Krókus

Krókus, einnig nefnd dverglilja, saffran eða snæblóm, er ættkvísl blóma af sverðliljuætt.

Krókus
Vorkrókus
Vísindaleg flokkun
Ríki: Jurtaríki (Plantae) Fylking: Dulfrævingar (Magnoliophyta) Flokkur: Einkímblöðungar (Liliopsida) Ættbálkur: Laukabálkur (Asparagales) Ætt: Sverðliljuætt (Iridaceae) Ættkvísl: Krókus (Crocus) L.
Samheiti
Crociris Schur Geanthus Raf. Safran Medik.

Orðsifjar

Nafn ættkvíslarinnar er dregið af gríska κρόκος (krokos).^[1] Það er aftur á móti líklega tökuorð úr semísku máli, skyldu hebresku (כרכום) karkōm, arameísku (ܟܟܘܪܟܟܡܡܐ) kurkama, og arabísku (كركم) kurkum, sem þýðir „saffran“ (Crocus sativus), „saffrangulur litur“ eða „túrmerik“ (sjá Curcuma).^[2] Orðið kemur þá upphaflega úr sanskrít kunkumam (कुङ्कुमं) „saffran“ nema að það sjálft sé komið úr því semitíska. Enska heitið er 16. aldar aðlögun á latínuheitinu en fornenska hafði fyrir croh yfir „saffran“.^[3]

Saga

Ræktun og uppskera á Crocus sativus fyrir saffran var fyrst skráð við Miðjarðarhaf sérstaklega á Krít. Freskur sem sýna það hafa fundist á Knossos á Krít,^[4] auk þess á álíka gömlum stað á Akrotiri á Santorini.

Fyrsti krókusinn sem sást á Hollandi, þar sem krókus vex ekki náttúrulega, voru af laukum frá Miklagarði, um 1560, frá sendiherra Hins heilaga Rómverska Keisara til "Sublime Porte", Ogier Ghiselin de Busbecq. Nokkrir laukar voru gefnir til Carolus Clusius við grasagarðinn í Leiden. Eftir 1620, sem er áætluð dagsetning málverks Ambrosiusar Bosschaert (mynd, fyrir neðan), höfðu ný garðaafbrigði verið þróuð, svo sem rjómalitur krókus með fjöðruðu munstri bronslitu, áþekku afbrigðum sem enn finnast á markaði. Bosschaert vann eftir undirbúningsteikningum til að gera samsett verk sem sýndi blóm alls vorsins, ýkti krókusinn svo að hann líktist túlípana, en mjó graslík blöðin sýna að þetta er krókus.

Helstu tegundir

• Páskakrókus (C. biflorus)
• Tryggðakrókus (C. chrysanthus)
• Gullkrókus (C. flavus)
• Grikkjakrókus (C. sieberi)
• Saffrankrókus (C. sativus)
• Balkankrókus (C. tommasinianus)
• Vorkrókus (C. vernus)
  • Hvítur vorkrókus (C. vernus ssp. albiflorus)

• 
  Saffran safnarar á Mínóskri fresku á eynni Santorini í Eyjahaf.
• 
  Composed Bouquet of Spring Flowers, eftir Ambrosius Bosschaert, um 1620 (Louvre Museum)
• 
  Crocus angustifolius (Cloth of gold) úr Curtis's Botanical Magazine, 1803

Nytjar

Nokkrar tegundir eru taldar ætar eða jafnvel nytjaðar í upprunalandinu. Má þar nefna: Crocus adanensis, Crocus aleppicus, Crocus ancyrensis, Crocus cancellatus, Crocus flavus, Crocus hermoneus, Crocus hyemalis, Crocus moabiticus, Crocus nevadensis, Crocus nudiflorus, Crocus pallasii, Crocus serotinus, Crocus sieberi og Crocus vernus.^[5][6]

Haustblómstrandi krókusar

Sumar tegundir eru þekktar sem haustkrókusar og blómstra þær síðla sumars og um haust, oft áður en blöðin birtast. Það ætti ekki rugla þeim saman við eiginlega haustkrókusa, Colchicum. Haustblómstrandi tegundir eru:

C. banaticus (syn. C. iridiflorus) C. cancellatus C. goulimyi C. hadriaticus C. kotschyanus (syn. C. zonatus) - Tyrkjakrókus

C. laevigatus C. ligusticus (syn. C. medius ) C. niveus C. nudiflorus C. ochroleucus

C. pulchellus - Engjakrókus C. sativus - Saffran krókus C. serotinus C. speciosus - Haustkrókus C. tournefortii

C. laevigatus er með langt blómgunartímabil sem byrjar seint að hausti eða snemmvetrar og er fram í febrúar.

Útbreiðsla

Útbreiðslukort 16 tegunda af ættkvíslinni Crocus í Evrópu og Asíu. (Gert eftir lýsingu úr ýmsum wikipedia síðum ens, þý, frans,rússn, spænsk.)

