Турэц

Турэ́ц^[1] — вёска ў Беларусі, у міжрэччы Нёмана і Вушы. Цэнтар сельсавету Карэліцкага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 626 чалавек. Знаходзіцца за 15 км на паўднёвы ўсход ад Карэлічаў, за 32 км ад чыгуначнай станцыі Гарадзея; на аўтамабільнай дарозе Карэлічы — Мір.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Турэц (неадназначнасьць).

Турэц лац. Turec
Царква Покрыва Багародзіцы
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Карэліцкі
Сельсавет:	Турэцкі
Вышыня:	170 м н. у. м.
Насельніцтва:	626 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 1596
Паштовы індэкс:	231441
СААТА:	4233838071
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	53°31′37″ пн. ш. 26°18′43″ у. д.
Турэц на мапе Беларусі ± Турэц Турэц
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Турэц — даўняе мястэчка гістарычнай Наваградчыны. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся палац Хадкевічаў, помнік архітэктуры XVII стагодзьдзя.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Турэц зьмяшчаецца ў Валынскай хроніцы і датуецца 1276 годам, калі галіцка-валынскія князі ў хаўрусе з татарамі выправіліся на Наваградак і Горадню. У XIV стагодзьдзі паселішча знаходзілася ў валоданьні князя У. Альгердавіча. Ягоны сын князь Аляксандар перадаў навакольныя землі Лаўрышаўскаму манастыру.

У XVI стагодзьдзі Турэц атрымаў статус мястэчка, уваходзіў у склад Наваградзкага павету і знаходзіўся ў валоданьні магнатаў Хадкевічаў. Ад гэтага часу тут пасяліліся жыды, якія займаліся пераважна дробным гандлем. Паводле зьвестак на 1717 год, жыдоўская супольнасьць Турца плаціла 340 злотых пагалоўнага падатку. З XVII стагодзьдзя ў мястэчку існаваў невялікі касьцёл, збудаваны гетманам К. Хадкевічам. Побач з касьцёлам стаяла царква. Апроч таго, дзеяла праваслаўная драўляная Юр’еўская царква.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Турэц апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Ярэміцкай воласьці Наваградзкага павету. На 1799 год у мястэчку было 152 дымы.

На 1880 год у Турцы было 171 двор, 2 царквы, сынагога, юдэйская малітоўная школа, 3 млыны, 2 карчмы, 5 крамаў. Побач — фальварак і маёнтак Ліпніцкіх і Сьвідзінскіх. У 1888 годзе расейскія ўлады збудавалі тут мураваную царкву-мураўёўку. У 1890 годзе адкрылася расейская народная вучэльня. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Турцы было 230 двароў, царква, капліца, 2 юдэйскія малітоўныя дамы, народная вучэльня, хлебазапасны магазын, пошта, 18 крамаў, 2 ветраныя млыны, 7 заезных дамоў; штогод (23 красавіка і 1 кастрычніка) праводзіліся кірмашы, кожны аўторак — торг. На 1908 год у мястэчку было 363 двары.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Турэц занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Турэц абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР^[2]. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Турэц апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ярэміцкай гміне Наваградзкага павету, з 1926 году — цэнтар гміны Стаўпецкага павету. У верасьні 1921 году ў мястэчку было 218 двароў, 7-клясная агульнаадукацыйная школа, клюб, прыватная бібліятэка, пошта, 5 корчмаў. На 1931 год — 3 млыны, 25 крамаў, ашчадна-крэдытная каса.

У 1939 годзе Турэц увайшоў у склад БССР, дзе 12 кастрычніка 1940 год стаў цэнтрам сельсавету. Статус паселішча панізілі да вёскі. У гэты час тут было 311 двароў. На 1 студзеня 2000 год у вёсцы было 292 двары, на 2002 год — 285. У 2000-я гады Турэц атрымаў афіцыйны статус «аграгарадку».

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Царква, каля 1900 г.
• 
  Царква, 1916 г.
• 
  Камэндатура ў будынку школы, 1918 г.
• 
  Сядзіба Хадкевічаў, 1920-я гг.

• 
  Сядзіба Хадкевічаў, 1925 г.
• 
  Вуліца Ярэміцкая, 1910-я гг.
• 
  Рынак, 1930-я гг.
• 
  Юдэйскія могілкі, да 1939 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XIX стагодзьдзе: 1830 год — 518 муж., зь іх шляхты 4, духоўнага стану 1, мяшчанаў-юдэяў 116, мяшчанаў-хрысьціянаў і сялянаў 394, жабракоў 2^[3]; 1863 год — 794 чал.; 1892 год — да 800 чал.^[4]; 1897 год — 1596 чал.
• XX стагодзьдзе: 1908 год — 1893 чал.^[5]; 1921 год — 1290 чал.^[6]; 1931 год — 1,5 тыс. чал.; 1940 год — 1508 чал.; 1999 год — 656 чал.; 1 студзеня 2000 году — 670 чал.^[7]
• XXI стагодзьдзе: 2002 год — 653 чал.^[8]; 2010 год — 626 чал.

Інфраструктура

У Турцы працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, лякарня, дом культуры, бібліятэка.

Забудова

Вуліцы і пляцы

З урбананімічнай спадчыны Турца да нашага часу гістарычныя назвы захавалі Карэліцкая, Мірская, Паштовая, Ярэміцкая, Новая вуліцы і Царкоўны завулак. Гістарычны Рынак ня мае афіцыйнай назвы.

Турыстычная інфармацыя

Каменны крыж

Славутасьці

• Забудова гістарычная (1-я палова XX ст.; фрагмэнты)
• Каменны крыж
• Млын (1-я палова XX ст.)
• Могілкі юдэйскія
• Царква Покрыва Багародзіцы (1888; мураўёўка)

Страчаная спадчына

• Сядзіба Хадкевічаў (XVII ст.)
• Царква Сьвятога Апостала Яна Багаслова (1830)

Галерэя

• Краявіды Ярэмічаў
• 
  Інтэр'ер царквы
• 
  Гістарычная забудова
• 
  Млын
• 
  Юдэйскія могілкі

Асобы

• Анатоль Дзяркач (1887—1937) — беларускі паэт
• Аляксандар Кеда — опэрны сьпявак, заслужаны артыст Беларусі
• Пятро Конюх (1910—1994) — опэрны сьпявак
• Уладзімер Конюх (1943—1997) — матэматык
• Барыс Рагуля (1920—2005) — беларускі вайсковец, эміграцыйны дзяяч
• Фёдар Фёдараў (1911—1994) — фізык-тэарэтык