Смаргонскі раён

Смарго́нскі раён — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на паўночным усходзе Гарадзенскай вобласьці Беларусі. Плошча раёну складае 1,5 тыс. км². Насельніцтва на 2018 год — 51 930 чалавек^[2]. Адміністрацыйны цэнтар — места Смаргонь.

Смаргонскі раён
Герб
Агульныя зьвесткі
Краіна	Беларусь
Статус	раён Беларусі
Уваходзіць у	Гарадзенская вобласьць
Адміністрацыйны цэнтар	Смаргонь
Дата ўтварэньня	15 студзеня 1940
Кіраўнік	Генадзь Харужык[d][1]
Насельніцтва (2018)	51 930[2]
Шчыльнасьць	35 чал./км²
Плошча	1487,5[3] км²
Вышыня па-над узр. м.  · сярэдняя вышыня	149 м[4]
Месцазнаходжаньне Смаргонскага раёну
Мэдыя-зьвесткі
Часавы пас	UTC +3
Тэлефонны код	+375-15-92
Паштовыя індэксы	231 0хх
Афіцыйны сайт
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Смаргонскі раён мяжуе з Ашмянскім і Астравецкім раёнамі Гарадзенскай вобласьці, Валожынскім, Вялейскім і Маладэчанскім раёнамі Менскай вобласьці.

Раён выцягнуты з поўначы на поўдзень на 67 км і з захаду на ўсход на 35 км. Найвялікшая працягласьць тэрыторыі раёну — з паўднёвага захаду на паўночны ўсход — 68 км.

Гісторыя

Утвораны 15 студзеня 1940 году ў складзе Вялейскай вобласьці, у верасьні 1944 году раён увайшоў у склад Маладэчанскай вобласьці, з 20 студзеня 1960 году — у складзе Гарадзенскай вобласьці.

У 1985 годзе места Смаргонь было вылучанае ў асобную адміністрацыйную адзінку абласнога падпарадкаваньня. 5 лістапада 1996 году Смаргонскі раён і места Смаргонь былі аб’яднаныя ў адну адміністрацыйную адзінку раённага падпарадкаваньня.^[5]

Прырода

Рэльеф

Значная частка раёну занятая Нарачанска-Вялейскай нізінай, на поўдні — частка Ашмянскага ўзвышша. Пераважаюць вышыні 140—200 м. Каля 30% тэрыторыі раёну разьмешчаныя вышэй за 200 м над узроўнем мора, максымальны пункт — 320 м (гара Мілідаўская), мінімальны — 121 м — разьмешчаны на поўначы раёну.

Карысныя выкапні

На тэрыторыі раёну разьмешчаны паклады торфу, пяскова-жвіровага матэрыялу, пяскоў, глінаў і суглінак для грубай керамікі, бузаў.

Клімат

Клімат умерана кантынэнтальны. Сярэдняя тэмпэратура студзеня −6,3 °С, ліпеня 17 °С. Сярэднярочная колькасьць ападкаў складае 645 мм. Працягласьць вэгетацыйнага пэрыяду 189 дзён.

Гідраграфія

Усе рэкі і вадаёмы на тэрыторыі раёну належаць басэйну ракі Нёман, а ў яго складзе — да басэйну Балтыйскага мора. Найбуйнейшая рака — Вяльля з прытокамі Ашмянка, Оксна. Найвялікшыя азёры ў раёне — Сьвірскае і Вішнеўскае.

Расьліннасьць

Лясы (38% тэрыторыі раёну) пераважна хваёвыя, яловыя, бярозавыя. Балоты займаюць 3,8% тэрыторыі раёну. На тэрыторыі раёну знаходзіцца частка нацыянальнага парку Нарачанскі, біялягічны заказьнік дзяржаўнага значэньня Дубатоўскае.

Насельніцтва

• XXI стагодзьдзе: 2009 год — 55 296 чалавек^[6] (перапіс); 2016 год — 52 608 чалавек^[7]; 2017 год — 52 166 чалавек^[8]; 2018 год — 51 930 чалавек^[2]

Нацыянальны склад насельніцтва паводле перапісу 2009 году^[9]:

• беларусы — 87,4%
• расейцы — 6,5%
• украінцы — 1,4%
• палякі — 2,0%
• іншыя нацыянальнасьці — 2,7%

У Смаргонскім раёне зарэгістраваныя і дзейнічаюць 21 рэлігійная суполка пяці канфэсіяў: 9 рымска-каталіцкіх; 9 праваслаўных; 1 Сьведак Еговы; 1 Хрысьціянаў Веры Эвангельскай; 1 Эвангельскіх Хрысьціянаў-баптыстаў.^[10]

