Григориан календары

Григориан календары — иҫкергән Юлиан календары урынына индерелгән календарь. Юлиан стиле буйынса бер йылда 365,25 тәүлек бар тип иҫәпләнгән. Григориан календарында йыл 365 көндән тора, дүрт йылға бер килгән кәбисә йылы 366 көндән тора. Ғәмәлдә иһә Ер Ҡояш тирәләй 365 тәүлек 5 сәғәт 48 минут 46 секундта тулы әйләнеш яһай. Шуға күрә календарҙа мөһим дата, көн менән төн тигеҙләшкән көн — 21 март быуаттар үткән һайын артта ҡала бара. XVI быуатта бар дата 10 көнгә артта ҡала. Был айырманы 1582 йылда Рим папаһы Григорий XIII төҙәтә. Яңы календарь тарихҡа Григориан календары булып инә^[6].

Григориан календары
Нигеҙләү датаһы	1 ғинуар 1752[1], 15 октябрь 1582[2], ноябрь 1583[3], 15 октябрь 1582[4], 1648[3], 16 февраль 1682[3], 20 декабрь 1582[3], 14 февраль 1918, 14 сентябрь 1752, 1 март 1753[5], 1 ғинуар 1873 һәм 1582
Кем хөрмәтенә аталған	Григорий XIII[d]
Алыштырған	Юлиан календары һәм Tenpō calendar[d]
Төп көйләүсе текст	Inter gravissimas[d]
Григориан календары Викимилектә

2025 йыл башҡа календарҙар буйынса ошоға тура килә:

Григориан стилендә	2025 MMXXV
Юлиан стилендә	2024 — 2025 ( 14 ғинуар)
Рим нигеҙләнгән көндән	2777 — 2778 ( 4 майҙан)
Константинополь эраһы	7533 — 7534 ( 14 сентябрҙән)
Йәһүд календары	5785 — 5786 ה'תשפ"ה — ה'תשפ"ו
Мосолман календары	1447 — 1448
Боронғо әрмән календары	1474 ԹՎ ՌՆՀԴ
Ҡытай календары	4721 — 4722 甲辰 — 乙巳 синий дракон — синяя змея
Эфиопа календары	2017 — 2018
Боронғо һинд календары
- Викрам самват	2081 — 2082
- Шака самват	1947 — 1948
Иран календары	1403 — 1404

Григориан календарының структураһы

Григориан календары буйынса календарь йылдың уртаса оҙайлығы — 365,2425 көн. Кәбисәһеҙ йыл оҙайлығы — 365 көн, кәбисә йылы — 366.

${\displaystyle 365{,}2425=365+0{,}25-0{,}01+0{,}0025=365+{\frac {1}{4}}-{\frac {1}{100}}+{\frac {1}{400}}}$

Григориан календарын индереүҙең 400 йыллығына сығарылған 1982 йылдағы көнбайыш герман маркаһы. Маркалағы һүрәт Иоганн Раштың 1586 йылда баҫтырып сығарған китабынан алынған.

Шулай итеп, 1600 һәм 2000 йылдар кәбисә йылдары була, ә 1700-се, 1800-се һәм 1900-се йылдар кәбисә йылдары булмай. Шулай уҡ, 2100 йыл да кәбисә йылы булмай.

• һаны 400-гә ҡалдыҡһыҙ бүленгән йыл — кәбисә йылы;;
• һаны 100-гә ҡалдыҡһыҙ бүленгән башҡа йылдар — кәбисә түгел;
• һаны 4-кә ҡалдыҡһыҙ бүленгән башҡа йылдар — кәбисә йылы;
• ҡалған йылдар — кәбисә түгел.

Григориан календарына күсеү түбәндәге үҙгәрештәрҙе күҙ уңында тота:

Григориан календарындағы көн тигеҙләнеш йылы менән сағыштырғанда бер көнлөк хата яҡынса 10 мең йылда (юлианда — яҡынса 128 йыл) туплана^[7][8][9].

