From Wikipedia, the free encyclopedia
Ліві́йскі кры́зіс[1][2] (араб. الأزمة الليبية) — серыя ўзброеных канфліктаў падчас барацьбы за палітычную ўладу ў Лівіі. Падзеі пачаліся як частка Арабскай вясны з выступленняў супраць лідара краіны Муамара Кадафі, пасля звяржэння якога разгарэлася супрацьстаянне ўнутры былой апазіцыі. Канфлікты ахоплівалі некалькі бакоў, якія ваявалі з прычыны этнаплемянных, палітычных, ідэалагічных і эканамічных рознагалоссяў, пад моцным уплывам замежных сіл. Баявыя дзеянні прывялі да нестабільнасці па ўсёй краіне, дзясяткаў тысяч ахвяр, зніжэння аб’ёму вытворчасці ў найважнейшай нафтавай прамысловасці. У гэты перыяд Лівія фактычна перастала існаваць як дзяржава[3]. Ускосны ўрон быў панесены таксама іншым краінам, пацярпелым ад наплыву мігрантаў і тэрарыстычнай пагрозы. Крызіс паказаў спрэчнасць выкарыстання міжнародных ваенных інтэрвенцый, прадэманстраваў неэфектыўнасць афіцыйнай дыпламатыі і неабходнасць стварэння нефармальных дыялогавых арганізацый, якія дзейнічалі б сумесна з ААН. Наступствы грамадзянскай вайны ў Лівіі сталі міжнароднай праблемай і запатрабавалі сумеснага рашэння[4].
| Лівійскі крызіс | |||
|---|---|---|---|
 Карта Лівіі з пазначэннем гарадоў і гістарычных абласцей. | |||
| Дата | 15 лютага 2011 — 23 кастрычніка 2020 | ||
| Месца | Лівія і прыгранічныя тэрыторыі суседніх дзяржаў | ||
| Прычына |
|
||
| Вынік | мірнае пагадненне ў Жэневе, рэжым спынення агню, пачатак працэсу аб’яднання краіны, фарміраванне часовага ўрада на чале з Мухамедам Юнісам Манфі, зацвярджэнне даты ўсеагульных выбараў | ||
| Праціўнікі | |||
|
|||
| Агульныя страты | |||
|
|||
У крызісе вылучаюцца тры асобныя этапы. На першым этапе (2011) ішла грамадзянская вайна паміж урадам Муамара Кадафі і сіламі лівійскай апазіцыі, што пры падтрымцы замежных інтэрвентаў завяршылася звяржэннем дзеючага рэжыму. У другі этап (2012—2014) адбыўся фактычны распад краіны на шэраг самастойных утварэнняў, працягваліся ваенныя сутыкненні паміж рознымі фракцыямі і групоўкамі[5]. Іх барацьба прывяла да стварэння двух лівійскіх урадаў у гарадах Трыпалі і Табрук, з чаго пачаўся трэці этап (2014—2020)[6][7]. На такім фоне набралі сілу розныя ісламарадыкальныя групоўкі, найбольш моцнай з якіх стала «Ісламская дзяржава». Бакамі канфлікту і міжнароднай супольнасцю былі зроблены шматлікія спробы пакласці канец ваенным дзеянням і аб’яднаць краіну. Толькі ў 2020—2021 гадах атрымалася дасягнуць рэальнага перамір’я, адначасова сфармаваўшы адзіны часовы ўрад. Тым не менш сітуацыя ў Лівіі застаецца напружанай з-за прысутнасці замежных узброеных фарміраванняў і жадаючых працягнуць вайну.
Лівія знаходзіцца ў Паўночнай Афрыцы. З поўначы яна абмываецца Міжземным морам. Большую частку тэрыторыі краіны займае нізкае плато. Амаль уся Лівія ляжыць у пустыні Сахара. Увесь год над яе тэрыторыяй пераважаюць гарачыя і сухія паветраныя масы. Краіна мае адносна невялікую колькасць насельніцтва і яго шчыльнасць. Частка тэрыторыі наогул бязлюдная. Асноўнымі этнічнымі групамі з’яўляюцца арабы, тубу, туарэгі і берберы. Для насельніцтва характэрна захаванне (хоць і ў значна аслабленым выглядзе) родаплемянной арганізацыі[8]. У Лівіі вылучаюцца тры гістарычныя вобласці: Трыпалітанія, Кірэнаіка і Фецан. Паміж плямёнамі гэтых рэгіёнаў з даўніх часоў маюцца шэраг этнічных, палітычных і эканамічных канфліктаў.
У 1912 годзе па заканчэнні Італа-турэцкай вайны рэгіёны Кірэнаіка і Трыпалітанія былі захоплены Італіяй у Асманскай імперыі. Тут утварылася каланіяльные ўладанне Італьянская Лівія, да якой у 1914 годзе быў далучаны Фецан. Падчас Другой сусветнай італьянцы вымушаны былі пакінуць рэгіён, а ў наступныя гады краіна знаходзілася пад брытанскім валадарствам. У 1951 годзе Лівія атрымала незалежнасць, стаўшы каралеўствам пад кіраваннем Ідрыса I. У 1969 годзе манарх быў скінуты ў выніку ваеннага перавароту, узначаленага палкоўнікам Муамарам Кадафі. Ён скасаваў каралеўства, на змену якому прыйшла Лівійская Арабская Рэспубліка.
На той момант краіна з’яўлялася беднай аграрнай дзяржавай з высокім узроўнем непісьменнасці, карупцыі і беднасці. Новая ўлада на чале з Муамарам Кадафі ўзяла курс на сацыялізм і збліжэнне з Савецкім Саюзам, нацыяналізавала сферу нафтаздабычу, выцесніўшы адтуль замежныя кампаніі[9]. Даходы ад гандлю нафтай урад накіроўваў на сацыяльныя патрэбы, дзякуючы чаму ў краіне ажыццяўляліся маштабныя праграмы будаўніцтва дзяржаўнага жылля, развіцця сістэм аховы здароўя і адукацыі[10][11]. Сацыяльна-эканамічная сітуацыя ў Лівіі стала значна лепшай, чым у іншых арабскіх краінах Паўночнай Афрыкі і нават у большасці дзяржавах Еўропы. Тут не было значнага сацыяльнага расслаення[12].
Пазней пачаліся і палітычныя пераўтварэнні. У маі 1973 Кадафі ўпершыню публічна выступіў з ідэямі «трэцяй сусветнай тэорыі», выкладзенай пазней у яго знакамітай «Зялёнай кнізе». Кадафі адхіліў як ідэі капіталізму з яго эксплуатацыяй чалавека чалавекам, так і савецкі варыянт сацыялізму з яго падначаленнем чалавека дзяржаве. Ён абвясціў, што асноўныя прынцыпы сацыяльнай справядлівасці выкладзены ў Каране і павінны быць адроджаны праз прамы ўдзел работнікаў у кіраванні вытворчасцю (праз народныя камітэты) і шляхам размеркавання паміж імі ўсяго створанага прадукту[13].
Увосень 1974 года Савет рэвалюцыйнага камандавання Лівіі выдаў цэлы шэраг законаў, заснаваных на шарыяце. Уводзілася суровае пакаранне за ўжыванне, увоз і вытворчасць спіртных напояў, былі ўнесены змены ў сямейнае заканадаўства. Аднак практычная рэалізацыя ідэй «трэцяй сусветнай тэорыі» натыкалася на супраціў з боку празаходняй апазіцыі. У чэрвені 1975 года быў здзейснены няўдалы замах на членаў урада падчас ваеннага парада, а ў жніўні таго ж года была праведзена спроба ваеннага перавароту[14]. Тым не менш 2 сакавіка 1977 года на надзвычайнай сесіі Усеагульнага народнага кангрэса (УНК) у горадзе Себха Лівійская Рэспубліка была ператворана ў Сацыялістычную Народную Лівійскую Арабскую Джамахірыю (пазней дададзена «Вялікая»).
У джамахірыі традыцыйныя інстытуты ўлады адмяняліся. Паўсюдна фармаваліся народныя камітэты і народныя кангрэсы. Дзяржава падзялялася на мноства камун (абшчын), якія ўяўлялі сабой самакіравальныя міні-дзяржавы ў дзяржаве, што валодалі ўсёй паўнатой улады ў сваёй акрузе, уключаючы размеркаванне бюджэтных сродкаў. Кіраванне камунай ажыццяўлялася першасным народным кангрэсам. У народны кангрэс уваходзілі ўсе члены камуны (жыхары камуны). Кожны чалавек меў права выказаць сваю прапанову на пасяджэнні народнага камітэта, удзельнічаючы ў прыняцці рашэнняў і рэалізацыі ўлады. Першасны народны кангрэс абіраў сваіх прадстаўнікоў у гарадскі народны камітэт і Усеагульны Народны Кангрэс. Народныя кангрэсы выбіралі свае выканаўчыя органы (народныя камітэты), члены якіх аўтаматычна станавіліся дэлегатамі народных кангрэсаў правінцый. Усеагульны народны кангрэс, вышэйшы заканадаўчы орган Джамахірыі, быў у праве ўносіць у свой парадак дня толькі пытанні, абмеркаваныя першаснымі народнымі кангрэсамі. УНК быў упаўнаважаны абіраць свой пастаянны орган — Генеральны сакратарыят, фарміраваць Вышэйшы Народны Камітэт (урад)[15][16].
У той жа час Кадафі ўчыняў палітычныя рэпрэсіі, душыў іншадумства і нават супрацоўнічаў з тэрарыстычнымі арганізацыямі. Значная частка багаццяў дзяржавы асядалі ў кіраўніка і яго дзяцей. Раздробны гандаль быў знішчана, і многія сферы дзейнасці для лівійцаў былі забаронены. Паступова расла незадаволенасць прыгнётам[17].
У 2010 годзе ў Тунісе пачалася рэвалюцыя, якая адзначыла пачатак Арабскай вясны, чыя ідэя заключалася ў звяржэнні дзеючых рэжымаў і пабудове дэмакратычнага грамадства на ліберальных асновах. Хутка хваляванні ахапілі іншыя арабскія дзяржавы, у тым ліку і Лівію[18].
.svg)
.svg)
.svg)
Фуад Аджамі, прафесар Універсітэта Джона Хопкінса, амерыканскі эксперта па Блізкім Усходзе, бачыў прычыны грамадзянскай вайны ў Лівіі ў палітычным жыцці краіны. Па словах усходазнаўца, за гады кіравання Кадафі краіна ператварылася «ў бязлітасную тыранію», а ўсімі выгодамі карысталася толькі сям’я Кадафі[17]. Былы пасол РФ у Лівіі і Тунісе, кандыдат гістарычных навук Аляксей Падцяроб ахарактарызаваў вайну ў Лівіі як узброеную барацьбу за ўладу пад прыкрыццём лозунгаў барацьбы за свабоду і дэмакратыю[19]. Магчыма, што значную ролю ў дэстабілізацыі сітуацыі згулялі супярэчнасці паміж плямёнамі[20][21]. Эксперт Расійскага савета па міжнародных справах Рыгор Лук’янаў лічыў, што грамадзянская вайна была выклікана наступствамі ад міжнародных санкцый, якія былі знятыя з Лівіі толькі ў сярэдзіне 2000-х. Краіна не паспела выпрацаваць механізм лібералізацыі эканомікі, прыватны бізнес адчуваў сябе некамфортна пад прэсінгам дзяржавы[22].
