Маловиште

Маловиште (познато и како Маловишта) — село во Општина Битола, на 20-ина километри од градот. Тоа е планинско село, на подножјето на Баба Планина и е единствената населба во границите на Националниот парк Пелистер. Во Маловишта живеат околу 100 жители, додека за време на викендите преминува и 500.

Сокак и куќи во селото.

Маловиште
Куќи во Маловиште
Маловиште Местоположба на Маловиште во Македонија Маловиште на карта
Координати 41°1′59″N 21°7′50″E
Општина	Битола
Население	50 жит. (поп. 2021)[1]
Шифра на КО	02076
Надм. вис.	1695 м
Маловиште на општинската карта Атарот на Маловиште во рамките на општината
Маловиште на Ризницата

Маловишта е својствено село, со интересна, автентична архитектура. Селото има убави, големи куќи градени од камен, на традиционален начин. Белег на старата архитектура се сочуваните стари калдрмисани улички, камените мостови и изгледот на мала градска населба. Во средиштето на селото се издигнува црквата „Св. Петка“, со својот сочуван фрескоживопис, како и извонредниот дрвен иконостас изработен во длабока резба. Во средиштето има јавна градба каде што е поставена изложба за традиционалната култура на селото.

Местоположба

Панорама на Маловиште.

Селото е сместено во дол во северниот дел на Баба Планина, во рамките на Националниот парк Пелистер. Најблиско село до Маловиште е Кажани (околу 3.8 км воздушно на север) со кое е поврзано со пат. Цапари е оддалечено околу 4.8 км воздушно на североисток. Од Подмочани и Грнчари (Општина Ресен), кои се преку Баба Планина, се 6.7 км во воздушна линија оддалечени.^[2]

Историја

Маловишта датира уште од античко доба, од четвртиот век во нашата ера на местото Попова Нива на два и пол километри од сегашната, а за денешната локација се знае од XVI век наваму. Во XIX век, селото имало над 2.000 жители и било средиште во кој се доселувале Власите од Москополе, од Грамошта и од Епир. Во тој период, во селото имало две грчки и две романски училишта, а речиси секој жител зборувал по два-три јазика.^[3] Со миграционите движења и војните и Маловишта ја доживеало судбината на сите села. Богатите Власи, кои главно биле кираџии и трговци, се преселиле во богатите балкански метрополи, а селото се испразнило. Во поново време, благодарение на силното влашко лоби, тоа пак се обновува. Има детален урбанистички план и со десетици неостварени изготвени проекти. Постојат проекти за одржлив развој кои ја уживаат поддршката на странски фондации.

Вкупно 4 жители на оваа населба се заведени како жртви во Втората светска војна.^[4]

Население

Население во минатото

Година Нас. ±% 1948 504 —     1953 446 −11.5% 1961 344 −22.9% 1971 309 −10.2% 1981 257 −16.8%	Година Нас. ±% 1991 129 −49.8% 1994 121 −6.2% 2002 98 −19.0% 2021 50 −49.0%

Според статистиката на Васил К’нчов („Македонија, Етнографија и статистика“) од 1900 година, Маловиште е големо село со 2.300 жители, Власи.^[5]

На Етнографската карта на Битолскиот Вилает од 1901 година, Маловишта се води како чисто влашко село во Битолската Каза на Битолскиот Санџак со 428 куќи.^[6]

Според германска карта издадена во 1941 година, а заснована на пописот на Кралството Југославија од 1931 година, селото имало 550 Власи.^[7]

Според пописот од 2002 година, Маловиште имало 98 жители и претставува мала населба. Населението во 1961 и 1971 година кое по народност не се определило, всушност се Власи, кои во тие пописни години не постоеле како дел од народите за определување.