Григориан календарында аҙнаның теләһә ниндәй ете көнөнән йыл башланырға мөмкин. Дөйөм алғанда, был йылына 2 × 7= 14 календарь варианты бирәҠалып:Шаршамбы башланған кәбисә булмаған йыл

Айҙар

Григориан календары буйынса йыл 12 айға бүленә, ул 28 көндән 31 көнгә тиклем дауам итә:

№	ай	Көндәр һаны
1	Ғинуар	31
2	Февраль	28 (29 — кәбисә йылында)
3	Март	31
4	Апрель	30
5	Май	31
6	Июнь	30
7	Июль	31
8	Август	31
9	Сентябрь	30
10	Октябрь	31
11	Ноябрь	30
12	Декабрь	31

Бер ай эсендә көндәр һанын хәтерҙә ҡалдырыу ҡағиҙәһе

Ҡул ҡалҡыулыҡтарынан хисаплау. «ҡалҡыулыҡ» — 31 көн, «уйпат урын» — 30 көн (февраль өсөн 28 йәки 29 көн)

Бер ай эсендә көндәр һанын хәтерҙә ҡалдырыуҙың ябай ҡағиҙәһе бар — «төйөн ҡағиҙәһе».

Шулай уҡ «Ап-юн-сен-no» мнемоник ҡағиҙәһе бар. Был һүҙҙең ижектәре 30 көндән торған айҙарҙың исемдәрен күрһәтә; февраль, йылына ҡарап, 28 йәки 29 көн тәшкил итә; ҡалған 7 айҙа 31 көн була. Был мнемоник ҡағиҙәнең уңайлылығы шунда: ҡул төйөндәрен «иҫәпләргә» кәрәкмәй.

Шулай уҡ айҙарҙа көндәр һанын иҫләп ҡалыу өсөн мәктәп әйтеме бар. Инглиз телендә:Thirty days have September, April, June and November. Немец телендәге аналогы: Dreißig Tage hat September, April, Juni und November.

Финляндия Православие сиркәүе Пасханы григориан календары буйынса билдәләй.

Юлиан һәм григориан календарҙарының айырмаһы

Римда 1584 йылда Әрмән телендә баҫылған Григориан календары

Григориан календары индерелгән мәлдә уның юлиан календары менән айырмаһы 10 көн тәшкил итә. Әммә был айырма кәбисә йылдарҙың төрлө һаны арҡаһында арта. 1900 йылдың 1 мартынан 2100 йылдың 28 февраленә тиклемге календарҙар араһында айырма 13 көн тәшкил итә.

Юлиан һәм григориан календары даталарының айырмаһы григориан календарының датаһы юлиан календарының ошо уҡ датаһына тиклем нисә көн үтеүен билдәләй:

Айырма, көндәр	Осор (юлиан календары буйынса)	Осор (григориан календары буйынса)
10	5 октябрь 1582 — 18 февраль 1700	15 октябрь 1582 — 28 февраль 1700
11	19 февраль 1700 — 17 февраль 1800	1 март 1700 — 28 февраль 1800
12	18 февраль 1800 — 16 февраль 1900	1 март 1800 — 28 февраль 1900
13	17 февраль 1900 — 15 февраль 2100	1 март 1900 — 28 февраля 2100
14	16 февраль 2100 — 14 февраль 2200	1 март 2100 — 28 февраль 2200
15	15 февраль 2200 — 13 февраль 2300	1 март 2200 — 28 февраль 2300
16	14 февраль 2300 — 12 февраль 2500	1 март 2300 — 28 февраль 2500

1582 йылдың 5 (15) октябренә тиклемге юлиан даталарын григориан календары даталарына әйләндерергә мөмкин, әммә ғәҙәттә был эшләнмәй. Ғәҙәттә, яңы календарҙы индереү даталары — юлиан календары, ә унан һуңғылары григориан календары буйынса бирелә. Григориан календарын шунда уҡ ҡабул итмәгән илдәрҙә йыш ҡына 1582 йылдың 5 (15) октябренән алып ике дата күрһәтелә: ваҡиға булған мәлдә — иҫке юлиан стиле буйынса һәм йәйәләр эсендә яңыса григориан стиле күрһәтелә. : Мәҫәлән: «Пушкин Александр Сергеевич (26 май [6] июнь 1799, Мәскәү, 29 ғинуар [10 февраль] 1837, Санкт-Петербург), урыҫ яҙыусыһы, яңы рус әҙәбиәтенә нигеҙ һалыусы»^[10].