Таксама існуе меркаванне, што канфлікт у Лівіі пачаўся пры актыўным удзеле заходніх дзяржаў, будучых інтэрвентаў, якія адмоўна ставіліся да ўрада Кадафі. Навуковы супрацоўнік Цэнтра арабскіх і ісламскіх даследаванняў Інстытута ўсходазнаўства РАН Барыс Далгоў лічыў крызіс часткай супрацьстаяння Кадафі з Захадам. На яго думку, менавіта знешнія сілы арганізавалі канфлікт, мэтай якога было звяржэнне дзеючага рэжыму[22]. Па заяве былога камандуючага войскамі НАТА ў Еўропе Уэслі Кларка, рашэнне аб пачатку вайны ў Лівіі і іншых афрыканскіх краінах было прынята задоўга да іх пачатку[23]. Гэта ж меркаванне падзяляе прэзідэнт паліталагічнага цэнтра «Сетка Вальтэр» Цьеры Мэйсан[24].
Ігар Юргенс, старшыня праўлення Інстытута сучаснага развіцця, акцэнтуе ўвагу на тым, што Лівія са старажытных часоў існавала як тры падзеленых геаграфічна племя, пры гэтым Кадафі меў папулярнасць толькі ў Трыпалітаніі[25]. Былы пасол Расіі ў Лівіі Уладзімір Чамаў пагаджаўся, што на ўсходзе заўсёды існавала магутная апазіцыя Кадафі, незадаволеная размеркаваннем не ў сваю карысць сродкаў унутры краіны, што стала адбывацца пасля прыходу палкоўніка да ўлады. Падзеі ў Тунісе і Егіпце прастымулявалі гэтыя настроі[26].
Дырэктар Інстытута праблем глабалізацыі Міхаіл Дзялягін лічыў увесь лівійскі канфлікт штучна сканструяваным, сапраўдную прычыну падзей ён бачыць у вайне за рэсурсы, якая вялася на глабальным узроўні. На яго думку, у Лівіі, у адрозненне ад суседніх арабскіх краін, не было глыбокіх рэальных супярэчнасцяў[27]. Іншага меркавання прытрымліваўся кандыдат гістарычных навук, дырэктар цэнтра Інстытута міжнародных даследаванняў, былы пасол СССР і Расіі ў Лівіі Веніямін Папоў. Паводле яго слоў, падзеі ў Лівіі, як і ў шэрагу іншых арабскіх краін — гэта загад часу. «Мы, напэўна, яшчэ не ўсведамляем да канца, што адбываецца. Гэта тэктанічны зрух, які проста пачаўся вось у гэтым раёне свету. Вы паглядзіце, ён ужо адбіваецца на ўсім Міжземнамор’і. Тыя ж метады, якія выкарыстоўвала моладзь у Тунісе і ў Егіпце, зараз выкарыстоўвае моладзь у Іспаніі і ў Грэцыі... Праз Facebook і Twitter. Гэта ўжо мы павінны ўсвядоміць, што мы жывем зусім у іншую эпоху, эпоху глабалізацыі. І таму вось такія паняцці, як годнасць чалавека, добрае жыццё, неабходнасць барацьбы з карупцыяй, важнасць для таго, каб лідары слухалі сваё насельніцтва, гэта становіцца патрабаваннем часу, загадам часу. Без гэтага немагчыма будзе далей паспяхова кіраваць. Вось у гэтым праблема. Можа быць, ён [Кадафі] лічыў, што ён-то, увогуле, зрабіў усё правільна. І здавалася б, што ён цяпер застрахаваны ад гэтага. Але вось жыццё размеркавалася па-іншаму»[28].
Галоўныя бітвы.
Другарадныя бітвы.
У лютым 2011 года быў арыштаваны юрыст і праваабаронца Фатхі Тэрбіль, які прадстаўляў сваякоў больш за 1000 зняволеных, забітых сіламі бяспекі ў турме Абу-Салім у 1996 годзе. 15 лютага 500—600 дэманстрантаў, якія каардынавалі свае дзеянні праз Facebook, сабраліся ля будынка адміністрацыі Бенгазі, патрабуючы яго вызвалення. Пратэстоўцы неслі фатаграфіі забітых зняволеных. Пасля таго, як дэманстранты накіраваліся да цэнтру горада, адбыўся канфлікт з сілавікамі, у ходзе чаго апошнія былі закінуты «кактэйлямі Молатава». У той жа час 213 прадстаўнікоў лівійскай інтэлігенцыі запатрабавалі сыходу Муамара Кадафі. На наступны дзень дэманстранты пачалі кідаць камяні ў паліцэйскіх. У адказ паліцыяй былі выпушчаныя гумовыя кулі. У выніку гэтага, 38 чалавек атрымалі раненні[29]. Пазней Тэрбіль быў вызвалены, аднак пратэсты працягваліся. 17 лютага тут пачаліся баявыя сутыкненні. Батальён спецпадраздзялення сілавых структур напярэдадні адкрыў агонь па пратэстоўцах, у выніку чаго загінула 14 чалавек[30]. Хваляванні паступова перараслі ў рэвалюцыю, а да апазіцыі далучалася ўсё большая колькасць прыхільнікаў. На працягу наступных двух дзён пратэсты з рэвалюцыйнымі лозунгамі захліснулі ўвесь горад, а пратэстоўцы захапілі тэлерадыёстанцыю Бенгазі. На бок апазіцыянераў сталі пераходзіць нават асобныя паліцэйскія і вайсковыя падраздзяленні[31].
На гэтым фоне разрастаюцца беспарадкі ў Трыпалі[32], Эз-Завіі[33] і Місураце[34]. Апазіцыя здабыла такую магутнасць, што ўжо 20 лютага цалкам захоплівае Бенгазі, Дэрну і шэраг іншых гарадоў на ўсходзе краіны[35]. У іншых месцах мяцяжы альбо былі паспяхова падушаныя (як напрыклад у Эз-Завіі[36]), альбо яшчэ доўгі час працягваліся (Місурата[37]).
27 лютага на надзвычайным паседжанні мясцовых народных камітэтаў было абвешчана аб стварэнні Пераходнага нацыянальнага савета (ПНС), часовы орган улады, створаны праціўнікамі Муамара Кадафі[38]. Хутка савет абвясціў сябе адзінай легітымнай уладай у Лівіі[39]. Орган складаўся з 31 члена[40][41], як грамадзянскіх, так і ваенных[39]. Старшынёй ПНС стаў Мустафа Абд-аль-Джаліль, былы міністр юстыцыі Лівійскай Джамахірыі[42]. Сваім намеснікам ён прызначыў Абдула Хафіза Гога, кіраўніком узброеных падраздзяленняў — Амара аль-Харыры, каардынатарамі знешніх зносін — Махмуда Джыбрыля (прэм’ер-міністр) і Алі аль-Ісаві[41]. У пачатку сакавіка, дзякуючы кансалідацыі сіл апазіцыі, ПНС змог разгарнуць паспяховае наступленне на ўсходзе краіны, захапіўшы Брэгу[43], Бін-Джавад і Рас-Лануф[44]. Адначасова баявыя дзеянні ахопліваюць сугор’е Нафуса на захадзе краіны[45]. Тым не менш пачынаючы з 6 сакавіка ініцыятыва пераходзіць да ўрадавай арміі. На ўсходзе лаялісты выбіваюць паўстанцаў з Бін-Джавада[46], Брэгі, Адждабіі, а 17 сакавіка падыходзяць да Бенгазі[47]. Паўсталыя гарады Нафуса, такія як Налут, Кіклу, Зінтан і Яфран, пасля няўдалай спробы ўзяць іх адразу з-за цяжкадаступнай горнай мясцовасці і жорсткага супраціву праапазіцыйнага племя амазігаў, былі ўзяты ў аблогу[48].
У гэты ж час дыпламат Ібрагім Дабашы, які перайшоў на бок апазіцыі, звярнуўся да ААН з просьбай устанавіць забарону на палёты на тэрыторыі Лівіі, каб адрэзаць сталічны Трыпалі ад паставак зброі і наймітаў, а таксама засцерагчы грамадзянскае насельніцтва ад паветраных удараў[49]. Ініцыятыва была падтрымана ЗША і краінамі Еўрапейскага Саюза. Ужо 17 сакавіка Савет Бяспекі ААН прыняў рэзалюцыю дзесяццю галасамі «за» пры пяці краінах, што ўстрымаліся (Бразілія, Расія, Кітай, Індыя і Германія). Бразілія, Расія, Кітай і Індыя не падтрымлівалі ваенную аперацыю супраць суверэннай краіны, тады як ФРГ не хацела ўдзельнічаць у якой бы там ні было кампаніі[50][51][52]. Найбольш актыўнымі ў прыняцці рэзалюцыі ў тэрміновым парадку апынуліся Францыя і Вялікабрытанія, таксама ішла падтрымка ад ЗША і Лівана[53][54].
У аперацыі брала ўдзел буйная частка краін блока НАТА, сярод якіх Францыя, ЗША, Вялікабрытанія, Італія, Данія, Іспанія, Канада, Бельгія, Грэцыя, Нарвегія, Румынія, Балгарыя, Нідэрланды і Турцыя. Таксама ўдзельнікамі кампаніі сталі Швецыя, Іарданія, ААЭ і Катар.
19 сакавіка ў 16:00 па GMT 19 самалётаў ВПС Францыі вылецелі ў зону Бенгазі з заяўленай мэтай «абароны насельніцтва горада ад сіл Кадафі». У 16:45 і 16:59 самалёты знішчылі некалькі адзінак бранятэхнікі[55]. У той жа дзень баявыя вылеты пачалі здзяйсняць амерыканскія і брытанскія самалёты. Абстрэл ракетамі «Тамагаўк» (114 штук) па сістэмах СПА таксама здзейснілі брытанскія і амерыканскія караблі і падлодкі[56]. Удары кааліцыі былі нанесены па грамадзянскіх і ваенных аб’ектах у буйных гарадах, у тым ліку Трыпалі, Бенгазі, Сірт, Тархуна, Мамура, Зуварэ, і нафтасховішчах у раёне Місураты, у выніку чаго там успыхнулі пажары.
Актыўны замежнае ўмяшанне сур’ёзна дапамагло паўстанцкім сілам. Пад прыкрыццём авіяцыі НАТА яны спачатку адкінулі праціўніка ад Бенгазі[57], а далей, развіваючы наступленне, вярнулі Адждабію[58] і Брэгу[59]. У сугор’е Нафуса паўстанцы захапілі прыгранічны горад Вазін[60], вярнуўшы тым самым калідор паставак зброі з-за мяжы. Лівійская ўрадавая армія тым часам несла каласальныя страты ад авіяналётаў і ракетных удараў замежных караблёў, практычна цалкам страціўшы СПА і авіяцыю[61][62]. Значныя былі ахвяры сярод мірнага насельніцтва, якое пакутавала ад паветраных нападаў. У асобных выпадках супраць арміі і мясцовых жыхароў выкарыстоўваліся нават бомбы са збедненым уранам[63].
Нягледзячы на ўсё гэта, урад змог ажыццявіць перагрупоўку. Вырашана было аддаць перавагу ўзброеным пікапам замест класічнай бранятэхнікі, а таксама ўвесці ў тактыку некаторыя элементы партызанскай вайны, тым самым знізіўшы эфектыўнасць авіяўдараў НАТА і павялічваючы мабільнасць войск. У канцы сакавіка—пачатку красавіка армія Кадафі нават здолела перайсці ў контрнаступленне[64]. Падчас гэтага лаялісты адбілі Брэгу і атакавалі Адждабію, але на гэтым актыўная фаза баявых дзеянняў скончылася і пачалася патавая ваенна-палітычная сітуацыя, якая працягвалася да ліпеня.
