Міжземнае мора

From Wikipedia, the free encyclopedia

Міжземнае мораmap
Remove ads

Міжзе́мнае мо́ра — міжмацерыковае мора, што па паходжанні з’яўляецца глыбакаводнай псеўдаабісальнай унутрышэльфавай дэпрэсіяй[1][2], злучанай на захадзе з Атлантычным акіянам праз Гібралтарскі праліў[3].

Хуткія факты Міжземнае мора, Размяшчэнне ...
Remove ads

Міжземнае мора амаль цалкам замкнёнае сушай: на ўсходзе — Левантам у Заходняй Азіі, на поўначы — Анатоліяй у Заходняй Азіі і Паўднёвай Еўропай, на поўдні — Паўночнай Афрыкай, а на захадзе — амаль цалкам іспанска-мараканскімі землямі.[⇨] Мора займае плошчу каля 2 500 000 км²[4], што складае 0,7 % паверхні сусветнага акіяна, але ягоная злучэнне з Атлантыкай праз Гібралтарскі праліў — вузкі праліў, які злучае акіян з морам і аддзяляе Пірэнейскі паўвостраў у Еўропе ад Марока ў Паўночна-Заходняй Афрыкі — складае ўсяго 14 км у шырыню. Мора лічыцца часткай Атлантычнага акіяна, хоць яго часцяком атаясамляюць як цалкам асобны вадаём.

Геалагічныя даныя сведчаць, што каля 5,9 мільёна гадоў таму Міжземнае мора было адрэзана ад Атлантыкі і часткова або цалкам высахла на працягу прыкладна 600 000 гадоў падчас Месінскага крызісу салёнасці, перш чым зноў напоўніцца вадой у выніку Занклскай паводкі каля 5,3 мільёна гадоў таму.[⇨]

Міжземнае мора мае сярэднюю глыбіню 1500 м, а самая глыбокая зафіксаваная кропка складае 5109 ± 1 м ва ўпадзіне Каліпса ў Іанічным моры. Мора размясцілася паміж 30° і 46° пн. ш. і 6° з. д. і 36° у. д.. Працягласць мора з захаду на ўсход, ад Гібралтарскага праліва да Іскендэрунскага заліва на паўднёва-ўсходнім узбярэжжы Турцыі, складае каля 4000 кіламетраў. Працягласць з поўначы на поўдзень значна вар’іруецца ў залежнасці ад розных берагавых ліній і таго, ці ўлічваюцца толькі прамыя маршруты. З улікам змяненняў па даўгаце, найкарацейшы суднаходны шлях паміж шматнацыянальным Трыесцкім залівам і лівійскім узбярэжжам заліва Сідра складае каля 1900 кіламетраў.[⇨] Тэмпература вады мяккая зімой і цёплая летам, што вылучыла Міжземнамор’е ў асобны міжземнаморскі тып клімату, паколькі пры знаходжанні ў субтрапічнай пояснасці большасць ападкаў выпадае ў халодныя месяцы. Ягоныя паўднёвыя і ўсходнія ўзбярэжжы мяжуюць з гарачымі пустынямі, але непасрэдна ўзбярэжжа з усіх бакоў Міжземнага мора, як правіла, адчувае моцны змякчальны ўплыў мора.[⇨]

Гісторыя Міжземнамор’я мае вырашальнае значэнне для разумення паходжання і развіцця многіх сучасных грамадстваў, а дзякуючы свайму значэнню рэгіён стаў калыскай цывілізацый. Мора было важным шляхам для купцоў і падарожнікаў старажытнасці, спрыяючы гандлю і культурнаму абмену паміж міжземнаморскіх народамі. Рымская імперыя на працягу стагоддзяў захоўвала марскую гегемонію над морам і з’яўляецца адзінай дзяржавай у гісторыі, якая калі-небудзь кантралявала ўсё яго ўзбярэжжа.[⇨]

Сучасныя краіны, абмываемыя Міжземным морам і ягонымі ўскраіннымі морамі, у парадку па гадзіннікавай стрэлцы: Іспанія, Францыя, Манака, Італія, Славенія, Харватыя, Боснія і Герцагавіна, Чарнагорыя, Албанія, Грэцыя, Турцыя, Сірыя, Ліван, Ізраіль, Егіпет, Лівія, Туніс, Алжыр і Марока; Кіпр і Мальта з’яўляюцца астраўнымі дзяржавамі ў моры. Акрамя таго, паўпрызнаныя Паўночны Кіпр і Сектар Газа (Палесціна) і дзве заморскія тэрыторыторыі Вялікабрытаніі (Акратыры і Дэкелія і Гібралтар) таксама маюць берагавыя лініі ўздоўж Міжземнага мора.[⇨] Вадазборны басейн ахоплівае вялікую колькасць іншых краін, прычым Ніл з’яўляецца найдаўжэйшай ракой, якая ўпадае ў Міжземнае мора.[⇨] Міжземнае мора змяшчае вялізную колькасць астравоў, некаторыя з іх вулканічнага паходжання. Два найбуйнейшыя астравы, як па плошчы, так і па насельніцтве, — Сіцылія і Сардзінія.[⇨]

Remove ads

Назвы і этымалогія

Thumb
Ўадж-Ур, або Ўадж-Ўэр, старажытнаегіпецкая назва Міжземнага мора
Thumb
Са сваёй моцна парэзанай берагавой лініяй і вялікай колькасцю астравоў, Грэцыя мае самую доўгую берагавую лінію ў Міжземным моры.

Старажытныя егіпцяне называлі Міжземнае мора Ўадж-Ўэр/Ўадж-Ур. Гэтая назва — літаральна «Вялікая Зеляніна» або «Вялікае Зялёнае» — была дадзена старажытнымі егіпцянамі прыбярэжнай вобласці, парослай папіруснымі зараслямі на поўнач ад апрацаванай дэльты Ніла, і, у больш шырокім сэнсе, мору за ім[5].