Тарихы

Григориан календарына күсеү өсөн тәүшарттар

Григориан календары тропик йылға ярайһы уҡ теүәл яҡынлашыу мөмкинлеген бирә. Яңы календарҙы ҡабул итеүҙең сәбәбе булып көн тигеҙләнеше көнөнөң юлиан календарына ҡарата әкренләп үҙгәреүе тора, уға ярашлы Пасханың датаһы һәм пасха тулы һәм астрономик айҙарҙың килешмәүсәнлеге билдәләнә. 325 йылдан көн тигеҙләнеше датаһы 21 марттан 11 мартҡа тиклем шыла, һәм тап ошо яңы календарь индереү өсөн сәбәп була. Был алмашыныу икенсе мең йыллыҡ башында уҡ һиҙелә, һәм календарҙы төҙәтеү кәрәклеге килеп тыуа, сөнки Пасха көнөн дөрөҫ иҫәпләмәү етди гонаһ тип һанала. Тридент Советы (1545—1563) папаға тейешле үҙгәрештәр индерергә ҡуша^[11].

Григорий XIII тиклем папалар Павел III һәм Пий IV проектты тормошҡа ашырырға тырышалар, әммә уңышҡа өлгәшмәйҙәр. Реформаны Грегорий XIII ҡушыуы буйынса рим астрономы Алойсий Лилиус, ә уның вафатынан һуң (1576) Христофор Клавий башҡара. Уларҙың эштәренең һөҙөмтәһе Мондрагон виллаһында понтифик ҡултамғаһы ҡуйылған папа буллаһында яҙыла һәм Inter gravissimas («Иң мөһимдәр араһында») беренсе юлы исеме менән атала^[12].

1582 йылдағы календарь реформаһы баштан уҡ католик ғалимдар араһында ла күмәк протест һәм ҡаты бәхәстәр тыуҙыра..Көнбайыш Европаның бөтә университеттары ла тиерлек реформаға ҡәтғи ҡаршы була һәм григориан календары бер ниндәй нигеҙһеҙ «юлиан календарының боҙолоуын» кәүҙәләндерә, тип белдерә. Әйткәндәй, айырыуса Париж һәм Вена университеттары ҡәтғи ҡаршы булалар. Ул замандың күп кенә алдынғы ғалимдары ла проектты ҡырҡа тәнҡитләй. Рим Папаһы Григорий XIII реформаға ҡаршы сығыусыларға сиркәүҙән ҡыуыу менән янарға мәжбүр була.^[13].

1. яңы календарь ҡабул итеү мәлендә ағымдағы датаны 10 көнгә шылдыра һәм тупланған хаталарҙы төҙәтә;
2. яңы календарҙа яңы, теүәлерәк, кәбисә йылы барлыҡҡа килә— кәбисә йылы тураһындағы ҡағиҙә эшләй башлай, йәғни 366 көн, әгәр:
   • йыл һаны 400-гә бүленә (1600, 2000, 2400);
   • ҡалған йылдар — йыл һаны 4-кә бүленә һәм 100-гә бүленмәй (… 1892, 1896, 1904, 1908 …);
3. христиан Пасхаһын иҫәпләү ҡағиҙәләре үҙгәртелә^[14].

Юлиан һәм григориан календарҙары даталары араһындағы айырма һәр 400 йылға өс тәүлеккә арта.

Ҡайһы бер илдәрҙә Григориан стиле менән рәттән милли календарҙар ҡулланыла: Израиль (йәһүд календары), Һиндостан (Берҙәм Һиндостан милли календары), Бангладеш (бенгал календары).

Илдәрҙең григориан календарына күсеү датаһы

Дәүләттәр юлиан һәм башҡа календарҙарҙан Григориан календарына төрлө ваытта күсәләр^[15]:

Юлиан календарының аҙаҡҡы көнө	Григориан календарының беренсе көнө	Дәүләттәр һәм территориялар
4 октябрь 1582	15 октябрь 1582	Испания, Португалия, Италия, Речь Посполитая (федератив дәүләт: Бөйөк Литва кенәзлеге һәм Польша короллеге) (Литва губернаһы юлиан календарына 1800 йылдың 1 (11) ғинуарында әйләне ҡайта һәм 1815—1915 йылдарҙа Рәсәй империяһы составында документтарҙа ике календарь ҙа ҡулланыла)
9 декабрь 1582	20 декабрь 1582	Франция, Лотарингия (юлиан календарына 1735 йылда әйләнеп ҡайта һәм ҡабаттан григориан календарына 1760 йылың 28 февралендә күсә)
14 декабрь 1582	25 декабрь 1582	Люксембург, Республика Соединённых провинций
21 декабрь 1582	1 ғинуар 1583	Фландрия, Голландия, Брабант, Бельгия[16], Зеландия графлығы
31 декабрь 1582	11 ғинуар 1583	Ахен
10 февраль 1583	21 февраль 1583	Льеж епископлығы, Гронинген [юлиан календарына 10 (20) ноября 1594 йылдың 10 (20) ноябрендә әйдәнеп ҡайта һәм григориан календарына ҡабаттан 1701 йылдың 12 ғинуарында күсә]
13 февраль 1583	24 февраль 1583	Аугсбург
4 октябрь 1583	15 октябрь 1583	Трир
5 октябрь 1583	16 октябрь 1583	Австрия (Бриксен), Бавария, Зальцбург, Регенсбург, Тироль, Фрайзинг
13 октябрь 1583	24 октябрь 1583	Брайсгау-Верхний Шварцвальд (район)
20 октябрь 1583	31 октябрь 1583	Базель епскоплығы
2 ноябрь 1583	13 ноябрь 1583	Юлих-Берг
3 ноябрь 1583	14 ноябрь 1583	Кёльн
4 ноябрь 1583	15 ноябрь 1583	Вюрцбург
11 ноябрь 1583	22 ноябрь 1583	Майнц
16 ноябрь 1583	27 ноября 1583	Баден-Баден, Страсбург архиепархияһы
17 ноябрь 1583	28 ноябрь 1583	Мюнстер, Клева герцоглығы
14 декабрь 1583	25 декабрь 1583	Штирия герцоглығы
6 ғинуар 1584	17 ғинуар 1584	Австрия (Каринтия), Богемия
11 ғинуар 1584	22 ғинуар 1584	Швейцария (Люцерн, Ури, Швиц, Цуг, Фрайбург, Золотурн кантондары, Невшатель кантонының Ле-Ландерон коммуннаһы)
12 ғинуар 1584	23 ғинуар 1584	Силезия, Лужица
11 февраль 1584	22 февраль 1584	Швейцария (Обвальден, Нидвальден кантондары)
1 июль 1584	12 июль 1584	Вестфалия
3 октябрь 1584	14 октябрь 1584	Моравия
1584	1584	Америкалағы испан колониялары, Швейцария, Тургау, Аппенцелль-Иннерроден, Аппенцелль-Аусерроден кантондары (юлиан календарына 1597 йылда ҡабаттан әйләнеп ҡайта һәм 1798 йылда григориан календарына күсә)]
16 июнь 1585	27 июнь 1585	Падерборн
21 октябрь 1587	1 ноябрь 1587	Венгрия
14 декабрь 1590	25 декабрь 1590	Трансильвания
22 август 1612	2 сентября 1612	Пруссия
13 декабрь 1615	24 декабрь 1615	Пфальц-Нойбург
1617	1617	Курляндия юлиан календарына Рәсәй империяһына ҡушылыу 1796 йылдың 28 ғинуарында (8 февралдә) әйләнеп ҡайта]
1623	1623	Швейцария (Унтерваллис — Вале кантонының бер өлөшө)
1623—1624	1623—1624	Швейцария (Граубюнден кантонының бер өлөшө)
1624	1624	Оснабрюк
15 март 1631	26 март 1631	Хильдесхайм кенәзлеге, епископлығы
28 февраль 1655	11 март 1655	Швейцария (Вале кантоны)
1 февраль 1668	12 февраль 1668	Минден епископлығы