Летам сілы паўстанцаў і НАТА актывізуюць наступальныя дзеянні. На ўсходзе краіны яны вяртаюць пад свой кантроль Брэгу і Бін-Джавад, але на гэтым тут спыняюцца. Праціўнікі рэжыму Кадафі засяродзілі свае намаганні на паўночным захадзе Лівіі, бліжэй да сталіцы. 1 чэрвеня яны пачалі аперацыю па дэблакаванні Яфрэна шляхам захопу ўчастка паўночнай дарогі ў горад. Яфрэн быў канчаткова вызвалены ад сіл лаялістаў 6 чэрвеня. Пасля дзеянні паўстанцаў былі накіраваны на прасоўванне з Яфрэна ў бок Гар’яна, што дазволіла ім 14 чэрвеня адбіць у кадафістаў Кіклу, а таксама ўсталяваць кантроль над участкам паўднёвай дарогі з Зінтана ў Яфрэн. 28 чэрвеня паўстанцамі былі захопленыя ваенныя склады ў Эль-Каа ў пустыні на поўдзень ад Зінтана, дзе знаходзіліся танкі і БМП. 11 чэрвеня паўстанцы пачалі штурм Эз-Завіі. Мяцежнікі панеслі цяжкія страты, але працягнулі штурм горада[65]. Да вечара наступнага дня супраціў лаялістаў не аслабеў. Стала ясна, што працяг штурму горада для паўстанцаў будзе каштаваць яшчэ больш вялікімі стратамі. Камандаванне ПНС вырашыла спыніць баі ў Эз-Завіі і адступіць.
13 жніўня паўстанцы атакавалі Гар’ян. Войскі паўстанцаў былі ў добрай форме, а сілы Кадафі адступалі, але, тым не менш, яны змаглі перагрупавацца і контратакаваць[66]. 14 жніўня паўстанцы заявілі, што ім удалося захапіць 70 працэнтаў горада[67][68]. 15 жніўня ўвесь Гар’ян перайшоў пад іх кантроль[69][70]. 17 жніўня войскі Кадафі распачалі спробу контрштурму, але 18 жніўня лаялістамі былі цалкам выбіты з горада[71].
Узяцце Гар’яна дазволіла паўстанцам пачаць наступленне на поўнач (у першую чаргу на Эз-Завію). Увечары 13 жніўня з’явіліся першыя паведамленні аб тым, што перадавыя часці апазіцыі ўвайшлі ў Эз-Завію. На працягу ўсяго наступнага тыдня ў горадзе ішлі баі паміж паўстанцамі і лаялістамі. 20 жніўня ПНС цалкам авалодаў Эз-Завіяй[72].
З паразай арміі Кадафі ў Нафусе пачалося наступленне на Трыпалі.
Да канца жніўня пад кантролем урада Лівіі заставаліся толькі чатыры буйныя гарады: Бені-Валід, Сірт, Себха і Трыпалі. Штурм апошняга пачаўся 20-га жніўня. У баях актыўна ўдзельнічалі спецпадраздзяленні з Катара, ААЭ, ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі[73]. Горад да гэтага моманту практычна цалкам быў акружаны. Нягледзячы на сваю перавагу, войскі ПНС і НАТА неслі цяжкія страты[74][75], але тым не менш хутка прасоўваліся па гарадскіх кварталах. Усяго за восем дзён сталіца пала. Пасля таго былі абложаныя Бені-Валід і Сірт. Тут кадафісты аказалі яшчэ больш жорсткае супраціўленне. Сам Муамар Кадафі знаходзіўся менавіта ў Сірце. 20 кастрычніка, разумеючы, што горад вось-вось падзе, ён паспрабаваў пакінуць яго. Аднак яго канвой быў знойдзены паўстанцамі і захоплены. Палонны Кадафі падвергнуўся катаванням і здзекам з боку апазіцыянераў, падчас якіх загінуў[76][77]. У гэты жа дзень паўстанцы канчаткова бяруць Сірт[78]. Супраціў рэшткаў прыхільнікаў Кадафі ў Бені-Валідзе працягваўся яшчэ некалькі дзён, але неўзабаве таксама быў задушаны. 23 кастрычніка Пераходны нацыянальны савет афіцыйна заявіў пра сваю перамогу ў грамадзянскай вайне.
7 ліпеня 2012 года, упершыню за 40 гадоў, у краіне прайшлі выбары ва ўстаноўчую Асамблею — Усеагульны Нацыянальны кангрэс. 9 жніўня Пераходны Нацыянальны савет Лівіі афіцыйна перадаў уладу кангрэсу, старшынёй якога абралі Мухамеда аль-Макрыфа, што стаў кіраўніком дзяржавы[79]. 20 лютага 2014 года адбыліся выбары ў Канстытуцыйную асамблею Лівіі. На выбарах былі абраны 60 членаў Асамблеі з 650 кандыдатаў, якія на працягу 120 дзён павінны былі падрыхтаваць праект Канстытуцыі краіны, што вызначыць асноўныя прынцыпы кіравання, сістэм органаў улады, статус плямёнаў, а таксама месца законаў шарыяту. Затым дакумент планавалася вынесці на рэферэндум[80][81].
На гэтым фоне здавалася, што краіна ўзяла курс на дэмакратычныя рэформы, аднавіўшы стабільнасць і парадак, але агульная абстаноўка ў Лівіі заставалася жаласнай. Асобныя баявыя сутыкненні працягваліся[82]. З падзеннем Кадафі вылучаюцца наступныя сілы: цэнтральны ўрад у Трыпалі, кадафісты, мясцовыя плямёны і кланы (туарэгі, берберы, тубу і іншыя), ісламісцкія арганізацыі (Ансар аль-Шарыя, Лівійскі Шчыт 1 і іншыя), самастойныя ўзброеныя фарміравання з ліку былых паўстанцаў (так званыя «брыгады» Місураты, Зінтана, Эз-Завіі і іншыя), падраздзяленні будучай Лівійскай Нацыянальнай арміі. Частка прыхільнікаў забітага Муамара Кадафі працягвала супраціў, які ўзначалілі яго дзеці — дачка Айша і сын Саіф. У 2012 годзе лаялісты ўтрымлівалі і перыядычна захоплівалі некаторыя гарады Лівіі, такія як Бені-Валід, Тархуна, Таджура, Куфра, Сірт. Супрацьстаялыя ім сілы час ад часу адбівалі іх назад[83].
Аднак прыхільнікі зрынутага рэжыму сталі не адзінай праблемай для ўрада былой апазіцыі. Пачаўся паступовы распад дзяржавы на некалькі тэрыторый, якія кантраляваліся рознымі варагуючымі групоўкамі і плямёнамі[84]. Канфлікты паміж імі адбываліся ўслед барацьбы за этнічныя, рэлігійныя, палітычныя, ідэалагічныя эканамічныя і рэгіянальныя інтарэсы. У эканамічным плане галоўнай мэтай узброенай барацьбы сталі нафтавыя радовішчы, а пазней таксама шляхі перапраўкі бежанцаў праз Міжземнае мора ў Еўропу і рабагандаль[85]. Тут жа ўстала пытанне аб тэрытарыяльнай цэласнасці краіны. У 2012 годзе, з прычыны барацьбы за нафту паміж мясцовымі сіламі і ўрадам у Трыпалі, Кірэнаіка ледзь не выйшла са складу Лівіі. Тое ж самае адбылося ў верасні 2013 года, калі мясцовыя плямёны абвясцілі пра аўтаномію Фецана[86]. Падобнае становішча ператварыла Лівію ў прывабную арэну для памкненняў тэрарыстычных і ісламісцкіх арганізацый[87].
.jpg)
14 лютага 2014 года была здзейснена няўдалая спроба дзяржаўнага перавароту пад пачаткам генерала Халіфа Хафтара, былога набліжанага Кадафі. На думку ваеначальніка, пасля звяржэння старога рэжыму краіна пайшла па няправільнаму шляху, і ён адважыўся выправіць гэта. Аднак сілам Хафтара не ўдалося займець рэальную ўладу і падтрымку насельніцтва. Тым не менш генерал працягнуў барацьбу. 16 мая Хафтар абвясціў аб пачатку шырокамаштабнай паветранай і наземнай аперацыі падкантрольных яму часцей у раёне горада Бенгазі, апісаўшы яе як «папраўку на шляху да рэвалюцыі»[6]. Ваеннае наступленне атрымала кодавую назву аперацыя «Годнасць». 18 мая аперацыя была пашырана да Трыпалі. У той жа час 25 чэрвеня прайшлі выбары ў Палату прадстаўнікоў (ППЛ), дзе прыхільнікі радыкальнага ісламу, якім і супрацьстаяў Хафтар, пацярпелі паразу. Урад узначаліў Агіла Салах Іса. 13 ліпеня ісламісты ў адказ на сваю паразу абвясцілі аб пачатку аперацыі «Рассвет Лівіі» з мэтай захапіць аэрапорт Трыпалі. Гэта ім удалося 23 жніўня пасля сарака дзён баёў[88]. З усталяваннем кантролю над горадам яны заявілі аб непрызнанні Палаты прадстаўнікоў і аб аднаўленні ўсеагульнага нацыянальнага кангрэса. 25 жніўня некаторыя прадстаўнікі Усеагульнага нацыянальнага кангрэса правялі пасяджэнне ў Трыпалі, абвясцілі сябе законнай уладай і абралі прэм’ер-міністрам Амара аль-Хасі, у выніку чаго ў краіне склалася двоеўладдзе[89][90][91]. Палата прадстаўнікоў пакінула захоплены Трыпалі і абгрунтавалася ў Табруку[92].
11 ліпеня 2015 года па выніках раўнда міжлівійскага дыялогу ў Марока падпісана першае пагадненне. Аднак цырымонію праігнаравалі дэлегаты праісламіцкага Усеагульнага нацыянальнага кангрэса Лівіі. Подпісы пад дакументам «аб міру і прымірэнні» паставілі эмісары часовага ўрада ў Табруку, прадстаўнікі шэрагу рэгіянальных муніцыпалітэтаў, вядучых палітычных партый і арганізацый грамадзянскай супольнасці краіны. Падрыхтаваны пры пасярэдніцтве ААН выніковы тэкст змяшчаў прапановы, унесеныя УНК. Згодна з планам, прапісанаму у пагадненні, у Лівіі павінен быць сфарміраваны ўрад нацыянальнага адзінства тэрмінам на год, які ўзначаліць прэм’ер-міністр і два яго намеснікі. Функцыі заканадаўчага органа меркавалася перадаць Палаце прадстаўнікоў[93].
9 кастрычніка сфарміраваны ўрад нацыянальнай згоды (УНЗ) Лівіі. Прэм’ер-міністрам краіны стаў Фаіз Сарадж. Акрамя таго, былі названыя імёны трох віцэ-прэм’ераў — Ахмеда Майтыга, Фатх аль-Мажбры і Мусы аль-Кані[94]. Тым не менш баявыя дзеянні прадоўжыліся. Палата прадстаўнікоў і Лівійская нацыянальная армія (ЛНА) Халіфа Хафтара не спяшаліся прызнаваць уладу Сараджа і ўступілі з ім у ваеннае супрацьстаянне.
У перыяд 2015—2018 гадоў абодва ўрады былі сканцэнтраваны на барацьбе з шматлікімі ўзброенымі групоўкамі[95]. Сутыкненні паміж прыхільнікамі Трыпалі і Табрука адбываліся рэдка, але 16 студзеня 2019 года сілы ЛНА раптам пачынаюць наступленне ў Фецане[96]. У сакавіку хафтараўцы выцясняюць УНЗ з Себхі і Мурзука, найбуйнейшых гарадоў рэгіёну.