Старажытныя грэкі называлі Міжземнае мора проста «Мора» (ἡ θάλασσα, hē thálassa) або часам «Вялікае мора» (ἡ μεγάλη θάλασσα, hē megálē thálassa), «Наша мора» (ἡ ἡμετέρα θάλασσα, hē hēmetérā thálassa) і «Мора вакол нас» (ἡ θάλασσα ἡ καθ’ ἡμᾶς, hē thálassa hē kath’hēmâs)[6]. Многія антычныя аўтары, як, напрыклад, Герадот, не ўспрымалі Міжземнае мора за адзінае цэлае, карыстаючыся асобнымі назвамі для розных ягоных частак[6].

Рымляне называлі яго Mare Magnum («Вялікае мора») або Mare Internum («Унутранае мора»)[7] і, пачынаючы з Рымскай імперыі, Mare Nostrum («Наша мора»). Прынята лічыць, што ўпершыню тэрмін Mare Mediterrāneum, «Міжземнае мора», з’яўляецца ў рымскага пісьменніка Гая Юлія Соліна ў працы «De mirabilibus mundi» («Пра цуды свету», III стагоддзе), але найранейшае дакладна захаванае сведчанне ягонага свядомага прымянення адносіцца да VI стагоддзя[6], у архібіскупа Ісідара Севільскага[8]. Лацінскае Mediterrāneum складзена з medius («сярэдні», «пасярэдзіне», «пасярод»), terra («зямля») і -āneus (суфікс прыналежнасці).

Сучасная грэчаская назва Μεσόγειος Θάλασσα (mesógeios; «унутры сушы») з’яўляецца калькай лацінскай назвы, ад μέσος (mésos, «пасярэдзіне») і γήινος (gḗinos, «зямны»), ад γῆ (gê, «зямля»). Першапачатковае значэнне магло быць «мора пасярод зямлі», а не «мора, акружанае сушай»[9][10].

Старажытныя іранцы называлі яго «Рымскім морам», а ў класічных персідскіх тэкстах яно называлася Daryāy-e Rōm (دریای روم), што, магчыма, паходзіць ад сярэднеперсідскай формы Zrēh ī Hrōm (𐭦𐭫𐭩𐭤 𐭩 𐭤𐭫𐭥𐭬)[11]. У класічнай армянскай мове, калі армяне яшчэ шматлікова насялялі Анатолію, мора было вядома як «Грэчаскае» (Յունաց ծով Yunats’ tsov).

Карфагеняне называлі яго «Сірыйскім морам». У старажытных сірыйскіх тэкстах, фінікійскіх эпасах і ў яўрэйскай Старым Запавеце яно было пераважна вядома як «Вялікае мора» (הים הגדול HaYam HaGadol; (Лічбы 34:6,7; Ісус Навін 1:4, 9:1, 15:47; Езекііль 47:10,15,20) або проста як «Мора» (1 Цароў). Аднак яго таксама называлі «Задняе мора» праз ягонае размяшчэнне на заходнім узбярэжжы старажытнай Сірыі і, такім чынам, ззаду чалавека, які стаіць тварам на ўсход, — да Святой Зямлі; таму ж яго звалі таксама «Заходнім морам». Іншай назвай было «Мора філістымлян» (Зыход 23:31), ад назвы народа, які насяляў значную частку міжземнаморскага ўзбярэжжа побач з ізраэлітамі. На сучасным іўрыце яно называецца «Сярэднім морам» (הַיָּם הַתִּיכוֹן ha-yam ha-tikhón)[12]. У класічных персідскіх тэкстах таксама сустракаюцца назвы «Сірыйскае мора» (دریای شام Daryāy-e Šām) і «Заходняе»[13].

На арабскай літаратурнай мове яно вядома як «Белае Сярэдняе мора» (البَحْرُ الأَبْيَضُ الْمُتَوَسِّط al-baḥru l-ʔabyaḍu l-mutawassiṭ). У ісламскай і больш старажытнай арабскай літаратуры сустракаецца «Мора рымлян» або «Рымскае мора» (بَحْرُ الرُّوم baḥru r-rūm(ī)). Спачатку гэтая назва адносілася толькі да ўсходняй часткі Міжземнага мора, але пазней тэрмін распаўсюдзіўся на ўсё Міжземнае мора. Іншымі арабскімі назвамі былі «Мора Сірыі» (بَحْرُ الشَّام baḥru š-šām(ī)) і «Мора Захаду» (بحرالمغرب baḥr al-maghrib)[14][6].

На сучаснай турэцкай мора завецца як Akdeniz — літаральна «Белае мора»; хоць раней, на асманскай турэцкай, гэта ж назва — ﺁق دڭيز (запісаная арабіцай) — часта значыла толькі Эгейскае мора[15]. Паходжанне назвы незразумелае, паколькі яна невядомая ў больш ранніх грэчаскіх, візантыйскіх або ісламскіх крыніцах. Магчыма, назва ўзнікла ў супрацьпастаўленне Чорнаму мору на поўначы[14][12][16]. На персідскую мову назва была перакладзена як Baḥr-i Safīd, якая таксама выкарыстоўвалася ў пазнейшай асманскай мове.[14] Падобным чынам, у XIX стагоддзі і ў грэчаскай мове, імаверна, пад асманскім уплывам, бытавала назва Άσπρη Θάλασσα (áspri thálassa) — «Белае мора»[17][18].