Tegundir

Crocus tommasinianus (Section Crocus, Series Verni)

Crocus vernus subsp. vernus (Section Crocus, Series Verni)

Crocus vernus subsp. albiflorus (Section Crocus, Series Verni)

Crocus ligusticus (Section Crocus, Series Longiflori)

Crocus ochroleucus (Section Crocus, Series Kotschyani)

Crocus sativus (Section Crocus, Series Crocus)

Crocus mathewii (Section Crocus, Series Crocus)

Crocus sieberi subsp. sublimis 'Tricolor' (Section Nudiscapus, Series Reticulati)

Crocus speciosus (Section Nudiscapus, Series Speciosi)

Að neðan er flokkunin eins og hún var lögð fram af Brian Mathew í 1982, með fáeinum breytingum:

A. Section Crocus : tegundir með "basal prophyll"

Series Verni:

• Crocus etruscus Parl. - Etrúskakrókus
• Crocus ilvensis Peruzzi & Carta^[7]
• Crocus kosaninii Pulevic
• Crocus longiflorus Raf. - (áður í Series Longiflori)^[8]
• Crocus tommasinianus Herb. - Snækrókus
• Crocus vernus (L.) Hill - Vorkrókus
  • Crocus vernus subsp. albiflorus (Kit. ex Schult.) Asch. & Graebn.
  • Crocus vernus subsp. vernus

Series Baytopi (ný Series): ^[8]

• Crocus baytopiorum Mathew (áður í Series Verni)^[8]

Series Scardici: vorblómstrandi

• Crocus pelistericus Pulevic
• Crocus scardicus Kos.

Series Versicolores: vorblómstrandi

• Crocus cambessedesii J. Gay
• Crocus versicolor Ker Gawl. -
• Crocus corsicus Vanucchi ex Maw - Korsíkukrókus
• Crocus imperati Ten. - Sunnukrókus
  • Crocus imperati subsp. imperati
  • Crocus imperati subsp. suaveolens (Bertol.) B.Mathew
• Crocus minimus DC.

Series Longiflori: haustblómstrandi

• Crocus goulimyi Turrill (sjá einnig Constantine Goulimis)
• Crocus ligusticus M.G. Mariotti (Syn. Crocus medius Balb.)
• Crocus niveus Bowles
• Crocus nudiflorus Smith. - Vínkrókus
• Crocus serotinus Salisb. -
  • Crocus serotinus subsp. clusii (J.Gay) B.Mathew
  • Crocus serotinus subsp. salzmannii (J.Gay) B.Mathew
  • Crocus serotinus subsp. serotinus

Series Kotschyani: haustblómstrandi

• Crocus autranii Albov.
• Crocus gilanicus B. Matthew (fundinn 1973 og nefndur eftir Gilan héraði í Íran þar sem hann fannst fyrst)
• Crocus karduchorum Kotschy ex Maw
• Crocus kotschyanus K. Koch - (syn. C. zonatus) - Tyrkjakrókus
  • Crocus kotschyanus subsp. cappadocicus B.Mathew
  • Crocus kotschyanus subsp. hakkariensis B.Mathew
  • Crocus kotschyanus subsp. kotschyanus
  • Crocus kotschyanus subsp. suworowianus (K.Koch) B.Mathew
• Crocus ochroleucus Boiss. & Gaill.
• Crocus scharojanii Ruprecht
  • Crocus scharojanii subsp. scharojanii
  • Crocus scharojanii subsp. lazicus (Boiss.) B.Mathew
• Crocus vallicola Herb.