.svg)
4 красавіка Хафтар загадаў вайскоўцам пачаць яшчэ адно наступленне, цяпер ужо на сталіцу краіны[97]. У канцы мая паміж прыхільнікамі ўрада Сараджа і сіламі Народнага фронту вызвалення Лівіі, што выступалі за аднаўленне даваенных парадкаў, адбылося буйнае сутыкненне. Праз месяц НФВЛ падтрымаў наступленне Хафтара, хоць да гэтага «фронт» не супрацоўнічаў ні з адным бокам канфлікту, выступаючы трэцяй сілай. Пазней хафтараўцам аказала дапамогу суданскія Сілы аператыўнай падтрымкі. Акрамя таго, у баях пад Трыпалі на баку Хафтара ўдзельнічалі прыватныя ваенныя кампаніі з Расіі і армія ААЭ. У сваю чаргу, войскі ўрада нацыянальнай згоды карысталіся падтрымкай ісламісцкіх сіл, звязаных з Аль-Каідай, такіх як Саветы шуры рэвалюцыянераў Бенгазі і Браты-мусульмане. Паведамлялася і аб удзеле замежных наймітаў з Туніса, Судана, Афганістана, Чада, Емена, Партугаліі, Малдовы. Вельмі значную падтрымку аказала Турцыя, якая дастаўляла зброю і боепрыпасы для трыпалітанскіх уладаў. Таксама турэцкія ваенныя перакідалі паўстанцаў з Сірыі ў Лівію. Са снежня сірыйская ўзброеная апазіцыя стала прымаць актыўны ўдзел у баявых дзеяннях. Галоўным чынам гэта байцы СНА, пратурэцкага сегмента Свабоднай сірыйскай арміі.
За паўгода аперацыі армія Хафтара прабілася да прыгарадаў і паўднёвых кварталаў сталіцы Айн-Зара, Сук аль-Ахад, Эр-Рамле, Калат Аль-Фурджан[98], узяла гарады Сабрат, Сурман, Эль-Аджайлат, Эс-Сабіа, Эль-Азізія, Эз-Завія[99], Бір-Алак[100], Зінтан, Гар’ян, Сідзі-Білан і іншыя[101]. У перыяд са снежня 2019 па студзень 2020 становішча спраў прыхільнікаў Сараджа яшчэ больш пагоршылася. У гэты час хафтараўцы ўзялі Сірт[102], байцы брыгады Місураты адмовіліся працягваць далейшы ўдзел у канфлікце[103], а 604-я брыгада і зусім перайшла на бок праціўніка[104]. Тады Сарадж звярнуўся па дапамогу да Турцыі. 5 студзеня 2020 года турэцкі лідар Рэджэп Таіп Эрдаган афіцыйна абвясціў аб адпраўцы вайскоўцаў у Лівію[105].
Актыўны ўдзел Турцыі значна паўплываў на бягучую абстаноўку, выкруціўшы сітуацыю ў карысць УНЗ. Найбольшыя поспехі былі дасягнуты ў красавіку—маі, калі войскі Сараджа аднавілі кантроль над мяжой з Тунісам, захапілі паветраную базу Аль-Ватыя, гарады Сабрат, Сурман і Эль-Аджайлат. Супраціў урада Трыпалі стаў больш жорсткім, а само прасоўванне атрадаў ЛНА прыпынілася. Пратурэцкія СМІ пісалі, што гэта таксама выклікана няздольнасцю нацыянальнай арміі браць сталіцу, у той час як палітолаг і ўсходазнаўца Карыне Геваргян звязвала гэта з нежаданнем Хафтара павялічваць страты сярод мірных жыхароў і разбурэння горада[106]. Так ці інакш, але станам на 4 чэрвеня трыпалітанская аперацыя хафтараўцаў канчаткова сарвалася[107].
Пасля сваёй перамогі ў пачатку лета 2020 года УНЗ пачынае наступлення ва Усходняй Трыпалітаніі. Разам з тым, у адказ на поспехі Сараджа і Эрдагана, прэзідэнт Егіпта Абдул Фатах ас-Сісі заявіў, што яго краіна можа ўварвацца ў Лівію на законных падставах, і заклікаў егіпецкую армію да поўнай баявой гатоўнасці. Ён адзначыў, што Егіпет атрымаў прамыя пагрозы ад «тэрарыстычных наймітаў і апалчэнцаў», таму любое ваеннае ўмяшанне з боку Каіра з гэтага часу легітымна[108].
Наступныя баявыя дзеянні не прывялі да поспеху таго ці іншага боку, і фронт стабілізаваўся па лініі Сірт—Джуфра, дзе фіксавалася нізкая актыўнасць абодвух армій. 21 жніўня Сарадж абвясціў аб спыненні ўсіх ваенных аперацый на тэрыторыі Лівіі. Акрамя таго, ён падтрымаў правядзенне прэзідэнцкіх і парламенцкіх выбараў у сакавіку наступнага года на аснове канстытуцыі, якая будзе ўзгодненая ўсімі лівійцамі. Адначасова з аналагічнай заявай выступіў і спікер Палаты прадстаўнікоў Агіла Салех, які яшчэ вясной прапанаваў кожнаму з трох рэгіёнаў Лівіі выбраць сваіх прадстаўнікоў у Прэзідэнцкі савет і пачаць працэс палітычных рэформаў. Хутка ў Марока і Швейцарыі пачаліся мірныя кансультацыі[109].
Растучая незадаволенасць насельніцтва пагаршэннем сацыяльна-эканамічнага становішча і бясконцай вайной прывяла да хваляванняў і пратэстаў. Ужо ў жніўні і верасні шэраг палітыкаў як у УНЗ, так і ў ППЛ абвясцілі аб адстаўцы. 16 верасня аб планах пакінуць сваё крэсла да канца кастрычніка заявіў нават Фаіз Сарадж. За пару тыдняў да гэтага ён зняў Фатхі Башага з пасады кіраўніка МУС УНЗ[109].
Сітуацыя ў Лівіі дала спрыяльную глебу для актывізацыі ісламарадыкальных тэрарыстычных арганізацый. Спярша гэта былі розныя фарміраванні, звязаныя з групоўкай «Аль-Каіда». Паступова іх выціснула арганізацыя «Ісламская дзяржава Ірака і Леванта» (ІДІЛ). Дадзеная групоўка першапачаткова сама з’яўлялася часткай «Аль-Каіды», дзейнічаючы ў Іраку, але з цягам часу станавілася ўсё больш самастойнай. Яе члены лічылі сваё фарміраванне паўнацэннай дзяржавай. ІДІЛ прызнала за сабой рэлігійную ўладу над усімі мусульманамі па ўсім свеце і імкнулася атрымаць палітычны кантроль над тэрыторыямі з пераважна мусульманскіх насельніцтвам[110]. У 2014—2015 гадах яна пашырыла сваю дзейнасць на Сірыю, Ліван, Емен, Афганістан, Паўночны Каўказ і краіны Еўрапейскага саюза, стаўшы на той момант самай магутнай тэрарыстычнай групоўкай свету.
Непасрэдна ў Лівіі першымі членамі групоўкі сталі былыя добраахвотнікі, якія ваявалі ў складзе ісламісцкіх атрадаў у Сірыі і Іраку. У снежні 2014 года баевікі здзейснілі напады на нафтавыя аб’екты і міжнародныя гатэлі, праводзілі масавыя расстрэлы і спрабавалі захапіць як мага больш тэрыторый[111]. Групоўка ўступіла ў канфлікт з абодвума ўрадамі. 14 сакавіка 2015 года байцы ІДІЛ разгарнулі штурм Сірта, які на той момант быў заняты прыхільнікамі УНК[112]. Ужо 31 мая баевікі канчаткова авалодалі горадам[113]. На той момант яны таксама захапілі Бенгазі і шэраг іншых гарадоў краіны.
13 лістапада таго ж года ЗША і іх саюзнікі вырашылі падтрымаць сілы УНК у барацьбе з баевікамі. Замежныя войскі пачалі ажыццяўляць паветраныя ўдары па пазіцыях ІДІЛ, паступова вызваляючы тэрыторыю краіны[114]. Вынікам гэтага стала аперацыя па вызваленні Сірта ў маі наступнага года, пачатая войскамі ўрада ў Трыпалі пры падтрымцы кааліцыі. Лівійскія сілы былі сканцэнтраваны на сухапутным напрамку, у той час як замежнікі ажыццяўлялі авіяцыйную падтрымку. Баевікі аказалі ўпартае супраціўленне і змаглі пратрымацца на працягу паўгода. Тым не менш 6 снежня Сірт быў канчаткова вызвалены ад ІДІЛ[115][116].
На ўсходзе краіны Палата прадстаўнікоў і ЛНА таксама вялі барацьбу з баевікамі. Прыярытэтным для іх з’яўляўся Бенгазі. Тут з 2014 года войскі генерала Халіфа Хафтара вялі бесперапынныя баі з рознымі групоўкамі, сярод якіх, акрамя ІДІЛ, Саветы шуры рэвалюцыянераў Бенгазі, Ансар аш-Шарыя, Лівійскі Шчыт 1. Варта адзначыць, што яны не з’яўляліся саюзнікамі «Ісламскай дзяржавы», ваюючы як з ёй, так і з ЛНА. Да мая 2016 года армія Хафтара кантралявала па меншай меры 90% горада[117]. Нягледзячы на дэкларацыю генерала Ханафа Хафтара аб «вызваленні» горада, дзясяткі баевікоў засталіся ўмацаванымі і абложанымі ў Сідзі Акрыбеш[118]. Канчатковае вызваленне горада адбылося толькі ў снежні 2017 года[119].
З падзеннем Сірта і Бенгазі ў ІДІЛ застаўся толькі адзін буйны аплот — Дэрна, якую яна падзяляла з групоўкай «Саветы шуры маджахедаў Дэрна». 5 лютага 2018 года вайскоўцы Лівійскай нацыянальнай арміі пачалі аперацыю супраць баевікоў. Пасля 5 тыдняў баёў, 19 сакавіка, ЛНА пацярпела паражэнне ў сутыкненнях з джыхадзістамі. Ваенныя адступілі з пазіцый, пакінуўшы ворагу некаторую колькасць тэхнікі[120]. Наступная спроба, ажыццёўленая ў красавіку—маі, стала больш удалай. Байцы ЛНА змаглі прабіцца ў гарадскую мяжу, але тут, як і ў выпадку з Сіртам, баевікі арганізавалі зладжаную абарону. Егіпет[121][122], ААЭ[123] і Францыя[124] аказалі Хафтару абмежаваную ваенную падтрымку, але праціўнік даволі павольна здаваў свае пазіцыі. У чэрвені баевікі былі выцесненыя ў гістарычную частку Дэрны, дзе яны працягвалі супраціў да лютага 2019[125]. Пасля ІДІЛ канчаткова аслабла, але яе прыхільнікі працягвалі ажыццяўляць асобныя акцыі[126].
Першая спроба ўрэгуляваць канфлікт была прадпрынята ў красавіку 2011 года, калі Муамар Кадафі заклікаў пачаць перамовы з НАТА аб спыненні авіяўдараў па тэрыторыі краіны. У жніўні афіцыйны прадстаўнік лівійскага лідара паведаміў, што той гатовы пачаць перамовы з паўстанцамі аб перадачы ўлады ў краіне[127].
12—13 лістапада 2018 года ў Палерма (Італія) прайшла першая міжнародная канферэнцыя па лівійскім канфлікце. Арганізатарам саміту стаў італьянскі прэм’ер-міністр Джузэпэ Контэ. У ім узялі ўдзел прадстаўнікі лівійскіх уладаў, у тым ліку Фаіз Сарадж, Агіла Салах Іса і Халіфа Хафтар, а таксама дэлегацыі ад розных краін і міжнародных арганізацый. Дадзеная сустрэча не прынесла ніводнага канкрэтнага рашэння, не пазначыла ніводнага абавязацельства бакоў і не вызначыла даты наступнага этапу лівійскага ўрэгулявання, аднак была прызнана паспяховай[128].
14—16 красавіка 2019 года ў Гадамесе павінна была прайсці так званая «Лівійская нацыянальная канферэнцыя». Яна была накіравана на пераадоленне крызісу ў краіне і стану двоеўладдзя. У ёй павінны былі прыняць удзел дэлегаты ўсіх супрацьлеглых бакоў, каб скласці «дарожную карту» для аб’яднання разрозненых дзяржаўных інстытутаў і правядзення агульнанацыянальных прэзідэнцкіх і парламенцкіх выбараў, неабходнасць у якіх была зацверджана яшчэ ў маі 2018 года[129]. З-за пачатку наступлення ЛНА на Трыпалі канферэнцыя была перанесена на нявызначаны тэрмін, а потым наогул адменена[130].
13 студзеня 2020 года ў Маскве павінна была прайсці сустрэча паміж Фаізам Сараджам і Халіфа Хафтарам, а таксама прадстаўнікамі іншых лівійскіх сіл[131], але першы адмовіўся весці перамовы з апанентам. Нягледзячы на гэта, была праведзена мірная канферэнцыя з удзелам розных кіраўнікоў дзяржаў, у тым ліку і лідараў варагуючых бакоў. Чакалася, што бакі падпішуць мірны дагавор. Сарадж і прадстаўнік парламента на ўсходзе краіны падпісалі двухбаковае пагадненне, аднак Хафтар узяў час на роздум. Замінка звязана з тым, што камандуючы ЛНА падчас перамоваў настойваў на неабходнасці бесперашкоднага ўводу сваіх падраздзяленняў у падкантрольны УНЗ Трыпалі, што не мелася на ўвазе праектам пагаднення. Дамова прадугледжвада адмову ад усіх наступальных дзеянняў і стварэнне ваеннай камісіі для вызначэння лініі судакранання і назіранні за перамір’ем. Таксама планавалася стварыць рабочыя групы па ўрэгуляванні сітуацыі ў рэгіёне[132].
.jpg)
19 студзеня ў Берліне прайшоў саміт па Лівіі, дзе ў тым ліку прысутнічалі Хафтар і Сарадж, аднак арганізаваць прамыя перамовы паміж імі не ўдалося. Нягледзячы на гэта, быў распрацаваны план урэгулявання лівійскага канфлікту. Згодна з прапанаванай рэзалюцыяй, працэс прапанавалася разбіць на шэсць «кошаў»: спыненне агню, выкананне эмбарга на зброю, палітычны працэс, рэформа сектара бяспекі, эканамічная рэформа і захаванне гуманітарных нормаў і правоў чалавека. Усім замежным удзельнікам канферэнцыі дакумент прапанаваў адмовіцца ад умяшальніцтва ў лівійскі канфлікт[133]. Падкрэслівалася, што ў выпадку, калі праект выніковага дакумента канферэнцыі будзе прыняты, то за ходам яго выканання будзе сачыць спецыяльна створаная міжнародная структура, якая будзе знаходзіцца пад эгідай ААН[134].
У лютым бакі канфлікту пачалі абмяркоўваць план чарговага перамір’я. Тут жа пачала работу Аб’яднаная ваенная камісія 5+5, стварэнне якой было прапісана ў берлінскім пагадненні. У яе ўвайшлі пяць прадстаўнікоў ад ЛНА і ад УНЗ. Мэта работы ваеннага камітэта — весці перамовы аб паўнавартасным спыненні агню ў Лівіі[135].
23 кастрычніка ў Жэневе (Швейцарыя) прайшла сумесная лівійская вайсковая камісія 5+5, якая прадстаўляла ЛНА і УНЗ. Яна дасягнула «сталага пагаднення аб спыненні агню ва ўсіх раёнах Лівіі». Дамова, якая ўступіла ў сілу неадкладна, патрабавала, каб усе замежныя баевікі пакінулі Лівію на працягу трох месяцаў, у той час як сумесныя паліцэйскія сілы будуць патруляваць спрэчныя раёны. У той жа дзень адбыўся першы камерцыйны рэйс паміж Трыпалі і Бенгазі[136].
У канцы 2020 і пачатку 2021 гадоў сітуацыя ў Лівіі ўсё яшчэ заставалася напружанай, хоць буйных ваенных сутыкненняў не фіксавалася.
9 снежня афіцыйны прадстаўнік ЛНА Ахмед аль-Місмары заявіў, што «ніхто не аб’яўляў аб заканчэнні бітвы» паміж іх сіламі і Турцыяй, а спыненне агню адбылося «ў знак павагі да намаганняў міжнароднай супольнасці, дружалюбных краін і жадання лівійцаў пакласці канец вайне». Пры гэтым аль-Місмары адзначыў, што прэзідэнт Турцыі Рэджэп Таіп Эрдаган «ніколі не пераставаў адпраўляць зброю ў Лівію». Паводле яго слоў, турэцкае судна, якое было перахоплена ваенна-марскімі сіламі ў пачатку месяца, знаходзілася ў «зоне абмежаванага доступу», а адказ МЗС Турцыі на законныя дзеянні прадстаўнікоў Хафтара ля лівійскага ўзбярэжжа ўтрымліваў «недапушчальную пыху»[137].
22 снежня турэцкі парламент падоўжыў тэрмін знаходжання вайскоўцаў у Лівіі яшчэ на 18 месяцаў, нягледзячы на абвешчанае ў кастрычніку пры пасярэдніцтве ААН спыненне агню ў Лівіі. Пагадненне прадугледжвала вывад замежных войск і наймітаў на працягу трох месяцаў[137].
У адказ, выступаючы 24 снежня на цырымоніі, прымеркаванай да 69-й гадавіны незалежнасці краіны, Хафтар адкрыта прыгразіў УНЗ новай вайной. Аднак гэтая заява не атрымала шырокай падтрымкі ў яго прыхільнікаў. З ліку замежных сіл, якія падтрымлівалі фельдмаршала, толькі ААЭ выступілі за новае наступленне на Трыпалі. Пры гэтым тры іншых саюзніка Хафтара, у асобе Францыі, Расіі і Егіпта, адрэагавалі на план новай вайны адмоўна. Адкрытая ваенная падтрымка ЛНА з-за мяжы паменшылася пасля правалу спробаў захопу Трыпалі. У Егіпце намецілася тэндэнцыя на наладжванне кантактаў з Трыпалі. На думку турэцкага выдання «Anadolu», новая хваля дэстабілізацыі ў Лівіі стала б падсілкоўваннем для тэрарыстаў, якія паспрабуюць замацавацца ў асобных гарадах Лівіі і тым самым ператворацца ў пагрозу для суседніх краін, што не трэба Егіпту. У Каіры таксама ўлічылі фактар перамогі Джо Байдэна на выбарах прэзідэнта ЗША 3 лістапада, бо новы амерыканскі лідар быў рэзка негатыўна настроены ў пытанні расійскага ўплыву ў рэгіёне. У самой Расіі таксама далі зразумець, што не імкнуцца да актыўнай ролі ў новай ваеннай кампаніі. Больш за тое, 30 снежня кіраўнік МЗС РФ Сяргей Лаўроў сустрэўся са сваім лівійскім калегам з боку УНЗ Мухамедам Сіялай[138].
Неўзабаве ў Лівіі пайшлі чуткі пра тое, што правадыры некаторых усходніх плямёнаў выступілі з прапановай замяніць Халіфа Хафтара на генерала Абдэрэзака Назіры, які займаў пасаду начальніка штаба ЛНА з самага яе заснавання ў 2014 годзе. Лічыцца, што Назіры карыстаецца падтрымкай спікера парламента Агілы Салеха, чые адносіны з Хафтарам прыкметна астудзелі ў апошні час. На думку праціўнікаў фельдмаршала, такая ракіроўка можа нават паскорыць працэс аб’яднання арміі, бо сярод многіх лівійскіх вайскоўцаў на захадзе краіны Назіры не выклікае такога непрымання, як Хафтар[139].
5 лютага дэлегаты двух супрацьлеглых бакоў абралі ў Жэневе лідараў пераходнага ўрада краіны. Гэты ўрад будзе кіраваць Лівіяй да ўсеагульных выбараў. Прэзідэнцкі савет узначаліў дыпламат Мухамед Юніс Манфі, які карыстаецца падтрымкай на ўсходзе краіны. Прэм’ер-міністрам на час пераходнага перыяду прызначаны ўплывовы прадпрымальнік Абдэль Хамід Мухамед Дбэйбе, які падтрымліваецца на захадзе Лівіі. Муса аль-Кані і Абдала аль-Лафі сталі віцэ-прэзідэнтамі. Іх сумесны спіс атрымаў 39 галасоў, на пяць больш, чым у Агілы Салех Іса і Фатхі Башагі[140].
У сакавіку ў ходзе свайго візіту ў Анкару прэм’ер Дбэйбе звярнуўся да Рэджэпа Эрдагана з заклікам вывесці з Лівіі як турэцкіх салдат, так і лаяльных туркам сірыйскіх наймітаў. Прамога адказу з абяцаннямі пайсці на такі крок лівійскі палітык не атрымаў. Эрдаган абмежаваўся запэўненнямі ў падтрымцы новага лівійскага кіраўніцтва[139]. На той момант, паводле даных ААН, у краіне знаходзіліся 20 тысяч замежных вайскоўцаў, наймітаў і добраахвотнікаў, галоўным чынам з Турцыі, Сірыі, Расіі і іншых краін. Пад іх кантролем знаходзіліся дзесяць ваенных баз[141].
У 2022 годзе канфрантацыя і двоеўладдзе ў Лівіі аднавіліся: Палата прадстаўнікоў, бачачы праблемы ва ўрадзе Дбэйбы з правядзеннем выбараў, прызначыла новым прэм’ерам Фатхі Башагу. Аднак яго прызначэнне было аспрэчана, што ў жніўні прывяло да новых узброеных сутыкненняў[142].
Пасля дзяржаўнага перавароту 1969 года і прыходу да ўлады Кадафі пачалося шматгадовае ідэалагічнае, палітычнае і часам ваеннае супрацьстаянне паміж Лівіяй і Захадам, якое заключалася ў адрозненні сістэм, незадаволенасцю ЗША і іх саюзнікаў пераследам дысідэнтаў і супрацоўніцтвам лівійскіх уладаў з радыкальнымі ісламістамі[143], а лівійскімі ўладамі — «агрэсіўнай імперыялістычнай палітыкай» заходніх дзяржаў[144]. Сярод прычынаў, якія прывялі ЗША і іх саюзнікаў да інтэрвенцыі 2011 года, называліся пагроза з боку дзеючага рэжыму, рэсурсныя багацця Лівіі[145] і нават навінавыя фэйкі ад апазіцыі, што ўвялі ў зман кіраўніцтва многіх краін[146].
Так ці інакш, але 19 сакавіка 2011 года міжнародная кааліцыя на падставе рэзалюцыі ААН 1973 пачала наносіць паветраныя і ракетныя ўдары па тэрыторыі Лівіі. Дакумент дэклараваў абарону мірных жыхароў як мэту ўмяшання (гл. Гуманітарная інтэрвенцыя) і даў права знішчаць любыя войскі, што ўяўляюць пагрозу для паўстанцаў, толькі з дапамогай удараў з паветра. Яна забараняла мясцовыя і грамадзянскія авіязносіны над тэрыторыяй Лівіі, матывуючы гэта недапушчэннем бамбардзіровак гарадоў Кірэнаікі сіламі Кадафі. Палёты замежных ваенных пад забарону не падпадалі[147]. Пры гэтым камандаванне кожнай з краін-удзельніц аперацыі выбрала ўласную кодавую назву для баявых дзеянняў: амерыканская версія гучала як «Світанак Адысеі», французскія вайскоўцы назвалі аперацыю «Харматан», Вялікабрытанія — «Эламі», Канада — «Мабайл». Пазней саюзнікі аб’ядналі ўсе аперацыі ў адну кампанію (Аперацыя «Саюзны абаронца»)[148].
У той жа час кааліцыя накіравала да паўстанцаў сваіх вайсковых саветнікаў і інструктараў, а таксама займалася пастаўкамі зброі[149].
31 кастрычніка ў Трыпалі прыбыў генеральны сакратар НАТА Андэрс Фог Расмусэн, які абвясціў аб «шчасным зыходзе» лівійскай аперацыі і павіншаваў лівійскі народ са «свабодай, заваяванай з цяжкасцю»[148]. Саюзнікам удалося знішчыць большую частку СПА і ВПС сіл урада, нанесці ворагу сур’ёзны ўрон, што ў канчатковым выніку прывяло да падзення рэжыму Кадафі[3].
.jpg)
У 2014 годзе паўстаў раскол: Францыя і Грэцыя падтрымалі ўлады ў Табруку, тады як ЗША, Вялікабрытанія і Італія ўсталі на бок Трыпалі. Аднак у рамках ваеннай аперацыі супраць ІДІЛ краіны НАТА актыўна супрацоўнічалі, хоць французскія вайскоўцы дзейнічалі выключна ў антытэрарыстычных аперацыях ЛНА (Бенгазі і Дэрна[124]), а амерыкана-брытана-італьянскія часці — УНЗ (Сірт[150][151][152]).
7 красавіка 2019 года Афрыканскае камандаванне Узброеных сіл ЗША (AFRICOM) паведаміла, што часова выводзіць свой кантынгент з Лівіі з меркаванняў бяспекі[153]. Нягледзячы на вывад войскаў, у канцы красавіка паведамлялася аб групе амерыканскіх вайскоўцаў у раёне Місураты. Вайскоўцы ЗША нібыта прыбылі на хуткасных катэрах з суседняга Туніса. Афіцыйнага пацверджання або абвяржэння гэтай інфармацыі не было. У той момант горад знаходзіўся пад кантролем сіл прэм’ер-міністра Ф. Сараджа[154].
11 лютага 2020 года, па даных інфармацыйнага партала «Голас Амерыкі», амерыканскія ваенныя, якія знаходзілся ў Самалі, рыхтаваліся да перакідання ў Лівію. Па словах карэспандэнта службы нацыянальнай бяспекі, Афрыканскае камандаванне ўзброеных сіл ЗША разглядала ініцыятыву па перакідцы войскаў і браніраванай тэхнікі з самалійскага кірунку на лівійскі. Заяўлялася, што перадыслакацыя сіл будзе ажыццяўляцца для барацьбы з баевікамі і зніжэння тэрарыстычнай актыўнасці ў рэгіёне. Раней камандуючы Цэнтральнага камандавання ЗША Кенет Макензі заявіў, што замежнае ўмяшанне ў справы Лівіі ставіць крыж на намаганнях па дасягненні міру. Ён заклікаў адмовіцца ад такой палітыкі, якая прыводзіць да росту напружанасці. Пасол у Лівіі Рычард Норланд звярнуўся да кіраўніцтва Урада нацыянальнай згоды з патрабаваннем раззброіць усіх баевікоў і адмовіцца ад паслуг розных бандфарміраванняў[155].
З 2014 года Расія разгортвае палітыку вяртання страчаных пазіцый СССР у знешняй палітыцы. Гэтыя мерапрыемствы пачаліся з Крымскіх падзей, а затым прадоўжыліся ў ваеннай аперацыі ў Сірыі і актывізацыі адносін з шэрагам краін «трэцяга свету»[156][157]. З часам расійская актыўнасць распаўсюджваецца на Лівію. Немалаважную ролю тут адыграла жаданне ўтрымаць кантроль над нафтавымі радовішчамі[158].
На думку арабіста Леаніда Ісаева, расійская прысутнасць у рэгіёне дазволіла б здабываць дывідэнды ад супрацоўніцтва з рэгіянальнымі дзяржавамі. Лепш за ўсё гэта прадэманстравала грамадзянская вайна ў Сірыі, дзе актыўны ўдзел у канфлікце дазволіў Маскве прымусіць краіны рэгіёну да актыўнага ўзаемадзеяння з расійскімі ўладамі. Расія ўмацавала свае сувязі з дзяржавамі Блізкага Усходу і Паўночнай Афрыкі. Пры гэтым яна пачала ўяўляць цікавасць для рэгіянальных дзяржаў у першую чаргу менавіта як сіла, здольная паўплываць на сірыйскія ўлады, Іран, або хусітаў у Емене. Як выказаўся даследчык, спрыяльным для Масквы стаў «геапалітычны вакуум, які ўтварыўся пасля таго, як ЗША так і не змаглі сфармуляваць сваю пазіцыю ў дачыненні да распачатых у 2011 годзе працэсаў рэканфігураціі блізкаўсходняга светапарадку»[159].
У пачатку лютага 2015 года ў Маскву з афіцыйным візітам прыбыў прэм’ер-міністр Абдала Абдурахман ат-Тані. На сустрэчы абмяркоўваліся пытанні паставак узбраенняў у Лівію і падрыхтоўкі лівійскіх ваеннаслужачых расійскімі спецыялістамі[160]. 15 красавіка на сустрэчы міністра замежных спраў РФ Сяргея Лаўрова з ат-Тані, апошні заявіў, што спадзяецца на дапамогу ў аднаўленні лівійскіх дзяржаўных інстытутаў, ваеннай сілы Лівіі, а таксама бяспекі ў краіне праз намаганні ў тым ліку ў рамках міжнародных арганізацый[161]. У гэты ж дзень адбылася сустрэча прэм’ер-міністра з сакратаром савета бяспекі РФ Мікалаем Патрушавым. Бакі выказалі занепакоенасць з нагоды палітычнага расколу ўнутры Лівіі, а таксама росту ўплыву ў краіне тэрарыстычных груповак[162].
У 2019—2020 гадах паступалі шматлікія паведамленні аб удзеле ў баявых дзеяннях на баку ЛНА наймітаў расійскай ПВК «Вагнер». Сярод інфармацыі аб прысутнасці супрацоўнікаў кампаніі ў Лівіі былі як фэйкі, так і сапраўдныя доказы. Расійскія СМІ адмаўлялі ўсе паведамленні, тады як у заходніх пераважала іншае меркаванне. Прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін заяўляў, што калі ў Лівіі і ёсць расійскія найміты, то яны не прадстаўляюць інтарэсы дзяржавы. У ААН таксама першапачаткова абверглі інфармацыю аб ПВК «Вагнер», але пазней арганізацыя выпусціла буйны даклад па гэтай тэме, дзе пацвярджалася прысутнасць наймітаў. У Расіі матэрыялы арганізацыі падвергнуліся крытыцы з-за выкарыстання ў ім матэрыялаў скандальнага ўкраінскага сайта «Миротворець»[163].
У верасні 2020 года ў шэрагу СМІ з’явіліся публікацыі пра тое, што расійскае кіраўніцтва ў абыход эмбарга ААН пастаўляе зброю войскам Хафтара, выкарыстоўваючы тэрыторыю Сірыі ў якасці перавалачнага пункта. Міністр замежных спраў С. Лаўроў на прэс-канферэнцыі па выніках візіту ў Дамаск запэўніў журналістаў, што падобная інфармацыя не падмацаваная ніякімі фактамі[164]. У сакавіку 2021 года групы экспертаў ААН па Лівіі ў сваім дакладзе пацвердзілі факт парушэння зброевага эмбарга расійскім бокам. Акрамя Расіі, у справаздачы згадваліся Турцыя, ААЭ, Іарданія і Егіпет[165].
У 2010-х краіна разгарнула актыўную знешнюю экспансію па вяртанні ўплыву ў былых уладаннях Асманскай імперыі і мусульманскім свеце. Турцыя лічыла Лівію часткай сваёй сферы ўплыву ва Усходнім Міжземнамор’і і важным эканамічным партнёрам у Афрыцы. На думку Джалела Харшаві, супрацоўніка Нідэрландскага Інстытута міжнародных адносін, Анкара выявіла дзве паралельныя тэндэнцыі, дзе з аднаго боку ёсць адсутнасць у ЗША цікавасці да Блізкага Усходу, а з другога боку — адсутнасць знешняй палітыкі і сродкаў у еўрапейскіх краін. Тым самым рэгіён застаўся без буйных заступнікаў. Таму ключавыя рэгіянальныя гульцы разглядалі Лівію як свайго роду лабараторыю[166].
Турэцкія ўлады таксама імкнуліся аслабіць пазіцыі сваіх палітычных і эканамічных канкурэнтаў, такіх як Грэцыя, Кіпр, Егіпет і Ізраіль. За кошт умацавання пазіцый у Лівіі магло адбыцца і ўмацаванне турэцкіх сіл у Паўночным Кіпры. Падобнага можна было дасягнуць узяўшы пад кантроль марскія транспортныя калідоры і нафтагазавыя радовішчы ў Паўднёвым Міжземнамор’і, і стварэнне перманентнай пагрозы для Еўропы ў выглядзе патоку бежанцаў, ціскам на аравійскія манархіі, Францыю, Егіпет і Расію[167][168]. Нафтавыя кампаніі Турцыі і іх дзяржаўныя заступнікі бачылі велізарны патэнцыял у нявыкарыстаных прыродных рэсурсах Лівіі. Акрамя гэтага, мелася цікавасць па ўдзеле ў будучых інфраструктурных праектах на лівійскай тэрыторыі ў пасляваенны перыяд[169].
28 лістапада 2019 года Турцыя і Урад нацыянальнай згоды Лівіі заключылі мемарандум аб супрацоўніцтве, у тым ліку ваенным. Таксама дакумент пашыраў марскія межы Турцыі да ўзбярэжжа Дэрны і Табрука. Турэцкі лідар Рэджэп Таіп Эрдаган зацвердзіў яго 26 снежня і ў той жа дзень паведаміў, што ўжо ў студзені запытае ў парламента дазвол адправіць у Лівію войскі[170].
Яшчэ з вясны 2019 года Турцыя актывізавала падтрымку сілам, лаяльным УНЗ. Турэцкае кіраўніцтва забяспечвала іх ваеннай тэхнікай, дронамі, а таксама, па заявах ЛНА, у Лівіі дзейнічалі турэцкія ваенныя саветнікі. 27 снежня ўрад Фаіза Сараджа звярнуўся з афіцыйным запытам да Турцыі аб аказанні ваеннай дапамогі[170]. Халіфа Хафтар абвясціў у краіне масавую мабілізацыю для «выгнання замежных сіл» у адказ на планы ўладаў Турцыі адправіць войскі ў Трыпалі. Ён заклікаў лівійцаў забыцца пра рознагалоссі, «аб’яднацца і ўзяцца за зброю», каб «абараніць зямлю і гонар». Камандуючы нацыянальнай арміяй абвінаваціў прэзідэнта Турцыі Рэджэпа Эрдагана ў імкненні адрадзіць «асманскае валадарства» ў Лівіі і назваў магчымае сутыкненне «бітвай з каланізатарамі»[171].
5 студзеня 2020 года Эрдаган заявіў, што турэцкія вайскоўцы накіраваліся ў Лівію. Адпраўку вайскоўцаў у Лівію ўхваліў турэцкі парламент[105]. 8 студзеня ў Трыпалі ўжо прыбылі першыя атрады Узброеных сіл Турцыі для падтрымкі арміі Фаіза Сараджа[172].
Кантынгент ваенных спецыялістаў з Турцыі на сваім піку дасягнуў 50 чалавек[173][174]. Гэтыя сілы займаліся кансультацыяй і каардынацыяй дзеянняў арміі УНЗ, а часам наўпрост удзельнічалі ў баявых дзеяннях. Турэцкія ваенныя замацаваліся ў раёнах Мітыгі і Місураты. Пры падтрымцы войск Сараджа туркі ўжывалі сістэмы СПА, радыёлакацыйныя сістэмы і артылерыю. Сама Місурата ператварылася ў апорны пункт, які выкарыстоўваўся для назапашвання ваенных рэсурсаў[175]. Акрамя ўсяго іншага, турэцкі бок прадаставіў Сараджу сваю ваенную тэхніку, напрыклад, баявыя машыны пяхоты ACV-15, бронеаўтамабілі Kirpi, радары KALKAN, зенітна-ракетныя комплексы SkyGuard і Oerlikon, беспілотнікі Bayraktar. Турэцкая Рэспубліка таксама прыцягнула да лівійскага канфлікту сірыйскую апазіцыю[176][177].
Галоўны трыумфам турэцкіх вайскоўцаў стаў захоп авіябазы Аль-Ватыя, пра ўзяцце якой 18 мая асабіста абвясціў Сарадж. Тут былі знішчаны дзясяткі наймітаў, вялікая колькасць тэхнікі і ўзбраення, у тым ліку два ЗРК «Панцыр» расійскай вытворчасці[178]. База мела вялікае стратэгічнае значэнне для Хафтара: яе выкарыстоўвалі ў аперацыі ЛНА па штурму Трыпалі[179].
У ходзе вайны 2011 года сілам ПНС, акрамя краін НАТА, пастаўлялі зброю Егіпет[180], Малдова[181], Швейцарыя[182] і Катар[183][184][185]. Па заяве начальніка Генштаба ўзброеных сілаў Катара Хамада бен Алі аль-Атыя, у краіне знаходзіліся сотні катарскіх вайскоўцаў, якія займаліся падрыхтоўкай паўстанцаў і забеспячэннем сувязі з сіламі НАТА[186]. У той жа час у пагранічных сутыкненнях у раёне горада Вазін на баку ПНС выступіла армія Туніса[187].
У сваю чаргу Кадафі карыстаўся падтрымкай Алжыра[188] і Сірыі[189], якія пастаўлялі яму падчас канфлікту зброю і боепрыпасы. Паведамлялася нават пра ўдзел у канфлікце на баку ўладаў 5-й брыгады арміі Зімбабвэ[190].
Беларусь таксама называлася ў ліку краін, якія падтрымлівалі лівійскія ўлады. Нібыта падчас баявых дзеянняў пры арміі Кадафі знаходзілася каля 500 ваенных спецыялістаў, як з прыватнымі індывідуальнымі кантрактамі, так і накіраваных па дзяржаўнай лініі. Беларусы знаходзіліся на пасадах ваенных саветнікаў, снайпераў[191], займаліся падрыхтоўкай кадраў, рамонтам[192] і эксплуатацыяй[193] тэхнікі. Устойлівасць войскаў у першыя месяцы інтэрвенцыі меркавана заслуга менавіта замежных ваенных. Тым не менш беларускі ўрад адмаўляе свой удзел у канфлікце[64].
У ходзе вайны 2014—2020 гадоў ўсходнія ўлады атрымлівалі матэрыяльную, фінансавую і ваенную дапамогу ад такіх краін як Іарданія, Саудаўская Аравія, ААЭ, Егіпет, Сірыя і Беларусь[194][195][196][197], а сілы ў Трыпалі — Катар, Туніс, Алжыр і Украіна[198][199][200]. Судан, у залежнасці ад перыяду і крыніц, падтрымліваў то той, то другі бок[201][202].
У агульнай складанасці, зыходзячы з розных крыніц, за перыяд 2011—2020 гадоў у Лівіі загінула прыкладна 40—65 тысяч чалавек, што робіць гэтыя падзеі адным з самых кровапралітных канфліктаў Арабскай вясны, саступаючы толькі грамадзянскай вайне ў Сірыі.
Колькасць загінуўшых на першым этапе ацэньваецца ў 25, 30 або 50 тысяч у розных крыніцах[203][204][205], яшчэ 50 тысяч параненых[206] і 4 тысячы зніклых[207].
У студзені 2013 года новы лівійскі ўрад заявіў, грунтуючыся на незавершаных даследаваннях, што ў ходзе канфлікту было забіта 4700 паўстанцаў і столькі ж лаялістаў, яшчэ 2100 камбатантаў прапалі без вестак. Колькасць забітых і зніклых без вестак грамадзянскіх асоб не падлічвалася[205]. Human Rights Watch 1350 байцоў апазіцыі былі прызнаныя зніклымі без вестак у ходзе баявых дзеянняў на ўсходзе[208], 781—900 — у бітве за Місурату, з якіх 163 былі пазней выяўлены ў двух масавых магілах[209][210], 136 — падчас кампаніі ў гарах Нафуса, 74 — у баях на дарозе Брэга—Адждабія і да 700 паўстанцаў прапалі без вестак у бітве за Бін-Джавад, з якіх 170 былі пазней знойдзены ў брацкай магіле[211]. Яшчэ 2708—2827 паўстанцаў усё яшчэ лічыліся прапаўшымі без вестак. На Усходнім фронце паўстанцы страцілі 4145 чалавек забітымі, 3144 прапаўшымі без вестак і звыш 1000 параненых[212][213]. Тут жа ўрадавая арміі і праўрадавыя апалчэнні страцілі 2114 загінулых[214]. Вялікія страты панесла Брыгада Хаміса, што ваявала за ўрад (9000 забітых, параненых, зніклых, палонных і дэзерціраў, што складае 90 % ад асабістага складу)[215]. Частка палоненых лаялістаў была пакарана смерцю. Так у жніўні 2011 у Місураце паўстанцы забілі каля 1000 палонных[216].
Страты замежных сіл склалі: адзін брытанскі лётчык, які загінуў у авіякатастрофе ў Італіі[217], а таксама ад 21 да 35 байцоў брытанскага спецатрада SAS[218][219]. Неназваная колькасць забітых і параненых меліся ў шэрагах арміі Туніса падчас баёў за Вазін[187] і заходніх спецпадраздзяленняў у перастрэлцы ў ноч з 22-га на 23-га жніўня ў Трыпалі[220].
Дакладныя даныя пра страты мірнага насельніцтва адсутнічаюць. Па заяве афіцыйнага Трыпалі 1 чэрвеня 2011 года, з 19 сакавіка па 26 мая толькі ад ракет і бомбаў НАТА было забіта 718 і паранена 4067 чалавек[221]. Лівійскае адзяленне МКЧК паведамляла пра 1 400 загінулых грамадзянскіх ад дзеянняў інтэрвентаў[222]. Паводле інфармацыі, агучанай паслом Ісламскай Рэспублікі Іран у Расіі Махмудам Рэзай Саджадзі, толькі пад бамбардзіроўкамі загінула 40 тыс. жыхароў[223]. Па даных былога пасла Расіі ў Лівіі Уладзіміра Чамава ў ходзе ваенных дзеянняў прапала без вестак 30 тысяч лівійцаў[224]. Падчас гарадскіх баёў ад 800 да 2 150 мірных грамадзян загінулі ў Сірце (+370 чалавек сталі ахвярамі рэпрэсій ПНС[225]), некалькі сотняў у Эз-Завіі[226], ад 25 да 30 — у Адждабіі, мінімум 1 — у Брэзе[227], 108 (+167 параненых) — у Трыпалі. Таксама загінуў адзін грамадзянін ПАР[228] і паранены грамадзянін Туніса[187].
У наступных сутыкненнях з кастрычніка 2011 па снежань 2012 г. загінула ад 942 да 1096 чалавек (адсюль 5 забітых з 25—30 параненымі падчас баёў за Бені-Валід[229][230]), а са студзеня па май 2014 — 233. Колькасць забітых за 2013 год застаецца невядомай[231].
У канфлікце 2014—2020 гг. налічвалася 14 500 загінуўшых, з іх 2 400 мірных жыхароў[232] і 2500 байцоў ІДІЛ[233]. Сярод ахвяр 3 французскіх[234] і адзін амерыканскі, 3—27[235][236][237] турэцкіх ваенных, 481[238]—500[239] баец сірыйскай апазіцыі, 53—78 расійскіх наймітаў[240] і 6 ваеннаслужачых ААЭ[241]. Сярод замежнікаў ёсць і грамадзянскія асобы. У канцы ліпеня 2019 г. падчас атакі на аэрадром Аль-Джуфра забіты ўкраінскі лётчык з Мелітопаля Уладзімір Бухальскі[242], а ў кастрычніку пад артабстрэлам загінуў грамадзянін Марока[243]. У лютым 2020 года падчас чарговага абстрэла загінуў сірыйскі перакладчык, які знаходзіўся пры турэцкіх сілах[244].
Паводле даследавання міжнароднай кансалтынгавай кампаніі Geopolicity, толькі бюджэтныя страты Лівіі за першы год баявых дзеянняў склалі каля $14 млрд. Вялікі ўрон быў нанесены інфраструктуры краіны. Да жніўня 2011 года з-за недахопу сыравіны і дрэннага тэхнічнага стану ўсталі ўсе нафтаперапрацоўчыя заводы[245]. Паводле ацэнак МВФ страты ВУП краіны да восені 2011 года склалі $7,7 млрд[246]. Па выніках жа года ВУП страціў 60 % у параўнанні з 2010 годам. Высокага ўзроўню дасягнула інфляцыя, на што паказвае павелічэнне грашовай масы лівійскіх дынараў больш чым удвая[247]. Была замарожаная значная частка з $150 млрд, якія належалі Лівіі, на замежных рахунках[213][248]. Па выніках канфлікту Лівія ператварылася ў даўжніка краін, дзе праходзілі лячэнне паўстанцы. Так, напрыклад, доўг толькі перад Грэцыяй склаў каля €150 млн[249].
Вялікія страты панесла нафтавая галіна. Калі да пачатку канфлікту штодзённая здабыча нафты складала 1,6 мільёна барэляў у суткі, то ў сярэдзіне верасня здабывалася ўсяго 200 тысяч. Гэта значыць, здабыча звалілася ў 8 разоў[250]. Вынікам гэтага стаў скачок коштаў на нафту[251], у выніку чаго базавая цана барэля нафты АПЕК дасягнула 2,5 гадовага максімуму[252]. Ужо 22 лютага 2011 года цана паднялася на 3,4 %, а праз 2 дні быў зафіксаваны новы скачок — на 4,8 %, у выніку чаго кошт нафты дасягнуў $ 111,01 за барэль, а да красавіка — 120,91 %[253]. Паводле ацэнкі міністра фінансаў Лівіі Абдэльхафіза аз-Злітні, да жніўня 2011 года страты у нафтавай галіне краіны склалі да $50 млрд, у тым ліку $20 млрд ад прыпынення экспарту нафты[254]. Першапачаткова лівійскія ўлады планавалі аднавіць даваенныя тэмпы здабычы нафты да канца 2011, а затым да сярэдзіны 2012 года. Але і да пачатку 2013 года ўзровень здабычы адноўлены не быў і складаў не больш за 1,4 млн барэляў у суткі. Складанасці звязаны з пастаяннымі ўзброенымі сутыкненнямі ў Кірэнаіке, асноўным нафтаздабыўным рэгіёне краіны, і з адсутнасцю неабходных фінансавых рэсурсаў[255].
Пры гэтым калі ўрады, якія прыйшлі на змену Кадафі, папаўнялі бюджэт за кошт захаванай часткі нафтавага сектара, то падаткі з іншых відаў бізнесу часцяком атрымліваюць розныя ўзброеныя арганізацыі. Імпарт спажывецкіх тавараў і тэхнікі для вытворчасцяў, кантроль над мяжой і транспартнымі артэрыямі з’яўляліся галоўнымі крыніцамі даходу мілітарызаваных груп. Акрамя таго, ішла кантрабанда золата, экспарт і імпарт зброі ў абыход эмбарга ААН. Большую частку эканомікі склаў ценявы сектар, які фармаваўся, у тым ліку, за кошт міграцыйных патокаў з Афрыкі ў Еўропу[4].
Пад пагрозай апынулася функцыянаванне і далейшае развіццё найбуйнейшага ірыгацыйнага праекта ў свеце — Вялікай рукатворнай ракі, а таксама будаўнічы праект «Новы Дубай», у рамках якога на працягу 10 гадоў меркавалася інвеставаць у будаўніцтва каля $500 млрд[256].
На гэтым фоне пачаўся рост злачыннасці. Новыя ўлады зафіксавалі рост забойстваў у 2012 годзе ў параўнанні з 2011 годам на 503 %, колькасць крадзяжоў на 448 % і г.д[257]. Распаўсюджанай практыкай сталі расправы баевікоў над сваімі апанентамі прама ў бальніцах, куды апошнія траплялі пасля ўзброеных сутыкненняў[258][259]. З-за адсутнасці бяспекі паўсталі праблемы з авіязносінамі ў краіне. Lufthansa, якая пачала займацца рэгулярнымі палётамі ў Лівію яшчэ ў лютым 2012 года, праз год была вымушана іх спыніць у сувязі з «напружанай сітуацыяй у рэгіёне»[260]. Адначасова многія грамадзяне былі пазбаўлены волі. У турмах шматлікіх рэгіянальных брыгад апынуліся каля 8,5 тысяч чалавек, якія абвінаваліся ў супрацоўніцтве з ранейшай уладай, у той час як колькасць палітычных зняволеных пры М. Кадафі не перавышала 6 тысяч[247]. Пазней гэтыя месцы выкарыстоўваліся для ўтрымання ваеннапалонных, праціўнікаў тых ці іншых сіл і выкрадзеных замежнікаў. Падобныя ўстановы знаходзіліся пад поўным кантролем асобных груповак. Найбольш вядомай з іх стала турма Мітыга, што належала ісламісцкай групоўцы «RADA». Калонія сумна праславілася дрэннымі ўмовамі і катаваннямі. Капітан расійскага судна «Тэметэрон» Уладзімір Цякучаў, які ўтрымліваўся ў Мітызе з 2016 па 2019 год, у інтэрв’ю выданню «Комсомольская правда» заявіў, што ў турме знаходзілася больш за 3000 зняволеных[261].
Са жніўня[262] па кастрычнік[263] 2020 года па ўсёй краіне пракацілася хваля пратэстаў у сувязі з павелічэннем беднасці, адключэннем электраэнергіі, дрэннымі ўмовамі жыцця і беспрацоўем. У студзені 2021 года ў гуманітарнай дапамозе мелі патрэбу 1,3 мільёна лівійцаў. У той жа час Лівія была ахоплена найцяжэйшым крызісам у сферы электрычнасці. Да праблем дадалася і пандэмія COVID-19. На снежань 2020 года афіцыйна зарэгістравана амаль 94 тысяч заражэнняў, але рэальная лічба можа быць значна вышэй[141].
У краіне не ўзнікла працаздольных палітычных партый, а арганізацыі, створаныя ў 2011—2012 гг., атрымалі слабы ўплыў. Як следства ў моладзі, якая складала значную долю насельніцтва, не з’явілася каналаў палітычнага прадстаўніцтва, акрамя ўдзелу ва ўзброенай барацьбе. Наплыў добраахвотнікаў у лівійскія групоўкі толькі абвастраў сітуацыю ў краіне. Так, напрыклад, у 2011 годзе ў шэрагах паўстанцаў налічвалася 20—30 тысяч чалавек і прыкладна столькі ж на баку ўрада. Але ўжо ў 2013 годзе ва ўзброеныя групы былі ўцягнутыя каля 100 тысяч чалавек[4].
Па даных прадстаўніка Упраўлення Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў Мелісы Флемінг, станам на 2 сакавіка 2011 года колькасць бежанцаў у раёне канфлікту дасягнула 180 тысяч чалавек. У Егіпет беглі 77 тысяч чалавек (у асноўным, этнічныя егіпцяне), прыкладна столькі ж — у Туніс, яшчэ каля 30 тысяч чакалі сваёй чаргі на мяжы[264]. Да пачатку мая таго ж года, паводле інфармацыі агучанай камісарам па ўнутраных справах ЕС Сесіліяй Малмстрэм, колькасць бежанцаў складала 650 або 750 тысяч[265][266]. Па даных Упраўлення вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў, за першы год пікавыя паказчыкі зыходу бежанцаў з Лівіі складалі 10—15 тыс. чалавек у суткі[267]. Па паведамленні BBC News, у сярэдзіне жніўня 2011 года больш за 30 тыс. чалавек былі выгнаны з горада Таварга ў паўночнай Лівіі. Меркавана гэта было актам помсты і калектыўным пакараннем за падтрымку жыхарамі сіл Кадафі пры аблозе Місураты[268]. Згодна з дакладам ААН ад 18 студзеня 2012 года, негатыўны эфект ад лівійскага крызісу ў выглядзе наплыву бежанцаў выпрабавалі ўсе краіны рэгіёну Сахель, а менавіта Алжыр, Чад, Егіпет, Малі, Маўрытанія, Нігер і Туніс[269].
З цягам часу да патокаў лівійскіх бежанцаў далучыліся мігранты з Чорнай Афрыкі, якія выкарыстоўвалі краіну ў якасці перавалачнага пункта ў Еўропу. Яны дамаўляліся з мясцовымі кантрабандыстамі (пераважна з порта Зувара[270]), што за пэўную суму незаконна перапраўлялі іх на плаўсродках на Мальту або ў Італію, дзе лодкі затрымлівалі еўрапейскія ўлады, а пасажыраў накіроўвалі ў Цэнтр па прыёме бежанцаў на Лампедузе, а адтуль размяркоўвалі ў іншыя месцы. У Еўропе многія разлічвалі жыць за кошт дапамог і льгот, толькі малая частка імкнулася працаўладкавацца і інтэгравацца[271]. Наплыў бежанцаў з Афрыкі праз Лівію, а таксама з Блізкага Усходу праз Турцыю спарадзіў у Еўрапейскім Саюзе найцяжэйшы крызіс, які суправаджаўся павелічэннем патоку бежанцаў, спрэчкамі вакол міграцыйнай палітыкі і напружанасцю паміж еўрапейскім і прышлым насельніцтвам[272][273][274][275].
Першы міграцыйны «ўдар» прыйшоўся на пачатак 2011 года (за тры месяцы), калі па Міжземным моры было перапраўлена 18 тысяч чалавек[276]. У 2013 годзе колькасць мігрантаў узрасла да 43 тысяч[277]. У 2014 годзе гэтая лічба ўзрасла яшчэ ў чатыры разы і дасягнула 218 тысяч[278] (пры тым, што ўсяго ў той год у ЕС прыбыло 276 тысяч мігрантаў[279]). У 2016 годзе 181 000 мігрантаў (у асноўным з Афрыкі) прыбылі ў Італію на плытах і судах сумнеўнай якасці[280].
Лівійскі шлях уяўляе найбольшую небяспеку, паколькі судны кантрабандыстаў неаднаразова церпяць крушэнні ў Міжземным моры, што прыводзіць да гібелі людзей[281]. Ахвярамі маршруту мігрантаў у 2013 годзе сталі 600 чалавек[278], а ў 2014 годзе гэтая лічба падскочыла да 3,5 тысяч[282]. Адна з першых страшных трагедый адбылася 3 кастрычніка 2013 года, калі у патанулым ля берагоў Лампедузы судне загінула 274 бежанца[283]. 19 красавіка 2015 года толькі за адно караблекрушэнне ў сіцылійскай праліве ў 100 км ад лівійскага берага загінула 850 мігрантаў (больш, чым за ўвесь 2013)[284]. Літаральна за тыдзень да трагедыі ў Міжземным моры загінула яшчэ 400 мігрантаў[285]. У 2016 годзе, па даных Міжнароднай арганізацыі па пытаннях міграцыі, зарэгістравана амаль 5000 смерцяў. У лютым 2017 года на ўзбярэжжы Міжземнага мора непадалёк ад горада Эз-Завія былі выкінуты цела 74 бежанцаў з Афрыкі. Сярод іх няма ніводнага, хто выжыў. Хутчэй за ўсё загінула значна больш бежанцаў, так як на беразе была знойдзена разарваная гумавая лодка, на якой звычайна перавозяць да 120 чалавек[286].
Варта адзначыць, што незаконная міграцыя праз Міжземнае мора існавала і да 2011 года, але пасля сітуацыя пагоршылася, паколькі стрымліваючым фактарам быў дастаткова высокі ўзровень жыцця ў самой Лівіі часоў рэжыму Кадафі, куды першапачаткова імкнуліся бежанцы[287]. У свой час, у 2010 годзе, Кадафі папярэджваў краіны ЕС пра пагрозу міграцыі, прасіў грошы і прапаноўваў супрацоўніцтва, аднак еўрапейскія лідары праігнаравалі гэтыя прапановы[288].
З-за пачатку хваляванняў адбылася дэстабілізацыя не толькі ў самой Лівіі, але ў некаторых іншых краінах рэгіёну. У прыватнасці, туарэгі, якія ваявалі за Кадафі і беглі потым ад рэпрэсій паўстанцаў у Малі, паднялі там паўстанне і ўзялі пад кантроль большую частку яе тэрыторыі, стварыўшы там самаабвешчаную дзяржаву Азавад[289]. Незалежнасць туарэгі жадалі атрымаць даўно. У 1990—1995 і 2007—2009 гадах у паўночных раёнах Нігера і Малі адбыліся ўзброеныя выступленні, якія былі паспяхова падушаныя ўладамі, а туарегскія паўстанцы эмігравалі ў Лівію, дзе ўвайшлі ў склад лівійскай арміі[290][291]. Плямёнам не ўдалося адстаяць незалежнасць, і ў 2013 годзе, шмат у чым дзякуючы французскаму ўмяшанню, туарэгі пацярпелі паражэнне. У той жа час, як і ў Лівіі, ваенныя дзеянні прыцягнулі ўвагу тэрарыстычных арганізацый, і на змену туарэгам прыйшлі баевікі АКСІМ і Ансар ад-Дзін.
У сваю чаргу на тэрыторыі Лівіі разгараўся тэрытарыяльны канфлікт туарэгаў з тубу за кантроль над горадам Убары, размешчаным паблізу Себхі[292][293]. Сутычкі пачаліся ў верасні 2014 года. Тады арабскае племя аўлада суліман, вораг тубу, падтрымала туарэгаў і разам з імі заняла пазіцыі на гары Тэндзі на поўнач ад горада, у той час як тубу ўзялі ўсходнюю частку горада і прылеглыя перадгор’і, адрэзаўшы ўсходнюю дарогу, якая вядзе да крэпасці Себха, занятай туарэгамі[294]. Па меры развіцця канфлікту абодва бакі атрымалі падмацаванне. Тубу мабілізавалі некалькі соцень супляменнікаў з суседніх Чада і Нігера, а таксама завербавалі байцоў з Судана. Туарэгі правялі мабілізацыю ў гарадах Гат і Себха, накіраваўшы некалькі сотняў байцоў ва Убары[295]. 23 лістапада 2015 года пры пасрэдніцтве Катара ўсталяваны рэжым спынення агню паміж плямёнамі; абедзве групы пагадзіліся выйсці з Убары і дазволіць арабам з племені хасаўна ўвайсці ў горад, каб выступіць у ролі міратворцаў[296][297]. У сакавіку 2017 года прадстаўнікі туарэгаў, тубу і аўлада суліман падпісалі мірны дагавор у Рыме ў якасці замены для няўдалага спынення агню 2015 года, усталяванага Катарам[298]. У лютым 2019 года варагуючыя плямёны часова аб’ядналіся пад пачаткам УНЗ і яго туарэгскім камандзірам генералам Алі Кана, каб прыпыніць прасоўванне арміі фельдмаршала Халіфа Хафтара ў Фецане[299].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