5 февраль 1682	16 февраль 1682	Эльзас, Страсбург
18 февраль 1700	1 март 1700	Дания (шул иҫәптән Норвегия), протестант немец дәүләттәре)
30 июнь 1700	12 июль 1700	Нидерланд (Гелдерланд, Зютфен)
16 ноябрь 1700	28 ноябрь 1700	Исландия
30 ноябрь 1700	12 декабрь 1700	Нидерланд (Оверэйссел, Утрехт)
31 декабрь 1700	12 ғинуар 1701	Швейцария (Цюрих, Берн, Базель, Женева, Невшатель, Шаффхаузен кантондары, Гларус кантонының католик өлөшө), Нидерланд (Фрисландия, Гронинген)
30 апрель 1701	12 май 1701	Нидерланд (Дренте)
1724	1724	Швейцария (Санкт-Галлен ҡалаһы)
2 сентябрь 1752	14 сентябрь 1752	Бөйөк Британия, уның колониялары (шул иҫәптән Төньяҡ Америка североамериканские; Канаданың Яңы Шотландияһы француз колонияһы булараҡ һәм Ирландия григориан календарын 1605 йылдан 1710 йылдың 13 октябренә тиклем ҡуллана.
17 февраль 1753	1 март 1753	Швеция (шул иҫәптән Финляндия)
16 февраль 1760	28 февраль 1760	Лотарингия
22 июнь 1798	4 июль 1798	Швейцария (Гларус кантонының протестант өлөшө)
13 декабрь 1798	25 декабрь 1798	Швейцария (Аппенцелль-Аусерроден кантоны)
1783—1811	1783—1812	Швейцария (Граубюнден кантонының протестант өлөшө: тәүгеләрҙән булып Оберэнгадин һәм Бергель коммуналары, аҙаҡҡылары булып коммуны Ширс һәм Грюш коммуналары күсә)
1863		Камбоджа
6 октябрь 1867	18 октябрь 1867	Аляска (территорияларҙы Рәсәйҙән АҠШ-ҡабиргән көнө; яңы календарға күсеү даталар алмшыныу ваҡытына тура килә, шуға күрә төҙәтмә 11 көн урынына 12 көн тәшкил итә, ә шулай аҙна көндәренең хисап тәртибе боҙола)
1 ғинуар 1873		Япония
1885		Бирма (Мьянма)
1 апрель 1889		Сиам (Таиланд) (Бангкок нигеҙләнгән ваҡыттан алып һәм 1 апрелдәге йыл башынан; 1913 йылда будда вафатынан йылдар хисабы индерелә; 1941 йылда йыл башы 1 ғинуарға күсерелә)
1889		Лаос
1 ғинуар 1896		Корея
1 ғинуар 1912		Ҡытай Халыҡ Республикаһы (Миньго календары буйынса; граждандар һуғышы арҡаһында күсеү 1929 йылда тамамлана)
14 ноябрь 1912	28 ноябрь 1912	Албания
11 май 1915	25 май 1915	Литва (немец оккупацияһы аҫтында), Латвия (Курляндия -немец оккупацияһы аҫтында)
31 март 1916	14 апрель 1916	Болгария
15 февраль 1917	1 март 1917	Төркиә (румий календары һаҡланып ҡала, айырмаһы 564 йыл)
22 август 1917	5 сентябрь 1917	Латвия (Лифляндия — немец оккупацияһы аҫтында)
31 ғинуар 1918	14 февраль 1918	РСФСР, Эстония
15 февраль 1918	1 март 1918	Украина (Украин халыҡ республикаһы)
17 апрель 1918	1 май 1918	Кавказ аръяғы демократик федератив республика (Грузия, Әзербайжан һәм Әрмәнстан
14 ғинуар 1919	28 ғинуар 1919	Югославия
31 март 1919	14 апрель 1919	Румыния
15 февраль 1923	1 март 1923	Греция
1 ғинуар 1926		Төркиә[13] (румий календары буйынса йыл хисабынан григориан календарына күсеү)
17 сентябрь 1928	1 октябрь 1928	Мысыр
1949		Ҡытай Халыҡ Республикаһы (Миньго календары буйынса йыл хисабынан григориан календарына күсеү; Тайваньда Миньго календары һаҡланып ҡала)[16]
1 октябрь 2016		Сәғүд Ғәрәбстаны