Series Crocus: haustblómstrandi

• Crocus asumaniae B. Mathew & T. Baytop
• Crocus cartwrightianus Herb.
  • Crocus sativus L. - Saffrankrókus ( ófrjór, triploid, stökkbreyttur eða blendingur, líklega kominn af Crocus cartwrightianus
• Crocus hadriaticus Herb.
  • Crocus hadriaticus subsp. hadriaticus
  • Crocus hadriaticus subsp. parnassicus (B.Mathew) B.Mathew
  • Crocus hadriaticus subsp. parnonicus B.Mathew
• Crocus moabiticus Bornm. & Dinsmore ex Bornm.
• Crocus mathewii H. Kemdorff & E. Pasche (1994)
• Crocus naqabensis Al-Eisawi (2001)
• Crocus oreocreticus B.L. Burtt
• Crocus pallasii Goldb.
  • Crocus pallasii subsp. dispathaceus (Bowles) B.Mathew
  • Crocus pallasii subsp. haussknechtii (Boiss. & Reut. ex Maw) B.Mathew
  • Crocus pallasii subsp. pallasii
  • Crocus pallasii subsp. turcicus B.Mathew
• Crocus thomasii Ten.

Position unclear ^[8]

• Crocus malyi Vis. (áður í Series Versicolores)
• Crocus banaticus Heuff. (áður í ógildri Subgenus Crociris)

B. Section Nudiscapus: tegundir án "basal prophyll"

Series Reticulati: blómgast að vetri eða vori

• Crocus abantensis T.Baytop & B.Mathew
• Crocus ancyrensis (Herb.) Maw - Glókrókus
• Crocus angustifolius Weston - Geislakrókus
• Crocus cancellatus Herb.
  • Crocus cancellatus subsp. cancellatus
  • Crocus cancellatus subsp. damascenus (Herb.) B.Mathew
  • Crocus cancellatus subsp. lycius B.Mathew
  • Crocus cancellatus subsp. mazziaricus (Herb.) B.Mathew
  • Crocus cancellatus subsp. pamphylicus B.Mathew
• Crocus cvijicii Kos.
• Crocus dalmaticus Vis.
• Crocus gargaricus Herb.
• Crocus herbertii B. Mathew (orðinn eiginleg tegund)^[8]
• Crocus hermoneus Kotschy ex Maw
• Crocus jablanicensis N. Randj. & V. Randj.
• Crocus reticulatus Steven ex Adams - Netkrókus
  • Crocus reticulatus subsp. hittiticus (T.Baytop & B.Mathew) B.Mathew
  • Crocus reticulatus subsp. reticulatus
• Crocus robertianus C.D. Brickell
• Crocus rujanensis Randjel. & D.A. Hill (1990)
• Crocus sieberi J. Gay - Grikkjakrókus
  • Crocus sieberi subsp. atticus (Boiss. & Orph.) B.Mathew
  • Crocus sieberi subsp. nivalis (Bory & Chaub.) B.Mathew
  • Crocus sieberi subsp. sieberi
  • Crocus sieberi subsp. sublimis (Herb.) B.Mathew
• Crocus sieheanus Barr ex B.L. Burtt
• Crocus veluchensis Herb.

Series Biflori: vor eða síðvetrarblómstrandi

• Crocus aerius Herb.
• Crocus almehensis C.D. Brickell & B. Mathew
• Crocus biflorus Mill. - Páskakrókus
  • Crocus biflorus subsp. biflorus
  • Crocus biflorus subsp. adamii (J.Gay) K.Richt.
  • Crocus biflorus subsp. alexandri (Nicic ex Velen.) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. artvinensis (J.Philippow) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. atrospermus Kernd. & Pasche
  • Crocus biflorus subsp. caelestis Kernd. & Pasche
  • Crocus biflorus subsp. caricus Kernd. & Pasche
  • Crocus biflorus subsp. crewei (Hook.f.) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. fibroannulatus Kernd. & Pasche
  • Crocus biflorus subsp. ionopharynx Kernd. & Pasche
  • Crocus biflorus subsp. isauricus (Siehe ex Bowles) B.Mathew
  • Crocus biflorus subsp. leucostylosus Kernd. & Pasche
  • Crocus biflorus subsp. melantherus B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. nubigena (Herb.) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. pseudonubigena B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. pulchricolor (Herb.) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. punctatus B.Mathew
  • Crocus biflorus subsp. stridii (Papan. & Zacharof) B.Mathew
  • Crocus biflorus subsp. tauri (Maw) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. weldenii (Hoppe & Fuernr.) B. Mathew
  • Crocus biflorus subsp. yataganensis Kernd. & Pasche
• Crocus chrysanthus Herb. - Tryggðakrókus
  • Crocus chrysanthus subsp. chrysanthus
  • Crocus chrysanthus subsp. multifolius Papan. & Zacharof
• Crocus cyprius Boiss. & Kotschy
• Crocus danfordiae Maw
  • Crocus danfordiae subsp. danfordiae
  • Crocus danfordiae subsp. kurdistanicus Maroofi & Assadi
• Crocus hartmannianus Holmboe
• Crocus kerndorffiorum Pasche (1993)
• Crocus leichtlinii (Dewar) Bowles
• Crocus nerimaniae Yüzbasioglu & Varol (2004)
• Crocus pestalozzae Boiss.
• Crocus wattiorum (B. Mathew, 1995) B. Mathew (2000)
• Crocus demirizianus O.Erol & L.Can (2012)
• Crocus yakarianus Yıldırım & O.Erol (2013)