Паводле Іагана Кноблаха, у антычнасці культуры Леванта выкарыстоўвалі колеры для абазначэння бакоў свету: чорны колер адносіўся да поўначы (што тлумачыць назву Чорнага мора), жоўты або сіні — да ўсходу, чырвоны — да поўдня (напрыклад, Чырвонае мора), а белы — да захаду. Гэта магло б растлумачыць балгарскую назву Бяло море, турэцкую Akdeniz і апісаную вышэй арабскую наменклатуру[19].

У стараанглійскіх аўтараў Міжземнае мора называлася Wendelsǣ, што можна перавесці як «Мора вандалаў» або «Вандальскае мора». Гэта звязана з дзейнасцю германскага племя вандалаў у V стагоддзі — іхняе перасяленне ў Паўночную Афрыку і захоп Карфагена ў 439 году, ключавога порта Рымскай імперыі ў рэгіёне, дзякуючы чаму флот вандалаў доўга панаваў у Заходнім Міжземнамор’і[20].

Remove ads

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Міжземнамор’я

Старажытныя цывілізацыі

Thumb
Старажытныя грэчаскія (чырвоны) і фінікійскія (жоўты) калоніі каля VI ст. да н.э.
Thumb
     Рымская імперыя ў перыяд сваго найбольшага пашырэння ў 117 г. н.э.

Асноўныя старажытныя цывілізацыі Заходняй Еўразіі размяшчаліся вакол Міжземнага мора. Мора забяспечвала шляхі для гандлю, каланізацыі і войнаў, а таксама ежу (рыбалоўства і збор іншых морапрадуктаў) для шматлікіх супольнасцей на працягу стагоддзяў[21]. Найранейшымі развітымі цывілізацыямі ў Міжземнамор’і былі егіпцяне і мінойцы, якія актыўна гандлявалі паміж сабой. Іншымі значнымі цывілізацыямі, якія з’явіліся крыху пазней, былі хеты і іншыя анаталійскія народы, фінікійцы і мікенскія грэкі. Каля 1200 г. да н. э. Усходняе Міжземнамор’е моцна пацярпела ад катастрофы бронзавага веку, што прывяло да разбурэння многіх гарадоў і гандлёвых шляхоў глыбокай антычнасці.

Найбольш значнымі міжземнаморскімі цывілізацыямі класічнай антычнасці былі старажытныя эліны (грэкі) з іхнімі гарадамі-дзяржавамі і фінікійцы. Абедзве гэтыя цывілізацыі актыўна каланізавалі ўзбярэжжы Міжземнага мора.

Дарый I, ахеменідскі цар, які заваяваў Старажытны Егіпет, пабудаваў канал, што злучаў Чырвонае мора з Нілам, а значыць, і з Міжземным морам. Канал Дарыя быў дастаткова шырокі, каб дзве баявыя трыеры маглі ў ім размінуцца, не складаючы вёслаў, а на ягонае перасячэнне патрабавалася чатыры дні[22].

Пасля Пунічных войнаў (III—II стагоддзі да н. э.) Рымская рэспубліка перамагла карфагенян і амаль на тысячагоддзе стала пануючай дзяржавай у Міжземнамор’і. Калі Актавіян Аўгуст заснаваў Рымскую імперыю, рымляне празвалі мора Mare Nostrum («Наша мора»). На працягу наступных чатырохсот гадоў Рым аднаасобна кантраляваў Міжземнае мора ад аднаго краю да другога — ад Гібралтара да Леванта. Рымская імперыя стала адзінай дзяржавай у гісторыі, якая калі-небудзь цалкам валодала ўсім міжземнаморскім узбярэжжам, за што мора празвалі «Рымскім возерам».

Сярэднявечча і імперыі

Заходняя Рымская імперыя распалася каля 476 г. н.э. Усход зноў стаў дамінаваць, паколькі рымская ўлада працягвала існаваць у Візантыйскай імперыі, якая ўтварылася ў IV стагоддзі з усходняй паловы Рымскай імперыі. Хоць Усходняя Рымская імперыя працягвала ўтрымліваць амаль усё Міжземнамор’е, у VII стагоддзі ўзнікла іншая сіла на прасторах Аравіі, а разам з ёй і рэлігія іслам, якая неўзабаве стала імкліва распаўсюджвацца з усходу; у перыяд найбольшага росквіту арабы пад уладай Амеядаў кантралявалі ўсё левантыйскае, паўночнаафрыканскае і нават іберыйскае ўзбярэжжы Міжземнамор’я, карэнным чынам паўплываўшы на напрамак развіцця мясцовых культур.

Thumb
Порт і флот Генуі ў пачатку XIV стагоддзя, карціна Квінта Чэні

Падчас арабскага панавання праз гандлёвыя сеткі ісламскага свету ў Іспанію і на Сіцылію (Заходняе Міжземнамор’е) трапілі розныя прадукты харчавання, спецыі і сельскагаспадарчыя культуры. Сярод іх цукровы трыснёг[23], рыс[24], бавоўна, люцэрна, апельсіны[25], лімоны[26], абрыкосы[27], шпінат[28], баклажаны[29], морква[30], шафран[31] і бананы[32]. Арабы таксама працягвалі шырокае вырошчваць масліны і вырабляць аліўкавы алей (іспанскія словы «алей» і «аліўка» — aceite і aceituna адпаведна — паходзяць ад арабскага الزَّيْت (аз-зайт, «алей»)[33], а таксама гранаты, вядомыя яшчэ з часоў класічнай грэка-рымскай эпохі.

