Loading AI tools
żywy język z grupy wschodniosłowiańskiej Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Język ukraiński (ukr. українська мова, ukrajins'ka mowa) – język z grupy wschodniosłowiańskiej. W latach 20. XXI wieku posługuje się nim ponad 40 mln ludzi[potrzebny przypis], co czyni go drugim pod względem popularności w tej grupie i trzecim pod względem popularności w rodzinie słowiańskiej[potrzebny przypis]. Używany jest głównie na terenie Ukrainy, gdzie ma status języka urzędowego, a ponad 3/4 mieszkańców zadeklarowało go jako język ojczysty[2]. Występuje także w państwach sąsiednich – jak Rosja, Białoruś, Polska i Mołdawia – oraz dalszych jak Stany Zjednoczone i Kanada.
Obszar | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Liczba mówiących |
41–45 mln[1] | ||||||
Pismo/alfabet |
alfabet ukraiński (rzadziej łacinka ukraińska) | ||||||
Klasyfikacja genetyczna | |||||||
Status oficjalny | |||||||
język urzędowy | Ukraina, Naddniestrze (Mołdawia) | ||||||
Organ regulujący | Narodowa Akademia Nauk Ukrainy | ||||||
UNESCO | 1 bezpieczny↗ | ||||||
Ethnologue | 1 narodowy↗ | ||||||
Kody języka | |||||||
ISO 639-1 | uk | ||||||
ISO 639-2 | ukr | ||||||
ISO 639-3 | ukr | ||||||
IETF | uk | ||||||
Glottolog | ukra1253 | ||||||
Ethnologue | ukr | ||||||
GOST 7.75–97 | укр 720 | ||||||
WALS | ukr | ||||||
SIL | UKR | ||||||
Występowanie | |||||||
Mapa rozpowszechnienia języka ukraińskiego | |||||||
W Wikipedii | |||||||
| |||||||
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. |
Język ukraiński obejmuje co najmniej kilkanaście gwar grupowanych w trzy dialekty. Oprócz tego do jego odmian czasem się zalicza:
Nie licząc powyższych dwóch jednostek językowych, najbliższy językowi ukraińskiemu jest język białoruski; standardowa ukraińszczyzna nie jest natomiast wzajemnie zrozumiała z językiem rosyjskim[potrzebny przypis].
Ukraiński wyodrębnił się między XIII a XVII wiekiem z języka ruskiego, a w XVIII wieku ukształtował się jego standard literacki[potrzebny przypis]. Język ukraiński bywał zwalczany i rusyfikowany w czasach carskich i sowieckich, jednak od czasu niepodległości Ukrainy cieszy się swobodą rozwoju i rosnącą popularnością[3]. Wywarł wpływ na inne języki, w tym polski, w którym można znaleźć dziesiątki ukrainizmów.
Zapis języka ukraińskiego od początku opierał się na cyrylicy i powstały jej różne warianty dla tego języka, tak jak różne latynizacje. Od początku XX wieku alfabet ukraiński uległ niewielu zmianom[potrzebny przypis]; największą było przywrócenie w latach 90. jednej litery. Oficjalny kształt języka ustala Narodowa Akademia Nauk Ukrainy. Jest on jednym z głównych przedmiotów badań ukrainistyki.
Język ukraiński różni się fonetycznie zarówno od polskiego, jak i pozostałych języków wschodniosłowiańskich.
