Крынічнік лекавы

Крыні́чнік ле́кавы^[1][2] (Verónica officinalis) — шматгадовая травяністая расліна, від роду Крынічнік (Veronica) сямейства Трыпутнікавыя (Plantaginaceae) (раней род адносілі да сямейства Залознікавыя).

Крынічнік лекавы
Агульны выгляд квітнеючай расліны
Навуковая класіфікацыя
прамежныя рангі Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Ясноткакветныя Сямейства:  Трыпутнікавыя Трыба:  Veroniceae Род:  Крынічнік Від:  Крынічнік лекавы
Міжнародная навуковая назва
Veronica officinalis L., (1753)
Сінонімы
Veronica tripartita Boriss.
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   33398 NCBI   160511 EOL   578519 GRIN   t:80301 IPNI   812402-1 TPL   kew-2463283

Еўрапейска-заходнеазіяцкі від.

Назва

Крынічнік лекавы, сухотнік лесавы^[3], станаўнік^[4], кандрацікі, расходнік^[5], парушэнец жаночы, пржэтачнік, раквіца, расходнік польны, сухотнік лесавы, уразнік^[6], вароннік, сіялуха, сцілаха, сцялуха^[7][8].

Батанічнае апісанне

Батанічная ілюстрацыя з кнігі О. В. Тамэ «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885

Зверху ўніз: Верхні бок ліста. Ніжні бок ліста. Суквецце. Кветка (павялічана.).

Травяністая шматгадовая расліна вышынёй 15-30 (да 50) см, утварае дзярнінкі з ўзыходнымі галінамі. Карэнішча тонкае, паўзучае, звілістае, з дробнымі каранямі.

Сцябло сцелецца, круглявае, раўнамерна пакрыта пушком, разгалінавана, укараняецца ў вузлах, з прыпаднятымі парасткамі.

Лісце супраціўнае, шурпатае, падоўжана-зваротна-яйкападобнае або эліптычнае, даўжынёй 1,5-4 см, шырынёй 1-2 см, звужанае ў кароткі і шырокі хвосцік, зубчастае або зарубкава-пільчатае, ля аснавання цэльнакрайняе, на верхавіне сцісла завостранае або тупое, з абодвух бакоў апушана простымі валасінкамі.

Кветкі ў бакавых, часцей адзіночных, не супраціўных пэндзлях на тоўстых кветканосах, у пазухах верхняга лісця. Кветаножкі валасістыя, карацей прыкветкаў і чашачкі ці роўныя ім, пры плодзе прамыя. Прыкветкі ланцэтна-даўгаватыя, тупаватыя, пакрытыя простымі валасінкамі. Чашачка чатырохраздзельная, з ланцэтнымі, тупавата-завостранымі долямі, залозаваапушаная; вяночак дыяметрам 6-7 мм, бледна-ліловы або блакітнаваты з цёмнымі жылкамі, часам бялёсы з бэзавымі жылкамі, нязначна або ўдвая перавышае чашачку, лопасці зрошчаны на адну траціну ў трубку, адгінаючы вяночак з трыма шырока яйкападобнымі, тупаватымі долямі і адной даўгаватай, удвая вузейшай за астатнія. Тычынкі ў ліку двух, большай часткай перавышаюць вяночак, з буйнымі шырока-яйкападобнымі пылавікамі; песцік адзін; завязь верхняя; лычык цэласны.

Плод — шматнасенная двугнёздная каробачка, сплюснутая, зваротна-трохкутная, даўжынёй 4-5 мм, амаль удвая даўжэй чашачкі, у верхняй частцы шырынёй 4-5 мм, да аснавання звужаная, на верхавіне усечаная, тупая або слаба і тупа выемкавая, залозаваапушаная. Насенне плоска-выпуклае, шырынёй 1 мм.

Цвіце ў чэрвені — жніўні. Плоданасіць у ліпені — кастрычніку.

Распаўсюджанне і экалогія

Арэал віду ахоплівае архіпелаг Мадэйра, Азорскія астравы, практычна ўсю тэрыторыю Еўропы, Турцыю, Закаўказзе і Іран^[9].

