C)
Chû-sèng	paramagnetic[4]
Young hē-sò͘	70 GPa
Shear hē-sò͘	26 GPa
Bulk hē-sò͘	76 GPa
Poisson pí	0.35
Mohs ngē-tō͘	2.75
Vickers ngē-tō͘	160–350 MPa
Brinell ngē-tō͘	160–550 MPa
CAS teng-kì pian-hō	7429-90-5
Le̍k-sú
Chhui-chhek	Antoine Lavoisier[5] (1787)
Siōng chá hû-lî	Hans Christian Ørsted[6] (1825)
hō-miâ	Humphry Davy[5] (1807)
Chòe ún-tēng ê tông-ūi-sò͘
Chú bûn-chiong: a-lú-mih ê tông-ūi-sò͘
iso NA half-life DM DE (MeV) DP 26Al trace 7.17×105 y β+ 1.17 26Mg ε – 26Mg γ 1.8086 – 27Al 100% 27Al is stable with 14 neutrons

A-lú-mih chiàm tē-kiû tē-khak 8.3%, hong-hù ê thêng-tō͘ pâi tē-3, tī si-lí-khóng āu-piah.^[8]

Le̍k-sú

A-lú-mih sī Friedrich Wohler tī 1827 nǐ hun-lî chhut--lâi. Chóng-sī bô sûn ê hêng-sek tī chìn-chêng tio̍h ū Hans Christian Oersted chò--chhut-lâi. Tī che í-chêng, lâng mā chai-iáⁿ i chûn-chāi tī hoân (礬) lāi-bīn.^[8]

Hòa-ha̍k

A-lú-mih châi-liāu khòng hú-si̍t (seⁿ-sian) ê lêng-le̍k bē-bái, in-ūi tan-sûn ê kim-sio̍k tú tio̍h khong-khì ê sî, tī piáu-bīn thang seⁿ chhut chi̍t têng sng-hòa a-lú-mih, ē-tàng bián tit chìn chi̍t-pō͘ ê sng-hòa,^[9] che kòe-têng hō chò pī-tōng-hòa (passivation). Siōng ngē ê a-lú-mih ha̍p-kim khòng seⁿ-sian ê lêng-le̍k khah kē, in-ūi kap tâng ê ha̍p-kim ū galvanic hoán-èng thang hoat-seng.^[10] Iông-chúi ê iâm-lūi ē-tàng kiám-chió chia ê khòng hú-si̍t lêng-le̍k, te̍k-pia̍t sī kap kî-tha kim-sio̍k chò-hóe chhut-hiān ê sî.

Tī kiông sng-tō͘ ê iông-e̍k lāi, a-lú-mih ē kap chúi hoán-èng seⁿ chhut chúi-sò͘, nā tī kiông alkaline tang-tiong, ē seⁿ chhut a-lú-mih-sng-iâm (aluminates), tī pún chōng-hóng ē-té pó-hō͘-sèng ê pī-tōng-sèng bô sáⁿ chok-iōng. Che chú-iàu sī hō͘ iông-kái ê iâm-hòa-bu̍t (chlorides), pí-lūn iâm-hòa sodium, hú-si̍t--khì, mā in-ūi an-ne, chhù-lāi ê phòe-kóng sī bô leh ēng a-lú-mih chè-chō.^[11]

Chóng-sī, in-ūi it-poaⁿ khòng hú-si̍t ê lêng-le̍k, a-lú-mih sī chió-sò͘ ē-tàng tī hún-chit ê chêng-hêng koh pó-chhî gîn-á-khoán hoán-kng ê kim-sio̍k, che hō͘ i thang chò gîn-sek chhat-liāu ê sêng-hun. A-lú-mih chò piáu-bīn ê kiàⁿ, nā tī 200–400 nm (UV) kap 3,000–10,000 nm (hn̄g IR) hoān-ûi, ū kim-sio̍k tang-tiong siāng koân ê hoán-kng-sèng (reflectance); nā tī 400–700 nm khó-kiàn-kng hoān-ûi lāi sī sió-khóa pí siah kap gîn khah kē, koh nā 700–3000 nm (kīn IR), sī su hō͘ gîn, kim, kap tâng.^[12]

A-lú-mih tī 280 °C í-hā un-tō͘ ê chúi ni̍h ē hō͘ sng-hòa, sán-seng chúi-sò͘, chúi-hòa a-lú-mih, kap jia̍t:

2 Al + 6 H₂O → 2 Al(OH)₃ + 3 H₂

Pún choán-ōaⁿ tùi chè-chō chúi-sò͘ ū lī-ek. Chóng-sī, siū tio̍h pī-tōng-sèng sng-hòa chiâⁿ-chân éng-hióng ē chó͘-gāi hoán-ēng, koh kiam ūi tio̍h têng seⁿ kim-sio̍k a-lú-mih ê lêng-goân, che kòe-têng ê siōng-gia̍p lī-ēng ū khùn-lân.^[13]

Seng-sán kap liān-chè

Sè-kài thâu-miâ ê chho͘-ki̍p a-lú-mih seng-sán-chiá, 2016 nî^[14]

Kok-ka	Sán-chhut (chheng tòng)
Tiong-kok	31,873
Lō͘-se-a	3,561
Ka-ná-tah	3,208
Ìn-tō͘	2,896
A-la-pek Liân-ha̍p Thâu-lâng-kok	2,471
Ò-chiu	1,635
Nô͘-ui	1,247
Bahrain	971
Saudi Arabia	869
Bí-kok	818
Pa-se	793
Lâm-hui-kok	701
Peng-tó	700
Chóng-kè	58,800

Seng-sán a-lú-mih sī chin hùi lêng-goân--ê, chiū an-ne seng-sán-chiá tiāⁿ kā chè-liān-só͘ siat tī tiān-le̍k chhiong-chio̍k kiam sio̍k-kè ê só͘-chāi.^[15] Chiàu 2012 nî ê sò͘-jī, thong-sè-kài siāng tōa ê a-lú-mih chè-liān-só͘ tī siat tī Tiong-kok, Lō͘-se-a, Bahrain, A-la-pek Liân-ha̍p Thâu-lâng-kok (UAE), kap Lâm-hui-kok.^[16] Tī 2016 nî, chiàu kok-ka lâi sǹg Tiong-kok sī sán-liōng siāng tōa--ê, chiàm 55 pha-sén ê gia̍h; sòa--lo̍h-lâi sī Lō͘-se-a, Ka-ná-tah, Ìn-tō͘, kap UAE.^[14]

Bayer-sek chè-têng

Hoân-thô͘ (bauxite) thang keng-kòe Bayer-sek chè-têng choán chhut sng-hòa a-lú-mih. Hoân-thô͘ kòe kiáu hō͘ cho͘-sêng it-chè kiam kòe-bôa. Kiáu--chhut-lâi ê nî-chiuⁿ (slurry) kap chúi-hòa sodium (sodium hydroxide) iông-e̍k saⁿ-lām; lām-hó-sè liáu-āu koh keng-kòe khah koân khì-ap ê chhù-lí, kā chúi-hòa sodium kái-sek chhut--lâi, jî-chhiá kā goân-pún bô sûn ê mi̍h choán chò siong-tùi put-iông-kái-sèng ê hòa-ha̍p-bu̍t:^[17]

Al(OH)₃ + Na⁺ + OH⁻ → Na⁺ + [Al(OH)₄]⁻

Keng-kòe chit hāng hoán-èng, nî-chiuⁿ tng tī pí tāi-khì hut-tiám (boiling point) koân ê un-tō͘. Kā ap-le̍k kàng-kē, pâi chhut cheng-khì thang kā ūn-tō͘ kàng-kē. Liáu-āu hoân-thô͘ ê tái ài ka pun lî-khui. Bô kò͘-thé ê iông-e̍k, koh ka-ji̍p sè lia̍p chúi-hòa a-lú-mih ê kiat-chiⁿ chò chéng-chí; che thang chō-sêng [Al(OH)₄]⁻ lî-chú thoat chò chúi-hòa a-lú-mih. Chit-pòaⁿ ê a-lú-mih chhut--lâi liáu-āu, saⁿ-lām ê chè-phín sàng kòe pun-lūi. Chúi-hòa a-lú-mih ê sè lia̍p kiat-chiⁿ hông kéng--chhut-lâi chò chéng-chí; chho͘-lia̍p-á hông piàn chò sng-hòa a-lú-mih; kî-tha ê iông-e̍k koh keng-kòe cheng-liū sóa cháu, sûn-hòa (nā su-iàu), kap hôe-siu.^[17]

Lī-ēng

A-lú-mih chò chhia-sin ê Austin A40 Sports (iok. 1951 nî)

