Бялынічы

Бялы́нічы — места ў Беларусі, на рацэ Друці. Адміністрацыйны цэнтар Бялыніцкага раёну Магілёўскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 9887 чалавек^[2]. Знаходзяцца за 44 км на захад ад Магілёва, на аўтамабільнай дарозе Менск — Магілёў.

Бялынічы лац. Białyničy
Музэй В. Бялынікага-Бірулі
Герб Бялынічаў Сьцяг Бялынічаў
Першыя згадкі:	1577
Магдэбурскае права:	4 кастрычніка 1634
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Магілёўская
Раён:	Бялыніцкі
Плошча:	185,27 км² [1]
Вышыня:	182 м н. у. м.
Насельніцтва (2018)
колькасьць:	9887 чал.[2]
шчыльнасьць:	53,37 чал./км²
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2232
Паштовы індэкс:	213055
СААТА:	7204501000
Нумарны знак:	6
Геаграфічныя каардынаты:	53°59′44.09″ пн. ш. 29°42′34.49″ у. д.
Бялынічы на мапе Беларусі ± Бялынічы Бялынічы
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Бялынічы — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Сярод мясцовых славутасьцяў вылучаўся збудаваны ў стылі барока комплекс кляштару кармэлітаў з касьцёлам Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі, помнік архітэктуры XVIII ст., зруйнаваны савецкімі ўладамі. Цудоўны абраз Маці Божай, што захоўваўся ў касьцёле, зьнік з Магілёўскага музэю ў Другую сусьветную вайну.

Назва

Паводле географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Бялынічы ўтварыўся ад уласнага прозьвішча Бялыніч^[3].

Гісторыя

Асноўны артыкул: Гісторыя Бялынічаў

Вялікае Княства Літоўскае

Упершыню Бялынічы ўпамінаюцца ў XVI ст. як сяло ў Аршанскім павеце Віцебскага ваяводзтва^[4]. З 1577 году яны знаходзіліся ў складзе маёнтку Цяцерына, якім валодалі князі Збараскія. Стэфан Збараскі заснаваў тут замак (Белагародак) і мястэчка^[4]. Па сьмерці С. Збараскага ў 1591 годзе Бялынічы перайшлі ў распараджэньне Льва Сапегі, апякуна маладой уладальніцы Барбары Збараскай. У 1603 годзе ён набыў у валоданьне частку мястэчка. На 1620 год тут быў 331 вулічны і 16 гандлёвых пляцаў^[4].

У 1624 годзе Леў Сапега заснаваў у Бялынічах кляштар кармэлітаў — адзін з найбагацейшых у Вялікім Княстве Літоўскім. У кляштары знаходзіўся цудоўны абраз Божай Маці, шанаваны хрысьціянамі розных канфэсіяў. Праз шматлікія працэсіі і паломніцтвы да яго Бялынічы зваліся «Беларускай Чанстаховай» (абраз зьнік у Другую сусьветную вайну з Магілёўскага краязнаўчага музэю). У 1624 годзе коштам Казімера Льва Сапегі алтар касьцёла аздобілі срэбрам, а абраз Маці Божай — каштоўнымі камянямі. Ён жа заснаваў у мястэчку друкарню^[5].

З 1627 году Бялынічы сталі цэнтрам маёнтку. У мястэчку знаходзіўся Рынак, вакол якога месьціліся 12 мяшчанскіх двароў. Ад Рынку адыходзілі вуліцы Віленская з 42 дварамі на ёй, Манастырская з 19 дварамі, Цяцерынская з 20, Крукава з 25, Плітніцкая з 56, Татарская з 36, Гайная з 28 і Красная з 22 дварамі. Апроч таго, за царквой знаходзілася вуліца Глініцкая альбо Слабада (29 двароў), да мяшчанскіх гумнаў ішла новая (яшчэ, відаць, неназваная) вуліца з 20 дварамі, яшчэ адна новая вуліца з 6 дварамі на ёй вяла ад Рынку да «кладовішчаў жыдоўскіх» (юдэйскіх могілак). Насупраць Плітніцкай была яшчэ адна вуліца з 8 дварамі, зь якіх 4 былі ўласнасьцю царквы Сьвятога Ільлі, а ўжо за мястэчкам, на канцы ворыўных валокаў ля балота Бушкарова ўтварылася яшчэ адна новая вуліца з 38 дварамі. Такім чынам, Бялынічы на той час зьмяшчалі 361 двор і маглі лічыцца даволі значным паселішчам^[6]. На 1630 год тут налічвалася 513 дымоў^[4]. 4 кастрычніка 1634 году згодна з прывілеем караля і вялікага князя Ўладзіслава Вазы мястэчка атрымала Магдэбурскае права, пячатку і герб.

Захавалася сьведчаньне азначэньня жыхароў Бялынічаў ліцьвінамі: «литвин <…> в роспросе сказался: Савастьяном зовут Иванов // Оршанского повету из-ыменья пана Казимеря Сапеги из Белынич» (1636 год)^[7].