У Расіі расце ў еўрапейскай часткі (заходзіць далёка на поўнач), у Перадкаўказзі і Дагестане, заносным адзначаны на Сахаліне. У Сярэдняй Расіі сустракаецца ва ўсіх абласцях.

Асноўныя месцапражыванні — светлыя лясы, лясныя паляны і ўзлескі, лугі, сярод хмызнякоў, горы да субальпійскія паясы.

Размнажаецца насеннем і вегетатыўна.

Раслінная сыравіна

Нарыхтоўка

Выкарыстоўваюцца аблісцвенныя верхавіны расліны з лісцем і кветкамі, якія збіраюцца ў пачатку цвіцення. Сушаць пры тэмпературы 35-40 °C, імкнучыся не дапусціць змены афарбоўкі пялёсткаў і іх абсыпання. У свежым выглядзе без паху, пасля сушкі з'яўляецца слабы прыемны пах, смак даўкі, ялкавы. Тэрмін прыдатнасці сыравіны — 2 гады^[10].

Хімічны склад

Трава крынічніка лекавага змяшчае вугляводы і роднасныя злучэнні (маніт), арганічныя кіслоты (воцатную, малочную, вінную, цытрынавую, яблычную), эфірны алей, 0,5-1,2 % ірыдоіды (ізакаталпол, мецілкаталпол, ацэтат мецілкаталпола, каталпазід, ацэтат каталпола, каталпол, аўкубін, мусаеназід, ладразід, вераніказід, мінеказід, верміказід, верыразід), стэрыны (β-сітастэрын), трыцерпенавыя сапаніны (5-9 %), азотазмяшчальныя злучэнні (халін), фенолкарбонавыя кіслоты і іх вытворныя (кававую, хлорагенавую, пратакатэхавую, пара-кумаравую), кумарыны, дубільныя (0,6 %) і горкія рэчывы, флаваноіды (апігенін , люцэалін, цынаразід), тлусты алей, вітамін С^[11].

Фармакалагічныя ўласцівасці

Прэпараты крынічніка лекавага праяўляюць бранхалітычнае, супрацькашлевае, супрацьзапаленчае, узбуджальнае апетыт, анальгетычнае, супрацьспазматычнае^[12], анцітаксічнае, кровесуцішальнае, фунгіцыднае дзеянне^[13].

Значэнне і ўжыванне

Гаспадарчае прымяненне

Крынічнікі- вяснова-летнія меданосы, якія даюць падтрымліваючы ўзятак. Адна кветка вылучае 0,441 мг цукру. Мёдапрадуктыўнасць18 кг з 1 га.

Як дэкаратыўная расліна, прыдатна для ландшафтных пасадак на палянах у парках.

Маладое лісце ўваходзіць у склад прыправаў для юхі, салат, мясных і рыбных страў.

Кветкі выкарыстоўваюцца для араматызацыі некаторых гатункаў каньякоў, лікёраў і іспанскай малагі

У ветэрынарыі пры паносе ў буйной рагатай жывёлы і коней ужываецца настой травы.

Ужыванне ў медыцыне

У навуковай медыцыне Расіі расліна не ўжываецца. Трава афіцыйна ў медыцыне Заходняй Еўропы^[14].

У народнай медыцыне ўжываюць розныя лекавыя формы:

• настой — паляпшае апетыт, дапамагае пры захворваннях печані і нырак (пры пяску і камянях у іх), язве страўніка, паносах, галаўным болю, бранхіяльнай астме, бессані і рэўматызме.
• Вонкава выкарыстоўваюць настойкі і адвары пры фурункулёзе, апёк х, грыбковых захворваннях і гнайнічковых скурных сыпах, потлівасці ног, для прамывання ран.
• Кампрэсы і прымочкі пры ўдарах.
• Ванны пры захворваннях скуры ў дзяцей.
• Сок — пры захворваннях нырак і падагры.

У рускай народнай медыцыне крынічнік ужываюць як адхарквальны сродак пры бранхітах, бранхіяльнай астме.

Трава крынічніку ўваходзіць у склад збораў і грудной гарбаты. Кветкі крынічніку знайшлі прымяненне ў гамеапатыі пры бранхітах, цысцітах, хранічных язвах и ранах^[15].