Според последниот попис од 2021 година, во селото живееле 50 жители, од кои 2 Македонци, 44 Власи и 4 лица без податоци.^[8]

Во табелата во продолжение е направен преглед на населението во сите пописни години:

Година	1900	1905	1948	1953	1961	1971	1981	1991	1994	2002	2021
Население	2.300	―	504	446	344	309	257	129	121	98	50

Извор за 1900 г.: Македонија. Етнографија и статистика.^[9]; за 1905 г.: La Macédoine et sa Population Chrétienne.^[10]; за 1948-2002 г.: Државен завод за статистика на РМ.^[11]; за 2021 г.: Државен завод за статистика на РМ.^[12]

Родови

Жител на селото кој се заминава со овчарство.

Маловиште е влашко село.

Родови во Маловиште се: Гашовци (9 к.), Доловци (6 к.), Анѓеловци (4 к.), Гучилаш (4 к.), Стојановци (4 к.), Љикуши (3 к.), Тошо (3 к.), Гага (3 к.), Тони (3 к.), Фуно (2 к.), Баба (2 к.), Гатa (2 к.), Бего (2 к.), Мега (2 к.), Цигарида (2 к.), Кушка (2 к.), Беломаче (1 к.), Цапо (1 к.), Шикле (1 к.), Роме (1 к.), Чода (1 к.), Муфо (1 к.), Зоги (1 к.), Мушола (1 к.), Риза (1 к.), Ибро (1 к.), Прди (1 к.) и Тали (1 к.). Доселени се на крајот од 18 и почетокот од XIX век од Москополе (Албанија); Палигоровци (5 к.) и они се доселени од Москополе; Грамоштали (20 к.) доселени се во првата половина од XIX век од Грамошта (Грција); Матовци (4 к.) доселени се од областа Матија (Албанија) и по тоа го добиле името; Чаја Гора (1 к.) доселени се од истоименото село кај Лерин; Зракополис (1 к.) потекнуваат од предок Каракачанин доселен од околината на Лариса, Грција; Марија (1 к.) исто потекло како и претходниот род; Дајовци (4 к.) доселени се од некое место во Грција; Тасевци (1 к.) доселени се од соседното село Кажани, потекнуваат од домазет, порано зборувале македонски; Цапарци (1 к.) основачот на родот дошол како домазет од селото Цапари, и они порано зборувале македонски, домазетот влегол во родот Мара.^[13]

Според истражувањата на Бранислав Русиќ од 1951 година, родови во селото се:

• Доселеници: Тошу (3 к.), Ризи (1 к.), Баба (1 к.), Ибро (1 к.), Таси-Кала (1 к.), Ропи (1 к.), Анѓела (1 к.), Бего (2 к.), Матаќина (1 к.), Трпе (1 к.), Мера (1 к.), Цапо (1 к.), Бахто (1 к.), Никуша (3 к.), Шикла (1 к.), Чапра (1 к.), Фуна (1 к.), Кушка (2 к.), Симчевци (3 к.), Машулаи или Мушула (1 к.), Батаља (1 к.), Ќитан (1 к.), Чода (1 к.), Ќерана-Табла (1 к.), Парде или Перде (1 к.), Зоќе (1 к.) и Друма (1 к.) сите се стари доселеници со непознато потекло; Нелата (2 к.) доселени се од селото Мечово во Епир во XVIII век; Дурака (3 к.) имаат исто место на потекло како и претходниот род; Нашка, Гачи и Белимаче (10 к.) доселени се во XVIII век од раселениот град Москополе во Албанија; Кара-Батак (1 к.) доселени се околу 1821 година од Москополе во Албанија; Белчевци или Палигора (4 к.) доселени се околу 1831 година од Невеска во Грција; Првољати (2 к.) доселени се од Периволи во Грција; Мати (2 к.) доселени се околу 1831 година од некое место во областа Матија во Албанија; Тршка (2 к.) доселени се во исто време со претходниот род од селото Брајчино во Преспа; Гага (3 к.) и они се доселени од селото Брајчино во Преспа, околу 1850 година. Таму имале роднини; Тали (1 к.) доселени се во 1850 година од Прилеп; Муфа (1 к.) доселени се околу 1860 година од селото Арменско кај Лерин во Грција; Мавро (1 к.) доселени се околу 1870 година од селото Маврово кај Костур во Грција; Мути (2 к.) доселени се околу 1875 година од Пљасе во Албанија; Грамошталани (22 к.) доселени се околу 1876 година од селото Ротино. А таму се доселиле од Грамошта во Грција околу 1851 година; Бошејковци или Стојановци (4 к.) доселени се околу 1885 година од селото Гопеш; Цигарида (2 к.) доселени се околу 1890 година од селото Гопеш; Тоновци (2 к.) доселени се во 1903 година од селото Ѓавато, а таму од селото Гопеш; Воја (1 к.) доселени се околу 1903 година од селото Магарево; Чагора (1 к.) доселени се околу 1903 година од селото Чагор.^[14]

