Ружа

Ру́жа (дзікаросл. шыпшына) — род кветкавых расьлінаў сямейства ружавых.

Ружа
Паштовая марка Беларусі «Ружа Глёрыя Дэй» (2014 год)
Клясыфікацыя
Надцарства	Поўнаядравыя
Царства	Расьліны
Падцарства	Зялёныя расьліны
Група	Судзінкавыя расьліны
Тып	Вышэйшыя расьліны
Аддзел	Кветкавыя расьліны
Кляса	Двухдольныя
Атрад	Ружакветныя
Сямейства	Ружавыя
Падсямейства	Разанавыя
Трыба	Ружы
Род	Ружа
Бінамінальная намэнклятура
Rosa Карл Лінэй
Ружа на Віківідах  Ружа ў Вікісховішчы ITIS 24807 ·

Налічвалася каля 300 відаў. Дзікарослыя віды называюцца шыпшынамі. Пашыраныя ва ўмераным і субтрапічным паясах Паўночнага паўшар'я і ў гарах тропікаў. Са Старажытнасьці вырошчваліся ў Пярэдняй Азіі, адкуль трапілі ў Старажытную Грэцыю. Налічвалася звыш 30 000 акультураных гатункаў, выведзеных шляхам міжвідавой гібрыдызацыі. Трапляюцца ў падлеску разрэджаных лясоў, хмызьняках, на берагах рэк і каля агароджаў^[1]. Знойдзеныя акамянеласьці і выкапнёвыя парэшткі шыпшынаў маюць узрост каля 50 млн гадоў. Каля 3000 да нараджэньня Хрыста людзі акультурылі першыя ружы. На востраве Крыт (Грэцыя) знайшлі адну з найстаражытнейшых выяваў ружы, зробленую каля 2000 году да н.Х.^[2]. Упершыню шыпшыну апісаў старажытнагрэцкі філёзаф і заснавальнік батанікі Тэафраст^[3].

Выгляд

Ружы маюць выгляд лістападных і вечназялёных хмызьнякоў, часам павойных, вышынёй ад 15 см да 2 мэтраў. Некаторыя віды ўтвараюць пляцістыя галіны даўжынёй да 12 мэтраў. Лісьце чаргаванае, няпарнаперыстае з прырослымі да чаранка прылісткамі. Простыя або махровыя кветкі маюць дыямэтар 1—16 см. Таксама кветкі пахучыя і розных адценьняў, адзіночныя або сабраныя ў парасонапабодна-мяцёлчатыя суквецьці. Плод — аднанасенны арэшак у мясістым несапраўдным плодзе^[1].

Выкарыстаньне

Плады шыпшыны зьмяшчаюць амаль 10-кратна больш вітаміна С чым цытрусавыя. Таму зь іх вырабляюць сыроп, вітамінныя канцэнтраты і жаўцягоньнік халасас. З пладоў і пялёсткаў робяць варэньне, мармэляд, пасьцілу і цукеркі. З карэньня і пладоў вырабляюць дубільныя рэчывы і фарбавальнікі. Зь пялёсткаў казанлыцкай ружы робяць ружавы алей і ружавую ваду для касмэтыкі і парфумэрыі, кандытарскай і алькагольнай прамысловасьці. Шыпшыны служаць у якасьці лекавых, харчовых, этэраалейных і тэхнічных, меданосных і дэкаратыўных расьлінаў. Сынтэтычны ружавы алей уваходзіў у склад 98 % жаночай парфумэрыі і 46 % мужчынскай. Для атрыманьня 1 кг ружавага алею патрабавалася 3 тоны пялёсткаў. Таму натуральны ружавы алей каштаваў даражэй за золата і плятыну^[1].

Лекавыя ўласьцівасьці маюць галіны і корань, кветкі і лісьце, а таксама плады шыпшыны. Найбольш лекавых уласьцівасьцяў мела маршчыністая шыпшына, якую таксама называлі паркавай ружай за выкарыстаньне для стварэньня загарадзяў. Карычневая або травеньская шыпшына ішла на выраб шыпшынавага алею і расла на берагах рэк і ўзьлесках^[3].

У харчаваньні

Шыпшына на 100 грамаў вагі мела калярыйнасьць 109 кілякалёрыяў і зьмяшчала:

• 60 грамаў вады (2,21 % разьліковага содневага спажываньня);
• 22,4 грамы вугляводаў (звыш 16 % РСП);
• 10,8 грамаў харчовых валокнаў (54 % РСП);
• 1,6 грамы бялку (1,74 % РСП);
• 0,7 грамы тлушчаў^[3].

Таксама шыпшына зьмяшчала багата вітамінаў:

• 650 міліграмаў аскарбінай кісьлі (вітамін Ц);
• 12 мг халіну (былы вітамін Б4);
• 1,7 мг токафэролу (вітамін Е);
• 0,8 мг пантатэнавай кісьлі (вітамін Б5);
• 0,7 мг нікатынаміду (вітамін ПП);
• 0,6 мг ніяцыну (нікатынавая кісьля, вітамін Б3);
• 2,6 мг бэта-каратыну (правітамін А);
• 0,13 мг рыбафляміну (вітамін Б2);
• 0,076 мг пірыдаксіну (адэрмін, вітамін Б6);
• 0,05 мг тыяміну (вітамін Б1);
• 434 мікраграмаў рэтынолу (вітамін А);
• 25,9 мкг філахінону (вітамін К)^[3].

Сярод іншага, шыпшына ўтрымлівала вапень, магн, медзь, каль, жалеза, серку, фосфар, цынк, натр і манган. Карыснымі ўласьцівасьцямі расьліны былі: спрыяньне вылучэньню жоўці, узмацненьне выпрацоўкі страўнікавага соку, спрыяньне растварэньню халестэрынавых бляшак, умацаваньне судзінаў, падтрыманьне зроку, папярэджаньне дэпрэсіі і застуды, нармалізацыя сну, павышэньне гаяеньня ранаў і апёкаў, язваў і пролежняў. Урэшце, шыпшына спрыяе сынтэзу калагена, які ўдзельнічае ў аднаўленьні храстковай тканкі, што папярэджвае артроз^[3].

Беларусь

Ружы ў Цэнтральным батанічным садзе (Менск, 2014 год)

У Беларусі налічвалася 9 дзікарослых відаў шыпшынаў. Найбольш вядомымі шыпшынамі былі: шыпшына Жэрара, іржава-чырвоная шыпшына, карычная шыпшына, мяккая шыпшына, сабачая шыпшына, скурысталістая шыпшына і шыпшына Юндзіла. Прынесенымі ў Беларусь відамі ружаў былі: калючая ружа, маршчыністая ружа, шматкветная ружа і шызая ружа^[1].

Рэкорды

На 2021 год найстарэйшай ружай быў 1000-гадовы хмызьняк каля Гільдэсгаймскага сабора Ўнебаўзяцьця сьвятой Марыі ў Нямеччыне (зямля Ніжняя Саксонія). Найбольшыя продажы ружаў лікам каля 3 млн адзінак адбываліся ў Дзень сьвятога Валянціна. Найбольшай была ружа Бэнкс ў ЗША плошчай 740 кв.мэтраў, якая знаходзілася Музэі ружовага дрэва ў Тумстоўне (штат Арызона). На ёй распускалася звыш 200 000 бутонаў. Найменшай была ружа гатунку Так, чые бутоны мелі памер зь зярнятка рысу^[2].