Kim-sio̍k

A-lú-mih sī hui-thih kim-sio̍k (non-ferrous metal) tang-tiong siāng phó͘-phiàn hông lī-ēng--ê.^[18] Thong-sè-kài ê a-lú-mih seng-sán tī 2016 nî ū 58.5 pah-bān tòng. Che sī tû liáu thih (1,231 pah-bān tòng) í-gōa siāng koân--ê.^[14]

A-lú-mih chha-put-to lóng sī chò ha̍p-kim ê hong-sek leh ēng, che thang kái-chìn i-ê ki-hâi sèng-chit, te̍k-pia̍t sī kòe-jia̍t (tempering) chhù-lí ê sî-chūn. Pí-lūn a-lú-mih po̍h (aluminium foil) kap ím-liāu ê koàn-thâu kan-á, it-poaⁿ sī 92% kàu 99% a-lú-mih ê ha̍p-kim.^[19] Ēng lâi lām a-lú-mih ha̍p-kim ê châi-liāu, chú-iàu ū tâng, a-iân (zinc), magnesium, manganese kap ke-sò͘ (chi̍t chióng sán-phín kiò duralumin), chham chiàm tam̄-po̍h pha-sén tāng-liōng ê kî-tha kim-sio̍k.^[20]

A-lú-mih kim-sio̍k chòe chú-iàu ê lī-ēng ū:^[21]

A-lú-mih koàn-thâu

• Ūn-su (chū-tōng-chhia, hui-hêng-ki, tho͘-lá-kuh, hóe-chhia chhia-siuⁿ, kiâⁿ-hái ūn-su-khì, to̍k-lián-chia, thài-khong-chûn, tt.). A-lú-mih tī chia ê lī-ek sī kē bi̍t-tō͘ ê sèng-chit;
• Pau-chong (koàn-thâu, a-lú-mih po̍h, kheng-á tt.). A-lú-mih tī chiá ê lī-ek sī bû-to̍k, bû khip-le̍k (non-adsorptive), kiam hông chha̍k ji̍p ê lêng-le̍k;
• Kiàn-siat (thang-á, mn̂g, chhù-kheng (siding), chhù-kin (building wire), chhù-piah (sheathing), chhù-téng, tt.). In-ūi kǹg-thih kè-siàu khah sio̍k, a-lú-mih sī ēng tī khah iau-kiû khin, hông seⁿ-sian, ia̍h kî-tha kang-têng te̍k-sèng ê sî;
• Tiān-khì koan-liân lī-ēng (tó-thé ha̍p-kim, moh-tah kap hoat-tiān-ki, piàn-ap-khì, tiān-iông-khì, tt.). A-lú-mih tī chia ê lī-ek sī siong-tùi khah sio̍k, koân tó-tiān-sèng, thang chiap-siū ê ki-hâi kiông-tō͘ kiam kē bi̍t-tō͘, kap khòng seⁿ-sian;
• Chē khoán chhù-lāi ke-si, tùi chú-chia̍h ke-si kàu ka-khū. Kē bi̍t-tō͘, gōa-piáu hó-sè, kan-tan chè-chō hêng-thé, kap tòng-kú ê sèng-chit sī a-lú-mih tī chia ê lī-ek;
• Ki-hâi kap chong-pī (chhù-lí chong-pī, kóng-lō͘, ke-si). A-lú-mih tī chia ê lī-ek sī hông seⁿ-sian, bē hoat-hóe (non-pyrophoricity), kiam ki-hâi kiông-tō͘.
• A-lú-mih gîn-kak-á mā ū ēng chō sè-hāng gîn-gia̍h ê thong-hòe, in-ūi chè-chō sêng-pún kē, kiām kim-sio̍k pún-sin kè-ta̍t (bullion value) kē ê sèng-chit.

Hòa-ha̍p-bu̍t

Chin tōa pō͘-hūn (tāi-iok 90%) ê sng-hòa a-lú-mih (aluminium oxide) sī hông choán chò kim-sio̍k a-lú-mih.^[17] In-ūi sǹg chiâⁿ ngē ê châi-liāu (Mohs ngē-tō͘ 9),^[22] sng-hòa a-lú-mih tiāⁿ ēng chò géng-châi (abrasive);^[23] mā in-ūi hòa-ha̍k-siōng hui-siông ê bô-hoán-èng sèng-chit, chit-ê mih sek-ha̍p ēng tī koân hoán-èng-sèng ê khoan-kéng, chhin-chhiūⁿ ko-ap sodium teng-hóe tang-tiong.^[24]