W języku ukraińskim występuje 6 samogłosek, z których wszystkie są ustne [a ɛ ɔ i ɪ u]. Układ ten jest zbliżony do polskiego, jednak niektóre cechy są wspólne z językami czeskim lub rosyjskim. Do najważniejszych cech języka literackiego można zaliczyć:
W języku ukraińskim występuje ponad 40 spółgłosek[potrzebny przypis]. W poniższej tabeli uwzględniono alofony, a w nawiasach umieszczono spółgłoski koartykułowane:
sposób artykulacji | miejsce artykulacji | |||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
wargowe | zębowo-dziąsłowe | zadziąsłowe | podniebienne | miękkopodniebienne | krtaniowe | |||||
dwuwargowe | wargowo-zębowe | twarde | miękkie | twarde | miękkie | |||||
nosowe | m | n | nʲ | |||||||
obstruenty | zwarte | p b | t d | c ɟ | k g | |||||
zwarto-szczelinowe | t͡s d͡z | ʨ ʥ | t͡ʃ d͡ʒ | ʧʲ ʤʲ | ||||||
szczelinowe | β[potrzebny przypis] | f v | s z | sʲ zʲ | ʃ ʒ | ʃʲ ʒʲ | ç ʝ | x ɣ[potrzebny przypis] | ɦ | |
aproksymanty | ʋ (w) | l (ɫ) | ʎ j | |||||||
drżące | r | rʲ |
Kilka z tych spółgłosek nie jest obecnych w standardowej polszczyźnie: [c ɟ β ç ʝ ɦ ʋ][potrzebny przypis].
Ukraiński system spółgłoskowy jest najbliższy słowackiemu; ma pewne cechy wspólne z polskim i czeskim, natomiast jest on dość odległy od rosyjskiego[potrzebny przypis]. Jego cechy charakterystyczne to:
Akcent wyrazowy w języku ukraińskim jest:
Zasadniczo można wyróżnić:
W porównaniu z innymi językami słowiańskimi z akcentem swobodnym (rosyjskim, serbsko-chorwackim) akcent ukraiński wykazuje dużą stałość morfologiczną, tzn. rzadko zmienia się w różnych formach tego samego wyrazu oraz w różnych wyrazach z tej samej rodziny. Zmiany akcentu są zwykle przewidywalne i odbywają się najczęściej według jednego z następujących schematów:
Należy zwrócić uwagę, że akcent w analogicznych słowach ukraińskich i rosyjskich dość często różni się lub wykazuje inny typ zmienności.
Język ukraiński zwykle jest zapisywany alfabetem cyrylickim. Ortografia ukraińska ma dwie cechy odróżniające ją np. od pisowni polskiej[potrzebny przypis]:
Cyrylica ukraińska różni się od innych wschodniosłowiańskich. Nie zawiera niektórych liter rusińskich, białoruskich ani rosyjskich, za to zawiera litery nieobecne w ostatnich dwóch alfabetach. Oprócz tego niektóre litery wspólne tym ortografiom są czytane inaczej.
Cyrylica ukraińska ukształtowana w latach 90. XX wieku obejmuje 34 znaki:
Kolorem zaznaczono te litery kursywne, które różnią się od pisma prostego więcej niż tylko pochyleniem. W piśmie ręcznym różnice te są jeszcze większe; por. artykuł rosyjska kursywa.
znak | brzmienie | latynizacje | |||
---|---|---|---|---|---|
pismo
proste |
kursywa | łatynka | transkrypcja polska[5] | transkrypcja angielska | |
А а | А а | a | A a | a | a |
Б б | Б б | b | B b | b | b |
В в | В в | β, ʋ, w | V v | w | v |
Г г | Г г | ɦ | H h | h | h |
Ґ ґ | Ґ ґ | g | G g | g | g |
Д д | Д д | d | D d | d | d |
Е е | Е е | ɛ | E e | e | e |
Є є | Є є | jɛ, ɛ | Je je, ie, e | je, ie, e[uwaga 2] | ye |
Ж ж | Ж ж | ʒ | Ž ž | ż | zh |
З з | З з | z | Z z | z | z |
И и | И и | ɪ | Y y | y | y |
І і | І і | i | I i | i | i |
Ї ї | Ї ї | ji | Ji ji | ji | yi |
Й й | Й й | j, ç, ʝ | J j | j | y |
К к | К к | k | K k | k | k |
Л л | Л л | ɫ, l | Ł ł, L l | ł, l[uwaga 3] | l |
М м | М м | m | M m | m | m |
Н н | Н н | n | N n | n | n |
О о | О о | ɔ | O o | o | o |
П п | П п | p | P p | p | p |
Р р | Р р | r | R r | r | r |
С с | С с | s | S s | s | s |
Т т | Т т | t | T t | t | t |
У у | У у | u | U u | u | u |
Ф ф | Ф ф | f, v | F f | f | f |
Х х | Х х | x, ɣ | Ch ch | ch | kh |
Ц ц | Ц ц | t͡s | C c | c | c |
Ч ч | Ч ч | t͡ʃ | Č č | cz | ch |
Ш ш | Ш ш | ʃ | Š š | sz | sh |
Щ щ | Щ щ | ʃt͡ʃ | Šč šč | szcz | shch |
Ь ь | Ь ь | –[uwaga 4] | (ć, ń, ś, ź, ď, ť) | ´, i[uwaga 5] | ' |
Ю ю | Ю ю | ju, u | Ju ju, iu, u | ju, iu, u[uwaga 2] | yu |
Я я | Я я | ja, a | Ja ja, ia, e | ja, ia, a[uwaga 2] | ya |
’ | ’ | – | – | (pomija się) | ’ |
Oprócz tego w podręcznikach i słownikach wprowadza się czasem akcentowane litery samogłosek, oznaczane akutem: а́ е́ є́ и́ і́ ї́ о́ у́ ю́ я́. Jest to potrzebne do jednoznaczności zapisu, ponieważ akcent wyrazowy w języku ukraińskim jest ruchomy.
Pisze się go przed я, ю, є, ї[7]:
Apostrofu nie pisze się przed йо: Воробйов.
W języku ukraińskim – podobnie jak w polszczyźnie – występuje 10 części mowy (части́на мо́ви):
Ukraińskie rzeczowniki dzielą się na trzy rodzaje gramatyczne (рід): męski (чоловічий), żeński (жіно́чий) i nijaki (сере́дній). Jest to prostszy podział niż w języku polskim, dzielącym dodatkowo rzeczowniki męskie.
Przymiotnik i przysłówki mają po trzy stopnie (ступенюва́ння): równy (звича́йний), wyższy (ви́щий) i najwyższy (найви́щий), podobnie jak w polszczyźnie.
Ukraińskie rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki oraz część zaimków odmieniają się – podobnie jak w języku polskim – przez:
Rzeczowniki dzieli się na cztery wzorce deklinacji (відміна), czyli mniej niż w języku polskim[potrzebny przypis].
Czasowniki ukraińskie dzielą się według aspektu (вид) – może być dokonany (доконаний) albo niedokonany (недоконаний). Odmieniają się przez sześć kategorii gramatycznych: osobę, rodzaj (рід), liczbę (число́), czas (час), tryb (спо́сіб) i stronę (стан). Formy czasownika dzielą się na osobowe i nieosobowe – odmienne przez osobę lub nie.
W języku ukraińskim występują cztery podstawowe czasy:
Czas zaprzeszły (давномину́лий) we współczesnym języku ukraińskim – podobnie jak w polszczyźnie – jest w zasadzie nieużywany. Obecnie jego użycie uchodzi za archaiczne. W języku potocznym nie jest używany praktycznie wcale; pojawić się może jedynie w stylu literackim.
Wyróżnia się dwa wzorce koniugacji (дієвідміна), czyli mniej niż w polszczyźnie.
Domyślny szyk zdania to podmiot–orzeczenie–dopełnienie (ang. SVO), jednak może być inny, co wpływa na akcent zdaniowy.
Język ukraiński dzieli się na trzy zespoły dialektów[8] (patrz obrazek):
Główne cechy poszczególnych odmian[9]:
Najdawniejsze ślady języka ukraińskiego pojawiają się już w XII–XIII wieku w tekstach rusko-cerkiewno-słowiańskich, pisanych w zachodniej części południowej Rusi na obszarze halicko-wołyńskim. Na przełomie XIII–XIV w. podstawowe cechy fonetyki ukraińskiej były już ukształtowane.
Współczesny język literacki powstał na przełomie XVIII i XIX w. Prawdziwy przełom nastąpił wraz z publikacją Eneidy Iwana Kotlarewskiego w 1798 r. Wprowadził on do literatury ukraińskiej czysty język ludowy swego macierzystego dialektu połtawskiego. Duży wpływ na stabilizację nowego języka literackiego wywarł również jego dramat Natałka Połtawka. Duży udział w tym procesie miała również twórczość wybitnego poety ukraińskiego, Tarasa Szewczenki, który oparł swój język na macierzystym dialekcie Kijowszczyzny. Wielki poeta uwzględnił też inne dialekty, a nawet stare elementy języka pisanego wraz z cerkwizmami. Tak więc ukraiński język literacki oparł się na dialekcie połtawsko-kijowskim, który już w XVII w. stał się jednym z najważniejszych dialektów ukraińskich, a jego cechy rozszerzyły się na pozostałe dialekty. Odmianę zachodnią reprezentują m.in. utwory Iwana Franki[8].
Slawista Josef Dobrovský uznał w swoich pracach, że język ukraiński nie jest językiem samodzielnym i zaliczył go wraz z białoruskim do rosyjskiej grupy językowej. Wywołało to sprzeciw uczonych ukraińskich, m.in. Iwana Mohylnyckiego, którzy opierając się na tezie Jerneja Kopitara z 1816 dowodzili samodzielności języka ukraińskiego i jego odrębności od polskiego czy rosyjskiego, przyjmując również jego tezę, że język literacki powinien rozwijać się na bazie języka ludowego. Pogląd o samodzielności języka ukraińskiego ugruntował ostatecznie Pavol Jozef Šafárik w 1842 w swojej pracy Slovanský národopis.
W latach 50. XIX wieku ukraiński ruch narodowy znajdował się pod patronatem hierarchii unickiej, która pragnęła przeciwstawić się ekspansji języka polskiego. Nie mogąc przeciwstawić mu języka ludowego, który uważano za niedostatecznie wyrobiony, wybrano język staro-cerkiewno-słowiański. Jednak próby te skończyły się fiaskiem. Dlatego też część tzw. starorusinów zaczęła optować za wprowadzeniem języka rosyjskiego jako języka wspólnego, „różnie tylko przez Wielkorusów i Małorusów wymawianego”. Jego najbardziej znanym orędownikiem był publicysta Bohdan Didycki, który posługiwał się mieszanką rosyjskiego i ukraińskiego z dodatkiem słów polskich i niemieckich, nazywaną przez przeciwników jazyczije (pol. języczysko = żargon). W cerkwi ugrupowanie to starało się usuwać z liturgii wszystkie naleciałości łacińskie. Opór ten dodatkowo spowodowały usiłowania namiestnika Agenora Gołuchowskiego w latach 1849–1859 wprowadzenia do języka ukraińskiego alfabetu łacińskiego (wojna ortograficzna). Dopiero interwencja rządu w Wiedniu zakończyła te spory – dekretem ministra dworu cesarskiego z 24 marca 1861 r. zagwarantowano Rusinom w Galicji i na Bukowinie swobodę rozwoju ich mowy i literatury tak, jak sami uznają za odpowiednie[10].
30 maja 1876 car Aleksander II Romanow podczas pobytu w Bad Ems wydał akt prawny, tzw. ukaz emski, zabraniający drukowania książek w języku ukraińskim, a także używania nazwy „Ukraina”.
Język ukraiński wywodzi się z języka prasłowiańskiego. Należy do grupy wschodniej, ponieważ:
Procesy odróżniające ukraiński od innych języków wschodniosłowiańskich:
Język ukraiński ze względów geograficznych i historycznych wykazuje naturalne podobieństwo do innych języków wschodniosłowiańskich: większe – do białoruskiego i mniejsze – rosyjskiego.
Słownictwo ukraińskie wykazuje duży i stary wpływ języka polskiego. Najstarsza warstwa zapożyczeń pochodzi z okresu przed unią lubelską i dotyczy terminologii administracyjnej i technicznej – przy czym w niewielkiej liczbie były to wyrazy czysto polskie, a głównie zapożyczenia z czeskiego, niemieckiego i łaciny. Dopiero w drugim okresie (1570–1720) rzeczywiste polonizmy przenikają w dużej ilości do wszystkich dziedzin języka literackiego i potocznego. Trzeci okres dużych wpływów polskich, zasadniczo ograniczony do Galicji, to wiek XIX i początek XX w., zwłaszcza okres polskiej dominacji politycznej po uzyskaniu autonomii w roku 1861.
W pierwszym i trzecim okresie silny był jednocześnie wpływ języka niemieckiego. Za pośrednictwem języków czeskiego i polskiego lub bezpośrednio do ukraińskiego trafiły wówczas takie słowa, jak дах ‛dach’ (niem. Dach), ратуша ‛ratusz’ (niem. Rathaus), зрада ‛zdrada’ (czes. zrada, kalka niem. Verrat), друк ‛druk’ (niem. Druck), двірець ‛dworzec’ (kalka niem. [Bahn]hof). Na wschodzie w XIX i XX w. zapożyczenia trafiały również poprzez rosyjski (Rosja była wówczas pod silnym wpływem kultury niemieckiej), np. рюкзак ‛plecak’ (niem. Rucksack) wobec zachodniego наплiчник (z pol.), a ze wschodu poszerzyły się stopniowo na całą Ukrainę.
Podobieństwa z językiem czeskim mają trojaką genezę. Po pierwsze, są to słowa zapożyczone poprzez polski, np. пан ‛pan’ (czes. pán), костел ‛kościół’ (czes. kostel). Po drugie, wspólne rysy słownikowe i gramatyczne wynikające z częściowego oparcia obu odrodzonych w XIX w. języków literackich na języku cerkiewnosłowiańskim, np. закон ‛prawo’ (czes. zákon). Po trzecie, terminologia utworzona w podobny sposób w czasach austro-węgierskich, np. літак ‛samolot’ (czes. letadlo). Niekiedy występują też podobieństwa gramatyczno-frazeologiczne, np. konstrukcja мав би дати ‛powinien dać’ (czes. měl by dát) czy archaiczna forma celownika na -y: по-чеськи ‛po czesku’ (słow. po česky).
Poprzez niemiecki, czeski i polski trafiały też do ukraińskiego zapożyczenia z łaciny, np. каплиця ‛kaplica’ (z łac. capella).
Dzięki zapożyczeniom ze wszystkich tych źródeł język ukraiński w warstwie słownikowej jest stosunkowo bliski językom zachodniosłowiańskim.
Z epoki kozackiej i ożywionych kontaktów z Chanatem Krymskim pochodzą zapożyczenia z języka tureckiego, jak np. майдан ‛plac’ (tur. meydan). Niektóre z nich zostały zapożyczone dalej do języka polskiego, np. базар ‛targ, bazar’ (tur. pazar).
Po ugodzie perejasławskiej w 1654 r. w języku ukraińskim, szczególnie na wschodzie, pojawiają się wpływy języka rosyjskiego. Rzeczywiste zapożyczenia z nowożytnego języka należy jednak odróżnić od naturalnych cech wspólnych pochodzących z czasów staroruskich. Zapożyczenia te widoczne są przede wszystkim w słownictwie związanym z administracją i postępem cywilizacyjnym. Podział ziem ukraińskich między Rosję i Austro-Węgry spowodował wówczas rozejście się dialektów zachodnich i wschodnich, co widać w takich słowach jak zach. потяг ‛pociąg’ (kalka niem. Zug i czes. vlak) i wsch. поїзд (z ros. поезд), zach. двірець (z niem. przez pol.) i wsch. вокзал (z ros.), zach. заля (niem. Saal przez pol. sala) i wsch. зал (przez ros.) Największa jednak liczba pożyczek rosyjskich pochodzi z czasów ZSRR i związana jest z planową rusyfikacją. Wiele z tych form uchodzi za formę zanieczyszczenia i nie notuje się ich w słownikach, jakkolwiek posługuje się nimi znaczna część użytkowników ukraińszczyzny. Są to np. takie słowa jak віддихати ‛odpoczywać’ (ros. отдыхать, normatywnie: відпочивати), мусор ‛śmieci’ (сміття), машина ‛samochód’ (авто). Do kalk gramatyczno-frazeologicznych należy np. używanie konstrukcji по + celownik. Typowy przykład to powszechny zwrot по заказу (за замовленням lub на замовлення ‛na zamówienie’), który wykazuje aż trzy elementy stanowiące wpływ języka rosyjskiego:
W XIX i XX w. przez rosyjski napłynęło do ukraińskiego wiele zapożyczeń z francuskiego, np. форс-мажор ‛siła wyższa’ (z fr. force majeure).
Stosunkowo niewielkie jest pokrewieństwo ukraińskiego z językami południowosłowiańskimi. Jest ono jednak wyraźnie większe niż w przypadku wszystkich innych języków Słowiańszczyzny północnej. Można tu wskazać unikalne podobieństwa:
typ zwrotu | zapis ukraiński | brzmienie | transkrypcja polska | znaczenie |
---|---|---|---|---|
przywitania | Дoбpого paнку | Dobroho ranku | Dzień dobry (używane rano) | |
Добриранок | Dobryranok | Dzień dobry (używane rano, mniej oficjalne) | ||
Добрий день | Dobryj deń | Dzień dobry | ||
Доброго дня | Dobroho dnia | |||
Добридень | Dobrydeń | Dzień dobry (mniej oficjalne) | ||
Добрий вечір | Dobryj weczir | Dobry wieczór | ||
Доброго вечора | Dobroho weczora | |||
Привіт | Prywit | Cześć (przywitanie) | ||
Як справи? | Jak sprawy? | Jak się masz? Co słychać? | ||
Що чу(ва)ти? | Szczo czu(wa)ty? | |||
Як ма(є)шся? | Jak ma(je)szsia? | |||
pożegnania | До побачення | Do pobaczennia | Do widzenia | |
До зустрічі | Do zustriczi | Do widzenia (mniej oficjalne) | ||
Бувай | Buwaj | Cześć (pożegnanie) | ||
Проща(ва)й | Proszcza(wa)j | |||
На добраніч | Na dobranicz | Dobranoc | ||
inne zwroty grzecznościowe |
Перепрошую | Pereproszuju | Przepraszam (zwrócenie uwagi, jak ang. excuse me) | |
Будь ласка | Bud’ łaska | Proszę (zechciej; wyraz prośby); drugi wyraz jest zachodnioukraiński | ||
Прошу | Proszu | |||
Дякую | Diakuju | Dziękuję | ||
Нема за що | Nema za szczo | Nie ma za co | ||
Вибачте | Wybaczte | Przepraszam, proszę mi wybaczyć | ||
Вибач | Wybacz | Przepraszam, wybacz (mniej oficjalne) | ||
Нічого страшного | Niczoho strasznoho | Nie ma sprawy, dosł. nic strasznego | ||
Та нічого | Ta niczoho | |||
życzenia | Всього найкращого | Wsioho najkraszczoho | Wszystkiego najlepszego | |
Всього найліпшого | Wsioho najlipszoho |
tekst ukraiński[12][13] | transkrypcja polska | wersja polska[14] |
---|---|---|
Загальна декларація прав людини | Zahalna dekłaracija praw ludyny | Powszechna deklaracja praw człowieka |
Стаття 1. Всі люди народжуються вільними і рівними у своїй гідності та правах. Вони наділені розумом і совістю і повинні діяти у відношенні один до одного в дусі братерства. | Stattja 1. Wsi ludy narodżujut'sia wilnymy i riwnymy u swojij hidnosti ta prawach. Wony nadiłeni rozumom i sowistiu i powynni dijaty u widnoszenni odyn do odnoho w dusi braterstwa. | Artykuł 1. Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu braterstwa. |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.