Elri

Elri ^[1] eða ölur (fræðiheiti: Alnus) er ættkvísl blómplantna af birkiætt (Betulaceae). Í ættkvíslinni eru um 30 tegundir af trjám og runnum. Elri hefur aðallega útbreiðslu á norðurhveli en til eru elritegundir við Andesfjöll og í Suður-Asíu.

Elri
Blöð á Gráelri (Alnus incana)
Vísindaleg flokkun
Ríki: Jurtaríki (Plantae) Fylking: Dulfrævingar (Magnoliophyta) Flokkur: Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida) Ættbálkur: Beykibálkur (Fagales) Ætt: Birkiætt (Betulaceae) Ættkvísl: Alnus Mill.
Útbreiðsla elris
Tegundir
Um 20-30 tegundir

Orðsifjar

Nafnið elri eða ölur er af er upprunnið úr forngermönsku rótinni^[2] aliso og aluz. Ættkvíslarheitið Alnus er gamalt latneskt heiti yfir elri. Bæði latínuheitið og germanska heitið koma úr frum-indóevrópsku rótinni el-, í merkingunni "rauður" eða "brúnn", sem er einnig er rótin fyrir orðin elgur og álmur.^[3] Beyging heitisins ölur á íslensku er í eintölu: nf. ölur, þf. ölur, þgf. ölri ef. ölurs.

Á Íslandi

Elri beislar næringarefnið nitur úr andrúmsloftinu með hjálp rótargerla við ræturnar. Elritegundir eru landnemaplöntur og geta því hentað vel til landgræðslu. Hérlendis hefur einkum sitkaelri verið reynt í landgræðslu.

Tegundir sem reyndar hafa verið á Íslandi eru m.a.:

• Gráelri (Alnus incana): Evrópsk tegund sem vex allt að norður-Noregi. Einstofna tré með breiða krónu.
• Blæelri (Alnus incana subsp. tenuifolia): Norður-amerísk undirtegund gráelris.
• Sitkaelri (Alnus viridis subsp. sinuata): Runnkennt og margstofna tré, ættað frá vesturströnd Ameríku.
• Svartelri/Rauðelri (Alnus glutinosa): Evrópsk tegund. Þrífst á blautum svæðum.
• Ryðelri (Alnus rubra)^[4]: Norður-amerísk tegund. Stórvaxnasta elritegundin. Verður allt að 20-30 metra hátt tré.

Reklar á elri í maí 2008 í Grasagarði Reykjavíkur.

Gráelri í Grasagarði Reykjavíkur

Þessar tegundir þrífast vel á Íslandi og á rýru land. Þær þrífast samt best þar sem grunnvatn stendur hátt. Á mjög þurrum melum eiga þær oft erfitt fyrstu árin.^[5]

Flokkun

Ættkvíslin skiptist í þrjár undirættkvíslir (subgenera):

Subgenus Alnus:

• Alnus acuminata Kunth — Mexíkó, mið og suður Ameríka.
• Alnus cordata (Loisel.) Duby — Ítalía, Albanía, Korsíka.
• Alnus cremastogyne Burkill — Kína.
• Alnus firma Siebold & Zucc. — Buskölur - Kyūshū eyja í Japan
• Alnus glutinosa (L.) Gaertn. — Rauðölur/Svartölur - Evrópa, mið Asía.
• Alnus hirsuta (Spach) Rupr. — Hæruölur - Japan, Kórea, Manchuria, Síbería, austast í Rússlandi
• Alnus incana (L.) Moench — Gráölur - Evrasía, Norður Ameríka
  • Alnus incana ssp. incana - Gráölur
  • Alnus incana ssp. hirsuta (Spach) Á. & D.Löve (=A. hirsuta Spach)- Hæruölur
  • Alnus incana ssp. rugosa (Du Roi) R.T.Clausen (=A. rugosa Du Roi)- Vætuölur
  • Alnus incana ssp. tenuifolia (Nutt.) Breitung (=A. tenuifolia Nutt.)- Blæölur
• Alnus japonica (Thunb.) Steud. — Mýraölur - Japan, Kórea, Taiwan, austur Kína, austast í Rússlandi
• Alnus jorullensis Kunth — Mexíkó, Guatemala, Hondúras.
• Alnus mandshurica (Callier) Hand.-Mazz. — austast í Rússlandi, norðaustur Kína, Kórea
• Alnus matsumurae Callier — Honshū eyja í Japan
• Alnus nepalensis D.Don — Himalaja, Tíbet, Yunnan, Nepal, Bhutan, Myanmar, Thailand.
• Alnus oblongifolia Torr. — Arizona, Nýja Mexíkó, Sonora, Chihuahua
• Alnus orientalis Decne. — suður Tyrkland, norðvestur Sýrland, Kýpur, Líbanon, Palestína, Íran
• Alnus pendula Matsum. — Hengiölur - Japan, Kórea
• Alnus rugosa (Du Roi) Spreng. — Vætuölur - norðaustur N-Ameríka