Күсеү тарихы

Григориан календарын индереү. Римдағы Изге Петр соборында рим папаһы Григорий XIII ҡәберендәге барельеф

Уильям Хогарттың «Ҡайтарығыҙ беҙҙең ун бер көнөбөҙҙө!» картинаһы, 1755

Рәсәйҙә 1918 йылдың 26ғинуарында григориан календарын индереү тураһындағы Декрет

1919 йылдың 25 июнендә Харьков ҡалаһының «аҡ» гарнизоны буйынса бойороҡ: григориан календарын бөтөрөү һәм юлиан календарына күсеүгә бәйле иртәгәге көндө 13 июнь көн итеп һанарға

Рәсми рәүештә календарҙың донъяның төрлө илдәрендә ҡулланыла. (Дини өлкәлә башҡа календарҙар ҡабул итеүе мөмкин)      Григориан календаре      Григориан календаре, әммә башҡа эра буйынса      Башҡа календарҙар      Григориан һәм милли календарҙарҙы параллель рәүештә ҡулланыу

1582 йылда Григориан календарына Испания, Португалия (Испания провинцияһы булараҡ), Италия, Польша-Литва Содружествоһы (Бөйөк Литва һәм Польша герцоглығы), Франция, Лотарингия.

1583 йыл аҙағына уларға Голландия, Бельгия, Брабант, Фландрия, Льеж, Аугсбург, Трир, Бавария, Зальцбург, Регенсбург, Австрия һәм Тироль өлөштәре ҡушыла. Ҡыҙыҡлы факт та күҙәтелә. Мәҫәлән, Бельгияла һәм Голландияла 1583 йылдың 1 ғинуары 1582 йылдың 21 декабренән һуң килә, һәм бөтә халыҡ шул йылда Раштыуа байрамын үткәрмәй ҡала^[16].

1583 йылда Григорий XIII Константинополь патриархы Иремия II-гә яңы календарға күсеү тәҡдиме менән илселек ебәрә. 1583 йыл аҙағында Константинополь советында тәҡдим Пасха байрамының ҡануни ҡағиҙәләренә тап килмәй тип кире ҡағыла, ә яңы календарға эйәреүселәргә анафема иғлан ителә^[17].

1584 йылда Австрия григориан календарына күсеүҙе тамамлай, Швейцария күсә башлай (Люцерн, Ури, Швиз, Зуг, Фрайбург, Солотурн кантондары), Силезия, Вестфалия һәм Америкалағы испан колониялары. XVI быуатта Швейцарияның католик өлөшө григориан календарына күсә, протестант кантондары 1753 йылда, ә һуңғыһы — Грисон 1811 йылда.

Ҡайһы бер осраҡтарҙа григориан календарына күсеү етди сыуалыштар менән оҙатыла. Мәҫәлән, 1584 йылда Польша короле Стефан Батори Ригала яңы календарь индергәндә, урындағы сауҙагәрҙәр, 10 көнлөк шылыу уларҙың поставкалар срогын боҙа һәм ҙур юғалтыуҙарға килтерә, тип баш күтәрә. Баш күтәреүселәр Рига сиркәүен емерә һәм бер нисә муниципаль хеҙмәткәрҙе үлтерә. «Календарь сыуалыштарын» 1589 йылдың йәйендә генә баҫтыралар^[18].

Григориан календарына күскән ҡайһы бер илдәрҙә юлиан хронологияһы уларҙың башҡа дәүләттәргә ҡушылыуы һөҙөмтәһендә тергеҙелә.

1752 йылдың 2 сентябрендә король Георг II ҡарары менән григориан календарына күскән Бөйөк Британияла датаны 10 көнгә түгел, ә 11 көнгә алға күсерергә тура килә, сөнки континенталь Европала яңы календарь көсөнә ингәндән һуң тотош бер быуат үтә, шулай итеп тағы бер өҫтәмә көн йыйыла^[16]. 2 сентябрҙән һуң кинәт 14 сентябрь тыуа.

Подданныйҙар уларҙы олоғайтҡан ҡарар менән ҡәнәғәт булмайҙар. Илдә «Ун бер көнөбөҙҙө кире ҡайтарығыҙ!» лозунгыһы аҫтында протест акциялары күҙәтелә. Уильям Хогарттың «Һайлауҙар» серияһының бер гравюраһында тап ошо хәл күрһәтелә. Ҡайһы берҙә кеше ғүмерен өҙгән сыуалыштар булып ала, мәҫәлән, Бристоль ҡалаһында^[16].

Яңы календарҙы индереү һалым йыйыусылар өсөн дә етди финанс эҙемтәләргә килтерә. 1753 йылда, григориан календарының беренсе тулы йылында, банкирҙар һалым түләүҙән баш тарта, сөнки улар өсөн элекке дата ғәҙәти була һәм улар 11 көн алдан һалым түләргә ризалашмайҙар. Һөҙөмтәлә финанс йылы Бөйөк Британияла 6 апрелдә генә башлана. Был дата 250 йыл элек булған ҙур үҙгәрештәрҙең символы булараҡ беҙҙең көндәргә тиклем һаҡланып ҡалған^[16].