Културни и природни знаменитости

Цркви^[15]

• Црква „Св. Петка“ — главната селска црква, изградена во 1856 година на темели од постара црква;^[3]
• Црква „Св. Ана“ — главна црква на истоимениот манастир, на надморска висина од 1.400 метри, позната по светата вода;^[3]
• Црква „Вознесение Христово“ — се наоѓа на 2000 м.н.в, под врвот наречен Пирамида;
• Црква „Св. Ѓорѓи“ — се наоѓа на северната страна од приодот кон селото;
• Црква „Св. Атанасиј Велики“ — мала црквичка јужно од последната куќа во селото.

• 
  Црква „Св. Петка“
• 
  Црква „Св. Ана“ на 1400 м н.в. југозападно од селото
• 
  Конаците на манастирот „Св. Ана“
• 
  Црква „Св. Спас“ (Свето Вознесение Господово) на 2.000 н.в во близина на врвот Вртешка, северозападно од селото.

Рурална споменична целина „Маловиште“
Културно добро на Македонија
Општина	Битола
Категорија	Значајно културно наследство
Број
Надлежна установа	НУ Завод за заштита на спомениците на културата и музеј - Битола
Прогласено	3 април 2019
Запис на НИСКН

Споменици на културата

• Рурална споменична целина „Маловиште“ - самото село и неговиот состав е прогласен за споменик на културата во 2019 година^[16]
• Куќа на Ванку на Папе - прогласена во 1990 година^[17]

Археолошки наоѓалишта^[18]

• Маркова Кула — населба од железно време;
• Попова Нива — населба од средниот век;

Останато

Во Маловишта нема угостителска градба, но со претходна најава, месните жители можат да организираат ручек во самото село, и тоа познати влашки специјалитети, како на пример влашката пита, јагне печено во фурна и други традиционални месни јадења.

Личности

• Константин Белимачев (1848 - 1932) — истакнат влашки писател^[19]
• Ѓорѓи Чупона (1930 - 2009) — македонски математичар, универзитетски професор и академик на МАНУ
• Ташко Стојановски (1922 - 1945) — учесник во НОБ
• Кочо Долоски (1923 - 1945) — учесник во НОБ
• Вангел Мачовски (1914 - 1945) — учесник во НОБ
• Дору Белимаче (1910 — 1938) — романски фашист, деец на Железната гарда
• Стефан Барџик (? - 1903) — влашки војвода на ВМОРО
• Јанко Мариовски (? - 1944) — македонски партизан и деец на НОВМ
• Никола Палигора (р. 28 октомври 1935) — македонски стопанственик;

По потекло од Маловиште

• Симона Халеп — романска тенисерка со влашко потекло. Освојувачка на Ролан Гарос и Вимблдон.^[20][21]

Култура и спорт

• Етнофестивал „Маловишта“ - традиционален етно фестивал. Организиран е како смотра на влашката традиција и влашката култура.^[22]
• Василичарски карневал - одржуван е секоја година на Василица.^[23]