Series Speciosi: blöð koma eftir blómgun, haustblómstrandi

• Crocus pulchellus Herb. - Engjakrókus
• Crocus speciosus M. Bieb. - Haustkrókus
  • Crocus speciosus subsp. ilgazensis B.Mathew
  • Crocus speciosus subsp. speciosus
  • Crocus speciosus subsp. xantholaimos B.Mathew

Series Orientales: vorblómstrandi

• Crocus alatavicus Semenova & Reg.
• Crocus caspius Fischer & Meyer (áður í Series Biflori)
• Crocus korolkowii Regel ex Maw - Fjallakrókus
• Crocus michelsonii B. Fedtsch.

Series Flavi: vorblómstrandi

• Crocus adanensis T. Baytop & B. Mathew (áður í Series Biflori)
• Crocus antalyensis Mathew
  • Crocus antalyensis subsp. antalyensis
  • Crocus antalyensis subsp. striatus O.Erol & M.Koçyiğit (2010)
  • Crocus antalyensis subsp. gemicii L.Sik & O.Erol (2011)
• Crocus candidus E.D. Clarke
• Crocus flavus Weston - Gullkrókus
  • Crocus flavus subsp. flavus
  • Crocus flavus subsp. dissectus T.Baytop & B.Mathew
  • Crocus flavus subsp. sarichinarensis Rukšans
• Crocus graveolens Boiss. &Reut.
• Crocus hyemalis Boiss.
• Crocus olivieri Gray
  • Crocus olivieri subsp. olivieri - Balkan og Tyrklandi
  • Crocus olivieri subsp. balansae (J.Gay ex Baker) B. Mathew - einlendur við İzmir, vestur Tyrklandi
  • Crocus olivieri subsp. istanbulensis B. Mathew, Istanbul, Tyrklandi.
• Crocus paschei H. Kerndorff
• Crocus vitellinus Wahl.

Series Aleppici: blöð um svipað leyti og blómin, haust eða vetrarblómstrandi

• Crocus aleppicus Baker
• Crocus boulosii Greuter
• Crocus veneris Tappein ex Poech

Series Carpetani: vorblómstrandi

• Crocus carpetanus Boiss. & Reut.
• Crocus nevadensis Amo & Campo

Series Intertexti: vorblómstrandi

• Crocus fleischeri J.Gay.

Series Laevigatae: blöð koma um svipað leyti og blómin, haustblómstrandi

• Crocus boryi J.Gay
• Crocus laevigatus Bory & Chaub.
• Crocus tournefortii J.Gay.

• 
  Crocus alatavicus
• 
  Crocus aleppicus
• 
  Crocus ancyrensis
• 
  Crocus banaticus
• 
  Crocus biflorus
• 
  Crocus cancellatus
• 
  Crocus carpetanus
• 
  Crocus cartwrightianus 'Albus'
• 
  Crocus caspius
• 
  Crocus chrysanthus
  'Zwanenburg Bronze'
• 
  Crocus corsicus
• 
  Crocus etruscus 'Zwanenburg'
• 
  Crocus flavus
• 
  Crocus goulimyi
• 
  Crocus graveolens
• 
  Crocus hyemalis
• 
  Crocus imperati 'De Jager'
• 
  Crocus kotschyanus
• 
  Crocus laevigatus 'Fontenayi'
• 
  Crocus malyi
• 
  Crocus minimus
• 
  Crocus nevadensis
• 
  Crocus nudiflorus
• 
  Crocus olivieri
• 
  Crocus pallasii
• 
  Crocus pulchellus
• 
  Crocus serotinus subsp. clusii
• 
  Crocus serotinus subsp. salzmannii
• 
  Crocus scharojanii
• 
  Crocus tournefortii
• 
  Crocus versicolor