Раннія мусульманскія заваяванні парушылі гандлёвыя адносіны паміж Заходняй і Усходняй Еўропай, а таксама гандлёвыя шляхі з усходнеазіяцкімі імперыямі. Гэта, аднак, ускосна спрыяла развіццю гандлю праз Каспійскае мора. Экспарт збожжа з Егіпта быў перанакіраваны на Усход. Тавары з усходнеазіяцкіх імперый, такія як шоўк і спецыі, дастаўляліся маракамі і яўрэйскімі купцамі з Егіпта ў такія парты, як Венецыя і Канстанцінопаль. Набегі вікінгаў яшчэ больш падарвалі гандаль у Заходняй Еўропе і прывялі да ягонага спынення. Разам з тым старажытныя скандынавы развілі гандаль ад Нарвегіі да Белага мора, дзе таксама гандлявалі прадметамі раскошы з мусульманскай Іспаніі і Міжземнамор’я. Візантыйцы ў сярэдзіне VIII стагоддзя аднавілі кантроль над паўночна-ўсходняй часткай Міжземнамор’я. Венецыянскія караблі з IX стагоддзя ўзбройваліся, каб супрацьстаяць нападам арабаў, адначасова засяроджваючы гандаль азіяцкімі таварамі ў Венецыі[34].

Thumb
Бітва пры Лепанта, 1571 г., скончылася перамогай еўрапейскай Свяшчэннай Лігі супраць турак-асманаў.

Фаціміды падтрымлівалі гандлёвыя адносіны з італьянскімі гарадамі-дзяржавамі, такімі як Амальфі і Генуя, яшчэ да Крыжовых паходаў, паводле дакументаў Каірскай генізы. Так, у дакуменце ад 996 года згадваюцца амальфійскія купцы, якія жылі ў Каіры. У іншым лісце гаворыцца, што генуэзцы гандлявалі з Александрыяй. Халіф аль-Мустансір каля 1060 года дазволіў амальфійскім купцам жыць у Іерусаліме замест лацінскага хоспіса.[35]

Крыжовыя паходы прывялі да росквіту гандлю паміж Еўропай і Усходам праз утвораныя дзяржавы крыжакоў[36]. Рэспублікі Генуя, Венецыя і Піза таксама ўтварылі калоніі ва Усходнім Міжземнамор’і, у асноўным на астравах, і нават у Прычарнамор’і і Прыазоўі. Хоць канчатковае падзенне дзяржаў крыжакоў і спробы рымскіх папаў забараніць гандаль з мусульманскімі краінамі часова і парушалі гандлёвыя плыні з Усходам, сам гандаль тым не менш працягваўся[37].

Аднак раздробненая Еўропа пачала адраджацца па меры таго, як у позняе Сярэднявечча, пасля эпохі Адраджэння XII стагоддзя, сталі ўтварацца больш арганізаваныя і цэнтралізаваныя дзяржавы.

Thumb
Бамбардзіроўка Алжыра англа-нідэрландскім флотам у падтрымку ўльтыматуму пра вызваленне еўрапейскіх рабоў, жнівень 1816 г.

Няўхільна расла і мацнела магутнасць асманскай дзяржавы, якая сыходзіла каранямі да цюркскіх плямёнаў сельджукаў, што з’явіліся ў Анатоліі ў XI стагоддзі і з тых часоў адымалі ў Візантыі ўсё больш уладанняў. Гэтая экспансія дасягнула свайго апагею ў 1453 годзе, калі пад націскам асманаў упаў найвялікшы горад той эпохі, Канстанцінопаль. З захопам імперскай сталіцы спыніла сваё існаванне і тысячагадовая Візантыйская імперыя. У XVI стагоддзі асманы ўсталявалі кантроль над большай часткай Усходняга Міжземнамор’я, а таксама ўтрымлівалі ваенна-марскія базы на поўдні Францыі (1543—1544), у Алжыры і Тунісе. Барбароса, асманскі капітан, з’яўляецца сімвалам гэтага панавання праз перамогу ў бітве пры Прэвезе (1538). Бітва пры Джэрбе (1560) адзначыла вяршыню асманскага ваенна-марскога панавання ва Ўсходнім Міжземнамор’і. Па меры таго, як ваенна-марская моц еўрапейскіх дзяржаў расла, яны супрацьстаялі асманскай экспансіі ў рэгіёне, а бітва пры Лепанта (1571) стала пераломнай вяхой супраць асманскага флота. Гэта была апошняя буйная марская бітва, якая вялася пераважна паміж галерамі.

Берберскія карсары Паўночна-Заходняй Афрыкі рабавалі хрысціянскія караблі і ўзбярэжжы ў заходняй частцы Міжземнага мора[38]. Паводле Роберта Дэвіса, з XVI па XIX стагоддзе піраты захапілі ў рабства ад 1 да 1,25 мільёна еўрапейцаў[39].

Развіццё акіянскага суднаходства пачало ўплываць на ўсё Міжземнамор’е. Раней большая частка гандлю паміж Заходняй Еўропай і Усходам праходзіла праз гэты рэгіён і Блізкі Усход сухапутна, але пасля 1490-х гадоў развіццё марскога шляху ў Індыйскі акіян праз абгінанне Афрыкі дазволіла імпартаваць спецыі з далёкай Азіі і іншыя тавары праз атлантычныя парты Заходняй Еўропы[40][41][42].

Thumb
Бітва на Ніле падчас французскай кампаніі ў Егіпце, жнівень 1798 г.

Мора ва ўсе часы заставалася стратэгічна важным. Брытанскае валоданне Гібралтарам на крайнім поўдні Іспаніі забяспечвала Брытанскай Кароне ўплыў у Афрыцы і Паўднёва-Заходняй Азіі. Асабліва пасля марской бітвы пры Абукіры (1799) ў берагоў Егіпта і Трафальгарскай бітвы (1805) супраць іспана-французскага флота брытанцы на доўгі час умацавалі сваё панаванне ў Міжземным моры[43]. Сярод іншых буйных баявых дзеянняў на Міжземным моры былі марскія аперацыі Першай сусветнай вайны і тэатр ваенна-марскіх дзеянняў Другой сусветнай вайны.