Швецияла 1700 йылдан алып 1740 йылға тиклем кәбисә көндәрен бөтөрөргә ҡарар итәләр. 1700 йылда беренсе кәбисә көнө бөтөрөлә. Һуңынан һуғыш башлана,һәм күсеү онотола. Шулай итеп, ил үҙенең швед календары буйынса йәшәй. 1711 йылда Карл XII быны урынһыҙ тип таный, һәм иҫке стилгә кире ҡайтырға һәм февраль айында 2 көн өҫтәргә ҡарар итә. Шуға күрә Швецила 1712 йылда февралдә 30 көн булы. 1753 йылда ғына яңы стиль индерелә. Шул уҡ ваҡытта 17 февралдән һуң кинәт 1 март барлыҡҡа килә.

Аляскалағы григориан календарына күсеү ғәҙәти булмаған, сөнки унда датаны үҙгәртеү датаны үҙгәртеү линияһын күсереү менән бергә алып барылған. Шуға күрә, 1867 йылдың 6 октябре йомаһынан һуң тағы ла бер йома барлыҡҡа килә — яңы стиль буйынса 1867 йылдың 18 октябрендә.

1872 йылда традицион лунисоларҙан григориан календарына күсеү тураһында ҡарарҙы Япония ҡабул итә, шуға күрә икенсе көндө,бишенсе Мэйдзи йылы ун икенсе айының 2 көнөнән һуң 1873 йылдың 1 ғинуары тура килә, һөҙөмтәлә Япония календары көнбайыштың эре державалары календарына (Рәсәйҙән тыш) тап килтерелә. Шуға ҡарамаҫтан, рәсми документтар бер үк ваҡытта нэнго системаһын ҡулланыуын дауам итә.

Корея григориан календарын 1896 йылдың 1 ғинуарында ҡабул итә, уны ҡабул итеүҙә Ю Кил-чун әүҙемлек күрһәтә. әүҙем ҡатнашты Ю Кил-чеунг^[19]. Ҡабул ителгән календарь буйынса айҙар һаны билдәләнһә лә, 1895—1897 йылдарҙа Чосон династияһының беренсе йылындағы йылдар һанының иҫкесә һаналыуы дауам итә. 1896 йыл буйынса Григориан календары Чосондың 1392 йылына тап килә^[20]. 1897 һәм 1910 йылдар араһында һәм 1948 йылдан алып 1962 йылға тиклем корея календаре дәүеренең башы ҡулланыла.1910 һәм 1945 йылдар араһында, Корея япон хакимлығы аҫтында булғанда, япон хронологияһы ҡулланыла. 1945 йылдан 1961 йылға тиклем Көньяҡ Кореяла григориан календары б.б.т. 2333 йылда Кочосон дәүләтенә нигеҙ һалынған хронология менән берләштерелә. Төньяҡ Кореяла 1997 йылдың 8 июленән яңы «Чучхе хронологияһы» ҡабул ителә, уның башы — 1912 йыл — Ким Ир Сендың тыуған йылы.

Ҡытай Республикаһы григориан календарын рәсми рәүештә 1912 йылдың 1 ғинуарында ҡабул итә, әммә континенталь Ҡытай хәрби диктатура осоронда төрлө календарҙар ҡулланыла. 1928 йылдың октябрендә Гоминьдан хакимлығы осоронда Милли хөкүмәт григориан календарын 1929 йылдың 1 ғинуарынан ҡулланырға ҡарар итә. Шуға ҡарамаҫтан, айҙарҙы нумерациялауҙа ҡытай традицияһы һаҡланып ҡалған, ә хронологияның башланыуы Ҡытай Республикаһын иғлан итеүҙең беренсе йылы — 1912 йыл тип билдәләнгән. Был система үҙен Ҡытай Республикаһының вариҫы тип һанаған Тайваньда әле лә ҡулланыла.1949 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы иғлан ителгәндән һуң ҡытай материгы григориан календарын ҡулланыуын дауам итә, әммә элекке хөкүмәт индергән нумерация һәм йылдар хисабы бөтөрөлә һәм, СССР-ҙа һәм көнбайыш илдәрендәге кеүек, Христос раштыуаһынан йылдар хисабы ҡабул ителә.