Адукацыя

У сыстэме адукацыі функцыянуе 57 установаў. Атрыманьне агульнай сярэдняй адукацыі забясьпечваюць 34 установы. Сярод іх спэцыялізаваныя ўстановы і ўстановы новага тыпу. Пасьпяховай рэалізацыі творчых здольнасьцяў дзяцей і навучэнскай моладзі, адаптацыі да навакольнага соцыюму садзейнічаюць установы адукацыі «Смаргонскі раённы цэнтар творчасьці дзяцей і моладзі», «Міжшкольны вучэбна-вытворчы камбінат», « Смаргонская дзіцячая юнацкая спартовая школа алімпійскага рэзэрву». Для наданьня своечасовай карэкцыйна-рэабілітацыйнай, псыхоляга-пэдагагічнай дапамогі і адукацыйна-выхаваўчых паслугаў дзецям і іх бацькам працуюць установы «Смаргонскі сацыяльна-пэдагагічны цэнтар», «Смаргонскі цэнтар карэкцыйна-разьвіваючага навучаньня і рэабілітацыі».

Мэдыцына

Насельніцтва раёну атрымлівае амбуляторна-паліклінічную дапамогу ў раённай паліклініцы, у лекарскіх амбулаторыях і амбулаторыях участковых лякарань, 22 ФАПах. У раённай паліклініцы надаецца дапамога па 20 спэцыяльнасьцях. У месьце разгорнутыя 13 тэрапэўтычных і 13 пэдыятрычных дзялянак. Функцыянуюць 3 пункты здароўя на прадпрыемствах. У сельскай мясцовасьці працуюць 2 участковыя лякарні.

Культура

Культурная сетка раёну прадстаўленая 61 установай культуры: мескі Дом культуры, 25 установаў клюбнага тыпу, цэнтральная раённая, 2 мескія, 2 дзіцячыя і 26 сельскіх бібліятэкаў, 2 дзіцячыя музычныя школы, дзіцячая школа мастацтваў, гісторыка-краязнаўчы музэй. 17 калектываў мастацкай самадзейнасьці маюць званьні «народны» і «ўзорны».

Спорт

Для арганізацыі і правядзеньня фізкультурна-аздараўленчай і спартова-масавай работы ў раёне ёсьць: стадыён на 3,5 тыс. месцаў, два 25-мэтровыя і 9 міні-басэйнаў, 30 спартовых і 5 трэнажорных заляў, 7 стралковых ціраў, 42 іншыя прыстасаваныя памяшканьні, 27 комплексных спартовых пляцовак, 2 хакейныя каробкі. Асноўнай базай для правядзеньня фізкультурна-аздараўленчай і спартова-масавай работы ў месьце зьяўляецца фізкультурна-аздараўленчы комплекс «Юнацтва». На базе фізкультурна-аздараўленчага комплексу займаюцца тры ДЮСШ, футбольны клюб. Насельніцтву надаюцца платныя фізкультурна-аздараўленчыя паслугі.

Гаспадарчая дзейнасьць

Пад сельскагаспадарчыя землі занятыя 49,3% тэрыторыі. Асноўныя галіны сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля, вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу, лён.

Прадпрыемствы: будаўнічых матэрыялаў, харчовай, дрэваапрацоўчай і мэталаапрацоўчай прамысловасьці. Цэнтар промыслаў знаходзіцца ў вёсцы Крэва.

Па тэрыторыі раёну праходзіць чыгуначная лінія і аўтадарога Менск — Вільня, места Смаргонь зьвязанае аўтадарогамі са Сьвірам, Вялейкай, Маладэчна, Ашмянамі.

Інфармацыя для турыстаў

Музэі

• Музэй-сядзіба Францішка Багушэвіча «Кушляны»
• Літаратурны музэй-сядзіба Міхала Клеафаса Агінскага ў в. Залесьсе