Маці Божая Бялыніцкая

У вайну Маскоўскае дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) 24 жніўня 1654 году непадалёк ад Бялынічаў адбылася бітва паміж абаронцамі Вялікага Княства Літоўскага на чале зь Янушам Радзівілам і маскоўскімі захопнікамі (Бітва пад Шапялевічамі), у якой колькасна большае маскоўскае войска ўпершыню за некалькі дзесяцігодзьдзяў атрымала перамогу над невялікім літоўскім войскам. На 1667 год у Бялынічах засталося 327 дамоў, за часамі вайны яны страцілі 2/3 насельніцтва. У 1685 годзе Ўладзіслаў Язапат Сапега прадаў Бялынічы Кацярыне Радзівілавай.

У Вялікую Паўночную вайну (1700—1721) 14 ліпеня 1708 году непадалёк ад Бялынічаў (каля Галоўчына) адбылася бітва паміж расейцамі і швэдамі, якая скончылася перамогай апошніх. З 1733 году мястэчка знаходзілася ў валоданьні Агінскіх. На 1734 год тут было 180 двароў. Па вялікім пажары (1742), у выніку якога згарэў драўляны кляштарны комплекс, пачалося ўзьвядзеньне мураванага касьцёла ў гонар Унебаўзяцьця Маці Божай, якое завяршылася ў 1760 годзе. 13 красавіка 1756 году Папа Рымскі падпісаў Булу аб каранацыі абраза Маці Божай Бялыніцкай. У 2-й палове XVIII ст. у мястэчку дзеяў невялікі кляштар марыявітак, пры якім існаваў пансіянат (навучальная ўстанова) для шляхцянак^[4]. Апроч таго, у гэты час працаваў мытны пункт, падпарадкаваны галоўнай мытні ў Магілёве^[4].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Бялынічы апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, у Аршанскім павеце Беларускай, з 1801 году Магілёўскай губэрні. На 1773 год у мястэчку дзеялі тры ўніяцкія царквы (Раства Багародзіцы, Сьвятога Ільлі і Святога Мікалая) і касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі^[a]. На 1785 год у Бялынічах было 108 двароў, працаваў млын, штогод праводзіліся 4 кірмашы. У 1803—1832 гадох дзеля вяртаньня сабе правоў жыхароў вольнага мястэчка бялынічане накіравалі спачатку ў Магілёўскі павятовы суд, а потым у Сэнат арыгіналы двух прывілеяў на Магдэбурскае права — фундацыйны (1634 год) і канфірмацыйны (1703 год). Аднак расейскія ўлады назвалі гэтыя дакумэнты «несапраўднымі». Каб адбіць у местачкоўцаў ахвоту бараніць свае законныя правы, найбольш актыўных бялынічанаў залічылі ў прыгонныя, як «летуценьнікаў пра ўяўную вольнасьць» (рас. «возмечтавших о мнимой вольности»), а двух найбольш актыўных змагароў прылюдна высеклі бізунамі і выслалі на катаргу ў Сыбір^[8]. Паводле інвэнтару, у 1825 годзе ў мястэчку Бялынічы было 287 дымоў, у аднайменным фальварку — 71 дым. На 1845 год налічвалася 992 двары ў мястэчку і 89 — у фальварку. з 1855 году працавала піваварня.

У 1864 годзе ўлады Расейскай імпэрыі з мэтай маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага адкрылі ў Бялынічах народную вучэльню, выкладаньне ў якой вялося на расейскай мове. У 1876 годзе яны гвалтоўна зачынілі касьцёл і кляштар кармэлітаў і перадалі іх у валоданьне Ўрадавага сыноду Расейскай імпэрыі (Маскоўскай царквы). На 1880 год у мястэчку было 279 драўляных будынкаў; дзеялі 2 царквы, працавалі лякарня, аптэка, бровар, крупадзёрка. У 1909 годзе адкрылася бібліятэка, у 1913 годзе ўтварылася таварыства цьвярозасьці.

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Бялынічы занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

• Старая графіка Бялынічаў
• 
  Касьцёл і кляштар кармэлітаў, 1861 г.
• 
  Праект царквы-мураўёўкі, 1863 г.
• 
  Рынак. Н. Орда, 1873 г.
• 
  Рынак. Малюнак, каля 1900 г.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Бялынічы абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня году Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзу Бялынічы вярнулі БССР, дзе яны сталі цэнтрам раёну. 27 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу.

У Другую сусьветную вайну з 6 ліпеня 1941 да 29 чэрвеня 1944 году Бялынічы знаходзіліся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1960-я гады савецкія ўлады зьнішчылі помнік архітэктуры барока — касьцёл Маці Божай Шкаплернай і кляштар кармэлітаў.