Blöð á Alnus incana subsp. rugosa

• Alnus rhombifolia Nutt. — Bandaríkin (Kalifornía, Nevada, Oregon, Washington, Idaho, Montana)
• Alnus rubra Bong. — Ryðölur - N-Ameríka (Alaska, Yukon, Breska Kólumbía, Kalifornía, Oregon, Washington, Idaho, Montana.)
• Alnus serrulata (Aiton) Willd. — Sagölur - austur N-Ameríka

Blöð á Alnus serrulata

• Alnus sieboldiana Matsum. — Japan, Ryukyu eyjar
• Alnus subcordata C.A.Mey. — Kákasus, Íran
• Alnus tenuifolia Nutt. — Blæölur - norðvestur N-Ameríka
• Alnus trabeculosa Hand.-Mazz. — Kína, Japan

Subgenus Clethropsis.

• Alnus formosana (Burkill) Makino — Formósuölur - Taívan
• Alnus maritima (Marshall) Muhl. ex Nutt. — Strandölur - Bandaríkin (Georgía, Delaware, Maryland, Oklahoma).
• Alnus nitida (Spach) Endl. — vestur Himalaja, Pakistan, Indland, Nepal.

Subgenus Alnobetula.

Grænelri (Alnus viridis)

• Alnus alnobetula (Ehrh.) K.Koch
• Alnus viridis (Chaix) DC. 1805) — Tempruð og kuldabeltissvæði Evrópu, Asíu og N-Ameríku.
  • Alnus viridis ssp. crispa (Ait.) Turrill.- Grænölur - norðaustur N-Ameríka, S Grænland
  • Alnus viridis ssp. fruticosa (Rupr.) Nyman- Hrísölur - Síbería, Mansjúría
  • Alnus viridis ssp. maximowiczii - Fjallölur - Japan
  • Alnus viridis ssp. sinuata (Regel) Á.Löve & D.Löve- Sitkaölur - vestur N-Ameríka og lengst í norðaustur Síberíu
  • Alnus viridis ssp. viridis (Regel) Á.Löve & D.Löve- Kjarrölur - mið Evrópa

Óvíst með undirætt

• Alnus djavanshirii H.Zare: Íran
• Alnus dolichocarpa H.Zare, Amini & Assadi: Íran
• Alnus fauriei H.Lév. & Vaniot: Honshu eyja í Japan
• Alnus ferdinandi-coburgii C.K.Schneid.: suður Kína
• Alnus glutipes (Jarm. ex Czerpek) Vorosch.: Yakutiya hérað í Síberíu
• Alnus hakkodensis Hayashi: Honshu eyja í Japan
• Alnus henryi C.K.Schneid.: Taívan
• †Alnus heterodonta (Newberry) Meyer & Manchester 1987: Oligocene steingervingur í Oregon
• Alnus lanata Duthie ex Bean: Sichuan í Kína
• Alnus mairei H.Lév.: Yunnan í Kína
• Alnus maximowiczii Callier - Fjallölur - Japan, Kórea, austast í Rússlandi
• Alnus paniculata Nakai: Kórea
• Alnus serrulatoides Callier: Japan
• Alnus vermicularis Nakai: Kórea

Blendingar

• Alnus × elliptica Req.—Ítalía. (A. cordata × A. glutinosa)
• Alnus × fallacina Callier—Ohio, New York ríki, Vermont, New Hampshire, Maine. (A. incana subsp. rugosa × A. serrulata)
• Alnus × hanedae Suyinata—Japan. (A. firma × A. sieboldiana)
• Alnus × hosoii Mizush.—Japan. (A. maximowiczii × A. pendula)
• Alnus × mayrii Callier—austast í Rússlandi, Japan. (A. hirsuta × A. japonica)
• Alnus × peculiaris Hiyama—Kyūshū eyju í Japan. (A. firma × A. pendula)
• Alnus × pubescens Tausch.—Norður og mið Evrópa. (A. glutinosa × A. incana)
• Alnus × suginoi Sugim.—Japan. (A. hirsuta × A. serrulatoides)