Гісторыка-архітэктурныя каштоўнасьці

• Капліца ў в. Алянец (XIX ст.)
• Касьцёл Сьв. Тадэвуша ў в. Вішнеў (1811—1820)
• Капліца ў в. Вішнеў (кан. ХІХ ст.)
• Касьцёл Найсьв. Тройцы ў в. Войстам (1911)
• Прыдарожная капліца ў в. Войстам (пач. ХХ ст.)
• Касьцёл Сьв. Яна Хрысьціцеля ў в. Выгаляненты (1929)
• Царква ў в. Выгаляненты (кан. ХІХ ст.)
• Сядзібна-паркавы комплекс Гюнтэраў у в. Дабраўляны (XVIII ст.)
• Капліца ў в. Дабраўляны (XIX ст.)
• Касьцёл Найсьв. Тройцы ў в. Данюшава (1809)
• Капліца ў в. Данюшава (1920-я)
• Касьцёл Найсьв. Тройцы ў в. Жодзішкі (1612)
• Млын у в. Жодзішкі (XIX ст.)
• Сядзібна-паркавы комплекс Мілашэўскіх у в. Жодзішкі (XVIII—XIX стагодзьдзі)
• Палацава-паркавы комплекс Агінскіх у в. Залесьсе (1802—1822)
• Царква Ўсіх Смуткуючых у в. Кеўлы (1862)
• Руіны вялікалітоўскага замку ў в. Крэва (XIV ст.)
• Царква Сьв. Аляксандра Неўскага ў в. Крэва (1854)
• Сядзібна-паркавы комплекс Багушэвічаў у в. Кушляны (XIX ст.)
• Парк пры былой сядзібе Маркоўскіх у в. Кушляны (XIX ст.)
• Царква Покрыва Прасьв. Багародзіцы ў в. Міхневічы (1866)
• Руіны вуніяцкай царквы ў в. Новы Спаск (XVIII)
• Касьцёл Найсьв. Панны Марыі ў в. Нястанішкі (1905)
• Прыдарожная капліца ў в. Расла (пач. ХХ ст.)
• Касьцёл Маці Божай Ружанцовай у в. Солы (1926—1934)
• Сядзіба Пазьнякоў у в. Совы (XVIII—XIX стагодзьдзі)
• Царква Сьвв. апп. Пятра й Паўла ў в. Сьвятляны (1936)
• Касьцёл Сьв. Міхала Арханёла ў месьце Смаргонь (1606—1612)

Страчаная спадчына

• Сядзібна-паркавы комплекс Сулістроўскіх у в. Вішнеў (XVIII ст.)
• Касьцёл у в. Войстам (1811)
• Палац Гюнтэраў у в. Дубаўляны (XIX ст.)
• Сядзібна-паркавы комплекс Аскеркаў у в. Данюшава (XIX ст.)
• Мячэт у в. Даўбуцішкі (1588)
• Сядзібна-паркавы комплекс Ходзькаў у в. Дзявятні (XVIII ст.)
• Сядзібна-паркавы комплекс Сулістроўскіх у в. Кушляны (XVIII ст.)
• Касьцёл у в. Нястанішкі (XIX ст.)
• Касьцёл у месьце Смаргонь (пачатак ХХ ст.)
• Сынагога ў в. Солы

Асобы

• Алесь Салагуб (1906—1934) — беларускі паэт, літаратуразнавец, публіцыст
• Тамаш Грыб (1895 в. Паляны — 1938) — беларускі грамадзка-палітычны і культурны дзяяч
• Арсень Ліс (1934, вёска Вётхава - 2018) — беларускі фальклярыст, літаратуразнаўца, літаратар
• Антоні Ляшчэвіч (1890, в. Абрамаўшчына — 1943) — рымска-каталіцкі дзяяч, ксёндз-марыянін, мучанік, ахвяра нацыстаў.
• Адам Станкевіч (1892, в. Арляняты — 1949) — рэпрэсаваны беларускі каталіцкі сьвятар, літаратуразнаўца, выдавец і нацыянальны дзяяч
• Ян Станкевіч (1891, в. Арляняты — 1976) — беларускі мовазнаўца, гісторык, палітычны дзяяч, брат Адама Станкевіча.
• Станіслаў Язэпавіч Станкевіч (1907, Арляняты — 1980) — беларускі літаратуразнаўца, грамадзка-культурны дзяяч, публіцыст, крытык.
• Янка Шутовіч (1904; в. Шутавічы — 1973) — рэпрэсаваны беларускі літаратуразнавец, выдавец, грамадзкі і культурны дзяяч
• Аляксандар Шыдлоўскі (1911—2002) — кампазытар, заслужаны дзяяч культуры Беларусі (1960)
• Андрэй Цікота (1891, хутар Плавушка —1952) — беларускі рэлігійны і грамадскі дзяяч, каталіцкі сьвятар усходняга абраду, ахвяра савецкіх рэпрэсій
• Вітаўт Тумаш (1910, в. Сьпягліца — 1998) — беларускі грамадзкі дзяяч, лекар, скарыназнаўца
• Янка Сурвіла (1925, в. Белевічы — 1997) — беларускі грамадскі дзяяч
• Францішак Чарняўскі (1893, в. Чухны — 1979) — беларускі рэлігійны дзяяч