З адкрыццём бесшлюзавага Суэцкага канала ў 1869 годзе тавараабарот паміж Еўропай і Азіяй карэнным чынам змяніўся. Найхутчэйшы шлях цяпер пралягаў праз Міжземнае мора ў напрамку Усходняй Афрыкі і Азіі, здымаючы неабходнасць абплываць усю Афрыку. Гэта прывяло да таго, што міжземнаморскія краіны і іхнія парты, такія як Трыест, якія мелі прамыя сувязі з Цэнтральнай і Усходняй Еўропай, перажылі хуткі эканамічны ўздым. У XX стагоддзі Першая і Другая сусветныя войны, а таксама Суэцкі крызіс (1956) і Халодная вайна (2-я палова XX ст.) прывялі да зруху гандлёвых шляхоў да паўночных партоў Еўропы, што зноў змянілася ў бок паўднёвых партоў дзякуючы еўрапейскай інтэграцыі, актывізацыі «Новага шаўковага шляху» і свабоднаму сусветнаму гандлю.[44]

XXI стагоддзе і міграцыі

Падрабязны разгляд тэмы: Еўрапейскі міграцыйны крызіс (2015), Спіс інцыдэнтаў з суднамі мігрантаў у Міжземным моры, і Храналогія еўрапейскага міграцыйнага крызісу 2015 года
Thumb
Спадарожнікавы фотаздымак Міжземнага мора ўначы

У 2013 годзе прэзідэнт Мальты назваў Міжземнае мора «могілкамі» праз вялікую колькасць мігрантаў, якія патанулі там пасля таго, як іхнія лодкі перакуліліся[45]. Старшыня Еўрапейскага парламента Марцін Шульц у 2014 годзе заявіў, што міграцыйная палітыка Еўропы «ператварыла Міжземнае мора ў могілкі», маючы на ўвазе колькасць загінулых у рэгіёне бежанцаў як прамы вынік гэтай палітыкі[46]. Азербайджанскі чыноўнік Наўруз Мамедаў назваў мора «месцам пахавання <…> дзе гінуць людзі»[47].

Пасля караблекрушэння з мігрантамі ля Лампедузы ў 2013 годзе італьянскі ўрад Энрыка Леты вырашыў узмацніць нацыянальную сістэму патрулявання Міжземнага мора, санкцыянаваўшы аперацыю «Mare Nostrum» — ваенную і гуманітарную місію з мэтай выратавання мігрантаў і арышту кантрабандыстаў, якія перавозяць імігрантаў. У 2015 годзе больш за мільён мігрантаў перасеклі Міжземнае мора на шляху ў Еўропу[48].

Італія асабліва пацярпела ад Еўрапейскага міграцыйнага крызісу. З 2013 года ў Італію прыбыло больш за 700 000 мігрантаў[49], у асноўным выхадцаў з краін Афрыкі на поўдзень ад Сахары[50].

Remove ads

Геаграфія

Thumb
Спадарожнікавы здымак Міжземнага мора. Гібралтарскі праліў бачны ў левай ніжняй (паўночна-заходняй) чвэрці здымка; злева ад яго — Пірэнейскі паўвостраў у Еўропе, а справа — Магрыб у Афрыцы.
Thumb
Праліў Дарданэлы (Турэцкія пралівы) у Турцыі. Паўночны (верхні) бок з'яўляецца часткай Еўропы (паўвостраў Галіпалі ў рэгіёне Фракія); на паўднёвым (ніжнім) баку — Анатолія ў Азіі.

Міжземнае мора злучаецца:

Штучны Суэцкі канал даўжынёй 163 км на паўднёвым усходзе злучае Міжземнае мора з Чырвоным морам без шлюзаў, паколькі ўзровень вады ў іх практычна аднолькавы[12][51].

Крайні заходні пункт Міжземнага мора знаходзіцца на пераходзе ад мора Альбаран да Гібралтарскага праліва, крайні ўсходні пункт — на ўзбярэжжы Іскендэрунскага заліва на паўднёвым усходзе Турцыі. Крайні паўночны пункт Міжземнага мора — на ўзбярэжжы Трыесцкага заліва каля Манфальконэ на поўначы Італіі, а крайні паўднёвы пункт — на ўзбярэжжы заліва Сідра каля лівійскага горада Эль-Агейла.

Буйныя астравы Міжземнага мора ўключаюць (па меры змяншэння памеру):

Альпійская горная дуга, якая таксама аказвае значны метэаралагічны ўплыў на Міжземнаморскі рэгіён, на захадзе дасягае Міжземнага мора ў ваколіцах Ніцы, усходнім краем ідзе ў мацярык.

Тыповы міжземнаморскі клімат характарызуецца гарачым, сухім летам і мяккай, дажджлівай зімой. Сельскагаспадарчыя культуры рэгіёна ўключаюць масліны, вінаградзіну, апельсіны, мандарыны, ражковае дрэва, корак і іншыя.

Ускраінныя моры

Thumb
Элафіцкія астравы ля ўзбярэжжа Харватыі; Адрыятычнае мора налічвае больш за 1200 астравоў.
Thumb
Эс-Мальвінс, Балеарскае мора
Thumb
Іанічнае мора, від з вострава Лефкас, Грэцыя

Міжземнае мора ўключае 15 ускраінных мораў[52]:

Больш інфармацыі Нумар, Мора ...

Заўвага 1: Міжнародная гідраграфічная арганізацыя не прызнае Сардзінскае мора і вызначае гэту акваторыю як агульную частку Міжземнага мора ў Заходнім басейне[54].