Рәсәйҙә совет власы контроле аҫтында булған территорияла григориан календары Халыҡ Комиссарҙары Советының 1918 йылдың 26 ғинуарындағы указы менән индерелә, уның буйынса 1918 йылдың 31 ғинуарынан һуң 14 февраль барлыҡҡа килә. Ваҡытлы хөкүмәт ҡолатылғандан һуң барлыҡҡа килгән башҡа дәүләт берекмәләре контроле аҫтында булған элекке Рәсәй империяһы территорияларында яңы стиль рәсми рәүештә индерелгән даталар төрлөсә була. Мәҫәлән, Ваҡытлыса Себер хөкүмәте яңы стилде 1918 йылдың 31 авгусында үҙенең декретына ярашлы индерә һәм 1 октябрь көнөн 14 октябрь тип иғлан итә^[21]. Ә Рәсәй Көньяҡҡа большевиктар власы иғлан ителгәнгә тиклем иҫке стиль буйынса йәшәйҙәр

Шулай итеп, бер нисә илдә, шул иҫәптән Рәсәйҙә, 1900 йылғы календарҙа 29 февраль була.

Григориан календарға һуңғыларҙан булып Греция 1923 йылда^[22], Төркиә 1926 йылда һәм Мысыр 1928 йылда күсәләр^[16]. Башҡа ғәрәп илдәре граждандар тормошонда григориан календарына күсә, иң аҙаҡҡыһы булып Сәғүд Ғәрәбстаны күсә (2016)^[23].

Григориан календарында әлегә тиклем Эфиопия (был илдә эфиоп календары ҡулланыла)^[16], Иран һәм Афғанстан (иран календары), Непал (непал календары) күсмәгән.

1923 йылдан алып урындағы православие сиркәүҙәренең күпселеге, Рус, Иерусалим, Грузин, Серб һәм Афон сиркәүҙәренән тыш, григориан календарына оҡшаш һәм уның менән 2800 йылға тиклем тап килгән яңы юлиан календарын ҡабул итә. Шулай уҡ формаль рәүештә был яңылыҡ Мәскәү мәхәлләләренең барыһы тарафынан да тиерлек ҡабул ителһә лә, дөйөм алғанда Сиркәүҙә аңлашылмаусанлыҡтар тыуҙыра, шуға күрә 8 ноябрҙә үк Патриарх Тихон «сиркәү ҡулланыуына яңы стиль индереүҙе ваҡытлыса кисектереп торорға» бойора. Шулай итеп, Рәс православие сиркәүендә яңы стиль барыһы 24 көн ғәмәлдә була.

Таиландта тай ҡояш календары ҡабул ителгән, ул григориан календары булып тора, әммә башҡа хронология менән. Беҙҙең дәүер хронологияһы һәм милли хронология Ҡытай Республикаһында (Тайвань) (Минго календары), КХДР (Юче календары), Японияла (идаралыҡ девиздары буйынса хронология) параллель рәүештә ҡулланыла..

1948 йылда Мәскәү православие сиркәүҙәре конференцияһында Пасханы, күскән байрамдар кеүек үк, Александр пасхалияһы буйынса (юлиан календары буйынса) иҫәпләргә, ә күсмәй торғандар — урындағы сиркәү календары буйынса хисаплана.

Пролептик календарь

Григориан календар ингәнгә тиклем даталарҙы билдәләү өсөн ҡулланылған календарь пролептик тип исемләнә. Мәҫәлән, беҙҙең эраға тиклемге даталарҙы билдәләү өсөн беҙҙең эраға тиклем 45 йылдың 1 ғинуарында индерелгән юлиан календары ҡулланыла^[24] — тимәк, унан алдағы даталар пролептик юлиан календары буйынса билдәләнә. Юлиан календары ҡулланылмаған төбәктәрҙә ваҡиғаларҙың датаһын билдәләү өсөн 1582 йылдың 15 октябрендә григориан календары индерелгәнгә тиклем пролептик григориан календары ҡулланыла, ваҡиғалар даталары григориан календары ҡағиҙәләре буйынса билдәләнә.

Аустерлиц янындағы алыш

Григориан һәм юлиан календарҙары араһындағы айырма Австрия һәм Рәсәй армияһының 1805 йылдағы берлектәге ғәмәлдәрендәге хатаға сәбәпсе булған тип иҫәпләнә, был Аустерлицта союздаштарҙы тар-мар итеүҙә ҙур роль уйнай^[25][26].

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Юлиан календары