23 сьнежня 2009 году да Бялынічаў далучылі вёску Міхайлоў^[9]. 19 сьнежня 2016 году Бялынічы атрымалі статус места^[10] (пастанова набыла моц 17 студзеня 2017 году^[11]). У 2020 годзе тут прайшоў Дзень беларускага пісьменства. З гэтай нагоды праводзілася аднаўленьне аб’ектаў інфраструктуры і рэканструкцыя музэю В. Бялыніцкага-Бірулі, а Белпошта выдала спэцыяльны сьвяточны канвэрт^[12].

• Мястэчка на старых здымках
• 
  Разбудова касьцёла, 1862 г.
• 
  Касьцёл і царква
• 
  Рынак
• 
  Рынак. Мітынг, 1925 г.

• 
  Вуліца Віленская
• 
  Вуліца Віленская, 1923 г.
• 
  Слабада
• 
  Вуліца Манастырская

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1785 год — 831 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1823 год — 556 чал.; 1827 год — 1085 чал.; 1846 год — 940 чал.^[13]; 1861 год — 1945 чал.^[14]; 1880 год — 859 чал.; 1897 год — 2215 чал.
• XX стагодзьдзе: 1926 год — 2425 чал.; 1959 год — 4244 чал.^[15]; 1977 год — 6,6 тыс. чал.; 1995 год — 10,7 тыс. чал.^[16]
• XXI стагодзьдзе: 2004 год — 10,1 тыс. чал.; 2005 год — 9,9 тыс. чал.^[17]; 2006 год — 9,8 тыс. чал.; 2008 год — 9,7 тыс. чал.; 2009 год — 10 688^[18] чал. (перапіс); 2015 год — 10 316 чал.^[19]; 2016 год — 10 220 чал.^[20]; 2017 год — 10 035 чал.^[21]; 2018 год — 9887 чал.^[2]

Адукацыя

У Бялынічах працуюць 2 сярэднія школы, школа-інтэрнат, школа мастацтваў.

Культура

Дзеюць цэнтар культуры, 2 бібліятэкі.

Мас-мэдыя

У Бялынічах выдаецца раённая газэта «Зара над Друцьцю».

Забудова

Плян

Бялынічы разьвіваюцца паводле генэральнага пляну і праектаў дэталёвага плянаваньня цэнтру. Галоўная вось места забудоўваецца 1—2-павярховымі дамамі, утварыўся мікрараён з 3—5-павярховай жылой забудовай.

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
Ленінская вуліца	Віленская вуліца (частка) Манастырская вуліца (частка)[22]
Сялянская вуліца	Глініцкая вуліца[22]

Паводле інвэнтару 1627 году, у Бялынічах таксама існавалі вуліцы Гайная, Красная, Крукава, Плітніцкая, Татарская і Цяцерынская. Гістарычны Рынак у наш час ня мае афіцыйнай назвы.

Мясцовасьці

Гістарычныя мясцовасьці Бялынічаў: Глінішча^[23], Пяскі^[23], Слабада, Сьвінтар^[24].

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Пералік прамысловых прадпрыемстваў Бялынічаў
Філія «Бялыніцкая» ААТ «Бабулін гарлачык» Прыватнае ўнітарнае прадпрыемства «Бялыніцкі камбінат каапэратыўнай прамысловасьці» Унітарнае камунальнае вытворчае прадпрыемства «Бялыніцкі вэтсанутыльзавод»

Турыстычная інфармацыя

Маці Божая Бялыніцкая. Каменная статуя-анёл, інагураваная з нагоды Дня беларускага пісьменства ў Бялынічах (6 верасьня 2020)

Інфраструктура

Дзее Бялыніцкі раённы мастацкі музэй імя В. Бялыніцкага-Бірулі. Спыніцца можна ў гатэлі^[25].

Славутасьці

• Могілкі юдэйскія
• Парк пры былой сядзібе Агінскіх (1740-я)

Страчаная спадчына

• Касьцёл Унебаўзяцьця Найсьвяцейшай Панны Марыі і кляштар кармэлітаў (1742—1763)
• Кляштар марыявітак (XVIII ст.)
• Палацава-паркавы комплекс Агінскіх^[26] (XVIII ст.)
• Царква Раства Багародзіцы (1863; мураўёўка)

Галерэя

• Краявіды Бялынічаў
• 
  Колішні бровар
• 
  Ільлінская гара
• 
  Будынак вэтэрынарнай лячэбніцы
• 
  Будынак пошты

Асобы

• Наталя Батракова (нар. 1964) — беларуская пісьменьніца
• Уладзімер Белахвостаў (нар. 1949) — беларускі дзяржаўны дзяяч
• Мікалай Малюшыцкі (1872—1929) — аграхімік, акадэмік АН БССР
• Валяр'ян Снытка (нар. 1939) — географ, сябар-карэспандэнт РАН
• Янка Шарахоўскі (1908—1973) — беларускі пісьменьнік
• Міхаіл Юшкевіч (1899—1952) — вайсковы дзяяч, генэрал-маёр

Заўвагі

1. LVIA. F. 1177, ap. 1, b. 4373.