Заўвага 2: Фракійскае мора і Міртойскае мора з’яўляюцца морамі, якія ўваходзяць у склад Эгейскага мора.

Гл. таксама

Межы

Гл. таксама: Спіс вадазборных басейнаў паводле плошчы
Thumb
Межы Міжземнага мора

Міжнародная гідраграфічная арганізацыя вызначае межы Міжземнага мора наступным чынам:[54] Працягваючыся ад Гібралтарскага праліва на захадзе да ўваходаў у Дарданэлы і Суэцкі канал на ўсходзе, Міжземнае мора абмежавана ўзбярэжжамі Еўропы, Афрыкі і Азіі і падзяляецца на два глыбакаводныя басейны.

Найбуйнейшыя астравы

Асноўны артыкул: Спіс астравоў Міжземнага мора
Thumb
Два найбуйнейшыя астравы Міжземнага мора — Сардзінія і Сіцылія
Thumb
Вартаўнічая вежа XVI стагоддзя на ўзбярэжжы Сардзініі

Міжземнае мора налічвае каля 10 000 астравоў і скал, з якіх каля 250 маюць пастаяннае насельніцтва[55]. У табліцы ніжэй пералічаны найбуйнейшыя астравы паводле плошчы.

Больш інфармацыі Краіна, Востраў ...

Гідраграфія

Thumb
Прыкладныя межы вадазборнага басейна Міжземнага мора (цёмна-зялёны). Басейн Ніла паказаны толькі часткова

Вадазборны басейн Міжземнага мора асабліва неаднародны і распасціраецца значна далей, чым Міжземнаморскі рэгіён[56]. Ягоны памер ацэньваецца ад 4 000 000 да 5 500 000 км²[заўв 1] у залежнасці ад таго, ці ўключаюцца бязводныя часткі пустынь[57][58][59]. Найпрацяглейшая рака, што ўпадае ў Міжземнае мора, — Ніл, што бярэ пачатак у экватарыяльнай Афрыцы. Басейн Ніла складае каля дзвюх трацін вадазборнага басейна Міжземнага мора[58] і ахоплівае тэрыторыі аж да высакагорных раёнаў Рувензоры глыбока ў Афрыканскім мацерыку[60]. Сярод іншых важных рэк Афрыкі — Мулуя і Шэліф, абедзве на паўночным схіле Атласкіх гор. У Азіі — Джэйхан і Сейхан, абедзве на паўднёвым схіле Таўрскіх гор[61]. У Еўропе найбуйнейшыя вадазборы маюць Рона, Эбра, По і Марыца[62]. Вадазбор Роны з’яўляецца найбуйнейшым і распасціраецца на поўнач аж да гор Юра, ахопліваючы нават раёны на паўночным схіле Альпаў[63]. Вадазборы Эбра, По і Марыцы адпаведна знаходзяцца на поўдзень ад Пірэнеяў, Альпаў і Балканскіх гор — асноўных горных хрыбтоў, што абмяжоўваюць Паўднёвую Еўропу.

Агульная гадавая колькасць ападкаў значна вышэйшая ў еўрапейскай частцы міжземнаморскага басейна, асабліва каля Альпаў («воданапорнай вежы Еўропы») і іншых высокіх горных хрыбтоў. У выніку рачны сцёк Роны і По параўнальны са сцёкам Ніла, нягледзячы на тое, што басейн апошняга значна большы[61]. Гэта адзіныя тры ракі з сярэднім расходам вады больш за 1 000 м³/с[58]. Сярод буйных прыродных прэсных вадаёмаў — возера Вікторыя (вадазбор Ніла), Жэнеўскае возера (Рона) і Вялікія перадальпійскія азёры (По). У той час як вадазбор Міжземнага мора ў Еўропе мяжуе з іншымі рачнымі басейнамі, у іншых месцах ён у асноўным мяжуе з бяссцёкавымі басейнамі або пустынямі.

Наступныя краіны знаходзяцца ў вадазборным басейне Міжземнага мора, але не маюць выхаду да ягонага ўзбярэжжа:

Клімат

Асноўны артыкул: Міжземнаморскі клімат

Клімат Міжземнага мора вызначаецца ягоным становішчам у субтрапічным поясе і адрозніваецца вялікай спецыфікай, якая вылучае яго ў самастойны міжземнаморскі тып клімату, якому ўласцівыя мяккая зіма і гарачае засушлівае лета. Узімку над морам устанаўліваецца фронт паніжанага ціску атмасферы, што вызначае няўстойлівае надвор’е з частымі штармамі і шчодрымі ападкамі; халодныя паўночныя вятры зніжаюць тэмпературу паветра. Развіваюцца мясцовыя вятры: халодны паўночна-заходні містраль ў Ліёнскім заліве, парывісты халодны бара на ўсходзе Адрыятычнага мора і моцны сухі мельтэмі ў акваторыі Эгейскага мора. Улетку большую частку Міжземнага мора ахоплівае грэбень Азорскага антыцыклону, які вызначае перавагу яснага надвор’я з невялікім воблачнасцю і малой колькасцю ападкаў. У летнія месяцы назіраюцца сухія туманы і пыльная імгла, якая прыносіцца з Афрыкі паўднёвым ветрам сірока. Ва Усходнім басейне развіваюцца ўстойлівыя паўночныя вятры — этэзіі.

Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені змяняецца ад 14-16 °C ля паўднёвых берагоў да 7-10 °C на поўначы, у жніўні — ад 22-24 °C на поўначы да 25-30 °C у паўднёвых раёнах мора. Выпарэнне з паверхні Міжземнага мора дасягае 1250 мм у год (3130 км³). Адносная вільготнасць паветра змяняецца ад 50-65 % летам да 65-80 % зімой. Воблачнасць летам 0-3 балы, зімой каля 6 балаў. Сярэдняя гадавая колькасць ападкаў 400 мм (каля 1000 км³), яна змяняецца ад 1100—1300 мм на паўночным захадзе да 50-100 мм на паўднёвым усходзе, мінімум — у ліпені-жніўні, максімум — у снежні. Характэрныя міражы, якія часта назіраюцца, напрыклад, ў Месінскім праліве (з’ява фата-марганы).

Thumb
Карта кліматычных зон на сушы, што атачае Міжземнае мора, паводле класіфікацыі кліматаў Кёпена

     пустынны спякотны (BWh)
     пустынны халаднаваты (BWk)
     паўпустынны спякотны (BSh)
     стэпавы з халоднай зімой (BSk)
     сухі міжземнаморскі з спякотным летам (Csa)
     сухі міжземнаморскі з цёплым летам (Csb)
     вільготны міжземнаморскі з спякотным летам (Cfa)
     марскі ўмераны з цёплым летам (Cfb)
     сухі кантынентальны з спякотным летам (Dsa)
     сухі кантынентальны з цёплым летам (Dsb)
     вільготны кантынентальны з спякотным летам (Dfa)
     вільготны кантынентальны з цёплым летам (Dfb)
     кантынентальны з халодным летам (Dfc)
     альпійскі (ET)

Сярэдняя тэмпература вады на паверхні ў лютым ад 8—12 °C да 17 °C, у жніўні ад 19 °C ў Ліёнскім заліве да 27-30 °C на ўсходзе. Салёнасць ад 36 ‰ на захадзе да 39,5 ‰ на ўсходзе. Прылівы сутачныя і змяшаныя, іх велічыня ў большасці раёнаў складае 0,1-0,5 м.

Больш інфармацыі Сту, Лют ...

Прыбярэжныя краіны

Асноўны артыкул: Спіс краін Міжземнамор’я
Thumb
Карта Міжземнага мора паводле адкрытых даных Natural Earth, 2020 г.

Наступныя краіны маюць выхад да Міжземнага мора:

Некаторыя іншыя тэрыторыі (аўтаноміі і напаўпрызнаныя дзяржавы) таксама мяжуюць з Міжземным морам (з захаду на ўсход):

Выключныя эканамічныя зоны

Выключныя эканамічныя зоны ў Міжземным моры[66][67]:

Больш інфармацыі Нумар, Краіны ...
Remove ads

Марское дно

Thumb
Рэльеф міжземнаморскага дна

Міжземнае мора мае шматлікія падводныя геалагічныя ўтварэнні, якія сфарміраваліся ў выніку субдукцыі Афрыканскай пліты пад Еўразійскую пліту[68][69]. Мора натуральным чынам падзяляецца на заходнюю і ўсходнюю часткі падводным Мальтыйскім уступам, які цягнецца ад вострава Сіцылія да афрыканскага ўзбярэжжа[70][71][72][73].

У Заходнім Міжземнамор’і вылучаюць тры асноўныя падводныя басейны[74]:

  • Альбаранскі басейн, размешчаны паміж узбярэжжамі Марока і Іспаніі (на ўсход ад Гібралтара, на захад ад Сардзініі і Корсікі), служыць праходам паміж Атлантычным акіянам і Міжземным морам і з’яўляецца ачагом біяразнастайнасці[75];
  • Алжырскі басейн, што распасціраецца ад алжырскага да французскага ўзбярэжжа, мае глыбіню да 2 800 м[76]. Тут вялася і вядзецца значная разведка вуглевадародаў, асабліва ля ўзбярэжжаў Алжыра, Лівіі і Туніса[77]. На паўднёва-ўсходнім краі, у Сіцылійскім (Туніскім) праліве, знаходзяцца Флегрэйскія палі — група падводных вулканаў прыкладна за 40 км на паўднёвы захад ад Сіцыліі. Размешчаныя вельмі блізка да ўзроўню мора, яны часам часова ўздымаюцца над вадой падчас значных вывяржэнняў. Сярод самых прыкметных — Фердынандэя (таксама вядомы як востраў Грэм) і Эмпедокл[78];
  • Тырэнскі басейн ляжыць паміж Італіяй і астравамі Сардзінія і Корсіка[70][71]. У басейне размешчаны Марсілі — буйны падводны вулкан (прыкладна за 175 км на поўдзень ад Неапаля), і падводная гара Палінура, адна з найбуйнейшых у Тырэнскім моры (ляжыць прыкладна за 30 км на паўночны ўсход ад Марсілі). Марсілі, даўжынёй 70 км і шырынёй 30 км, з’яўляецца адным з найбуйнейшых вулканаў Еўропы, пераўзыходзячы памерамі надводную Этну, і ўваходзіць у склад Ліпарскай вулканічнай дугі[79].