У балгарскай народнай медыцыне ўжываецца адвар з травы крынічніку пры захворваннях дыхальных шляхоў (ангіна, астма і інш.), пры скурных сыпах, падагры і рэўматызме, у якасці мачагоннага сродку, пры камянях і пяску ў нырках і мачавом пузыры. Кашыцу з травы і настой на раслінным алеі лічаць добрым сродкам супраць гнойных ран, для лячэння апёкаў, фурункулаў і інш.^[16]

У Германіі трава выкарыстоўваецца ў выглядзе гарбаты пры захворваннях дыхальных шляхоў і хвароб страўнікава-кішачнага тракту, асабліва паносаў^[14].

У Аўстрыі адвар з расліны, сабранай у перыяд цвіцення, ужываюць для лячэння трахеітаў, бранхітаў і скурнага свербу пры дыябеце. Для лячэння падагры рэкамендуюць больш высокія дозы крынічніку, якія прымаюцца нашча^[17].

Класіфікацыя

Прадстаўнікі

У рамках віду вылучаюць некалькі разнавіднасцей^[18]:

• Veronica officinalis var. officinalis
• Veronica officinalis var. tournefortii (Vill.) Reichenb.

Таксанамія

Від Крынічнік лекавы ўваходзіць у род Крынічнік (Veronica) сямейства Трыпутнікавыя (Plantaginaceae) парадку Ясноткакветныя (Lamiales).

яшчэ 21 сямейства (згодна Сістэме APG II)

яшчэ ад 300 да 500 відаў

парадак Ясноткакветныя

род Крынічнік

аддзел Кветкавыя, ці Пакрытанасенныя

сямейства Трыпутнікавыя

від Крынічнік лекавы

яшчэ 44 парадкі кветкавых раслін (згодна Сістэме APG II)

яшчэ 90 родаў

Зноскі

1. Киселевский А. И. Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 139. — 160 с. — 2 350 экз.
2. Назва Крынічнік лекавы згодна з Я. П. Шмярко, І. П. Мазан. Лекавыя расліны ў комплексным лячэнні. — Мн: Навука і тэхніка, 1989. — С. 388. — 399 с. — ISBN 5-343-00120-3.
3. Federowski M. Lud Bialoruski na Rusi litewskiej. Krakow, I, 1897
4. Анненков Н.  (руск.) Ботанический словарь, Спб, 1878
5. Антонов А. А. О врачебных растениях, дикорастущих в Витебской губернии и употребляемых населением ее в домашней народной медицине. Витебск, 1888
6. З. Верас. Беларуска-польска-расейска-лацінскі ботанічны слоўнік. — Вільня, Субач 2: Выданне газеты «Голас беларуса», Друкарня С. Бэкэра, 1924.
7. Васількоў І. Г. Матэрыялы да флоры Горацкага раёна. Праца навуковага таварыства па вывучэнню Беларусі, т. III. Горы-Горкі, 1927
8. Чоловский К. Опыт описания Могилевской губернии. По программе и под редакцией А. С. Дембовецкого, кн. I. Могілев.
9. Паводле сайта GRIN (гл. картку расліны).
10. Универсальная энциклопедия лекарственных растений / сост. И. Н. Путырский, В. Н. Прохоров. — М.: Махаон, 2000. — С. 115—116. — 15 000 экз. — ISBN 5-88215-969-5.}}
11. Растительные ресурсы СССР: Цветковые растения, их химический состав, использование: Семейства Caprifoliaceae — Plantaginaceceae. Л., 1990.
12. Лікарські рослини: Енциклопедичний довідник / За ред. А. М. Гродзінського. — Київ, 1989.
13. Акопов И. Э. Важнейшие отечественные лекарственные растения и их применение. — Ташкент, 1986.
14. Ковалева Н. Г. Лечение растениями. — М.:Медицина, 1972. с. 92.
15. Рыжкова Н. П., Пикунов Е. Ю. Лекарственные растения: от А до Я. — Ростов на Дону: Феникс, 2006. с. 69
16. Йорданов Д., Николов П., Бойчинов А. Фитотерапия. — София, 1970.
17. Ковалева Н. Г. Лечение растениями. — М.:Медицина, 1972. с. 94
18. Паводле сайта ITIS (гл. карку расліны).