Усходняе Міжземнамор’е таксама можна падзяліць на наступныя падводныя басейны:

Thumb
Арбітальны здымак Іанічнага мора. Добра прыкметны «бот» Апенінскага п-ва і Сіцылія злева, справа берагі Грэцыі.
  • Іанічны басейн — глыбокі і вузкі акіянічны басейн, што распасціраецца на поўдзень ад Італіі, Албаніі і Грэцыі. Ён уключае ўпадзіну Каліпса (таксама вядомую як упадзіна Інусес або Вавілава) — найглыбейшае месца Міжземнага мора. Гэтая ўпадзіна знаходзіцца ў Элінскім жолабе, за 62,6 км на паўднёвы захад ад Піласа (Грэцыя), і яе максімальная глыбіня складае каля 4 900 м[70];
  • Левантыйскі басейн знаходзіцца на поўдзень ад Анатоліі. Яго аддзяляе ад Іанічнага басейна Міжземнаморскі хрыбет даўжынёй 1 300 км, які цягнецца ад Калабрыі, уздоўж поўдня Крыта, да паўднёва-заходняга ўскрайку Турцыі. Гэты падводны хрыбет — выгнутае ўтварэнне шырынёй 150—300 км, вядомае таксама сваімі гразевымі вулканамі і купалападобнымі структурамі. Ён быў аб’ектам даследаванняў Месінскага крызісу салёнасці[72]. У Левантыйскім басейне, прыкладна за 100 км на поўдзень ад заходняга Кіпра, знаходзіцца Эратасфена — карбанатная падводная гара;
  • Востраў Крыт аддзяляе Левантыйскі басейн ад Эгейскага мора. Эгейскае мора — гэта частка Міжземнага мора на поўнач ад Крыта, якая на ўсходзе мяжуе з узбярэжжам Турцыі, а на захадзе і поўначы — з узбярэжжам Грэцыі. У Эгейскім моры знаходзяцца шматлікія грэчаскія астравы і падводныя горы[70][80];
  • Адрыятычнае мора цягнецца на паўночны захад ад асноўнай часткі Усходняга Міжземнамор’я і заціснута паміж Апенінскім і Балканскім паўвостравамі. На ўсходзе абмывае Славенію, Харватыю, Боснію і Герцагавіну, Чарнагорыю і Албанію, а на захадзе і поўначы — Італію[70][71].

Да 1960-х гадоў Міжземнае мора лічылася асноўнай захаванай часткай больш старажытнага (узростам 200 мільёнаў гадоў) мезазойскага акіяна Тэціс, які некалі атачаў Усходняе паўшар’е. Аднак з канца XX стагоддзя даследаванні, праведзеныя з выкарыстаннем тэорыі рассоўвання марскога дна, паказалі, што большая частка сучаснага дна Міжземнага мора не з’яўляецца часткай дна акіяна Тэціс[70]. Некаторыя даследчыкі лічаць Іанічны басейн, на ўсход ад Мальтыйскага ўступа, рэшткам акіяна Тэціс[81]. Цягам апошніх 44 мільёнаў гадоў кантынентальныя пліты Афрыкі і Еўразіі сыходзіліся і разыходзіліся, што прывяло да ўтварэння сучаснага тэктанічна актыўнага басейна і навакольных горных хрыбтоў. Паводле інтэрпрэтацыі геалагічных даных, цяпер існуе некалькі асноўных зон сутыкнення Афрыкі і Еўразіі, якія выклікаюць апусканне сушы, гораўтварэнне і вулканізм[70].

Керны асадкавых парод, здабытыя ў 1970 і 1975 гадах, ляглі ў аснову тэорый, паводле якіх каля 6 мільёнаў гадоў таму Міжземнае мора знаходзілася прыкладна на 3 000 м ніжэй за сучасны ўзровень і ўяўляла сабой засушлівыя пустыні, пакрытыя эвапарытавымі солямі. Лічылася, што высокія хрыбты Гібралтара перашкаджалі пранікненню атлантычных вод прыкладна да 5,5 мільёнаў гадоў таму, калі яны прарваліся і затапілі Міжземнамор’е. Паводле больш позніх сейсмічных і мікрапалеанталагічных даследаванняў, марское дно ніколі не было цалкам сухім. Хутчэй, каля 5 мільёнаў гадоў таму марское дно складалася з мноства басейнаў рознай тапаграфіі і памераў, з глыбінямі ад 200 да 1 520 метраў. Солі, верагодна, назапашваліся на дне моцна салёных вод самай рознай глыбіні. Нявызначанасць адносна часу і прыроды ўтварэння солей на марскім дне, а таксама даныя пазнейшых сейсмічных даследаванняў і ўзораў керна, сталі прадметам інтэнсіўных навуковых дыскусій[70].

Мальтыйскі ўступ

Мальтыйскі ўступ — гэта падводны вапняковы геалагічны ўступ даўжынёй 250 км, які цягнецца на поўдзень ад усходняга ўзбярэжжа Сіцыліі, мінаючы ўсходняе ўзбярэжжа Мальтыйскіх астравоў, і далей. Утвораны пераважна ў выніку тэктанічнай актыўнасці[70]. На ўсёй працягласці Мальтыйскага ўступа выяўлена звыш 500 падводных каньёнаў. Гэта глыбокія даліны, перапад вышынь у якіх месцамі дасягае 3,5 км. Іхняя асаблівасць у тым, што яны не былі прарэзаны паверхневымі рэкамі. Каньёны служаць асяроддзем для багатых біялагічных супольнасцей і адначасова з’яўляюцца каналамі для пераносу забруджвальных рэчываў і пажыўных элементаў падводнымі плынямі. Сярод прыродных небяспек, характэрных для гэтага раёна, — падводныя апоўзні.

Нядаўна Мальтыйскі ўступ стаў аб’ектам даследавання, прафінансаванага Еўрапейскім Саюзам. Праект рэалізоўваўся сумеснымі намаганнямі Мальтыйскага ўніверсітэта, Нацыянальнага акеанаграфічнага цэнтра Вялікабрытаніі, Нацыянальнага інстытута водных і атмасферных даследаванняў Новай Зеландыі, Дублінскага ўніверсітэцкага каледжа і Італьянскага нацыянальнага інстытута акеанаграфіі і прыкладной геафізікі[71][82].

Remove ads

Галоўныя порты

Гл. таксама

Заўвагі

  1. [З 1]
    Без уліку плошчы самога Міжземнага мора.

Крыніцы

Loading content...

Літаратура

Спасылкі

Loading content...
Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads