Пагоня - Wikiwand

«Пагоня» — асабісты герб польскага караля Уладзіслава Ягайлы, пазней агулам роду Гедзімінавічаў, атрымаў дзяржаўны статус у Вялікім Княстве Літоўскім^[1] ва ўладарства вялікага князя Вітаўта^[2]. Традыцыйны нацыянальны герб беларусаў^[3]. Дзяржаўны герб Беларускай Народнай Рэспублікі (1918—1919) і Рэспублікі Беларусь (1991—1995), пад назвай «Віціс» дзяржаўны герб Літвы.

Хуткія факты «Пагоня» — герб ВКЛ, Версіі ...

«Пагоня» — герб ВКЛ

Версіі
Сярэдні герб ВКЛ (1555).
Дэталі
Носьбіт	Вялікае Княства Літоўскае
Зацверджаны	XIV стагоддзе
Заснаванне	1918
Выкарыстанне	былы дзяржаўны герб Беларусі

Уяўляе сабою выяву ўзброенага воіна на белым кані на чырвоным полі шчыта. Вершнік трымае ва ўзнятай правай руцэ меч, у левай — белы, чырвоны або сіні шчыт з залатым шасціканцовым крыжам. На левым баку ў вершніка похвы мяча, з-пад сядла звісае трохканцовая гунька (чапрак)^[ru], яе колер у розныя часы мяняўся ад сіняга да залаціста-жоўтага^[4].

14 мая 2007 года Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь надаў гербу «Пагоня» статус нематэрыяльнай гісторыка-культурнай каштоўнасці^[5].

Remove ads

Вытокі

На ўзнікненне герба «Пагоня» і замацаванне яго на землях Вялікага Княства Літоўскага ўплываў шэраг чыннікаў, кожны з іх асобна не быў вырашальным^[7]:

Пэўны ўплыў агульнаеўрапейскай геральдычнай традыцыі коннай выявы феадальнага валадара на яго пячатцы (у тым ліку ў Польшчы, Чэхіі^[8], германскіх землях, Ордэне тампліераў, гэты ж уплыў заўважны на пячатках наўгародскага князя Аляксандра Яраславіча, полацкага князя Нарымонта-Глеба і інш.)
Атаясненне герба «Пагоня» з асобай абаронца Айчыны і адлюстраванне тагачаснага жыцця краю, пад сталай ваеннай пагрозай.
Уплыў грэка-хрысціянскіх культаў — святых Дзімітрыя Салунскага і Георгія Пераможцы, адаптацыя іх да мясцовай традыцыі і фарміраванне культу ўласных заступнікаў, у спалучэнні з постацямі святых князёў Барыса і Глеба.
Выказвалі таксама думку пра персаніфікацыю паганскага бога Ярылы, аднак яго культ з’явіўся толькі ў XVIII ст. і лакальна, а шырокавядомы стаў як адзін з «кабінетных багоў» яшчэ пазней.

Вершнік на пячатцы — спачатку конны партрэт уладара, пазней пераасэнсаваны як сімвал пагоні — даўняй традыцыі агульнага пераследу ворага. На думку Міхася Ткачова, сімвалізм «Пагоні» сягае ў даўніну да племянной ваеннай арганізацыі, калі кожны быў адказны за жыцці супляменнікаў. У выпадку нападу кожны мужчына, які мог насіць зброю, быў абавязаны ўдзельнічаць у абароне і пагоні за ворагам. Традыцыя агульнай пагоні з’явілася ў часы ваеннай дэмакратыі, захоўвалася ў часы дзяржавы Рурыкавічаў і потым Вялікага княства Літоўскага. Пад уплывам еўрапейскай геральдыкі і рыцарскіх традыцый ідэя абароны Айчыны, спалучаная з традыцыяй агульнай пагоні, увасобілася ў разуменні графічнага сімвала — герба «Пагоня»^[9].

Кароль і вялікі князь Ягайла ў прывілеі ад 20 лютага 1387 года пісаў: «У тым выпадку, калі прыйдзецца пераследаваць ворагаў, непрыяцеляў нашых, якія б збягалі з нашай літоўскай зямлі, то дзеля гэтага роду пераследавання, якое па-народнаму завецца пагоняй (pogonia), абавязаны адпраўляцца не толькі рыцары, але і кожны мужчына, якога б ён ні быў паходжання або стану, толькі б ён быў здольны насіць зброю».^[10]

Працяглы час герб не меў уласнай назвы і падаваўся апісальна, напрыклад як «чоловека на кони з мечом» у Хроніцы Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага^[11]. Назва герба як «Пагоня» зафіксавана толькі з канца XVI ст.^[2]. Версія пра ўжыванне такой назвы ўжо ў 1282 годзе, якую можна сустрэць у літаратуры^[12], ідзе ад Тэадора Нарбута.

Remove ads

Гісторыя

Паходжанне

Выява конніка — адзін з папулярных сімволаў розных народаў з часоў глыбокай старажытнасці. Непасрэдным папярэднікам «Пагоні» было заходнееўрапейскае іканаграфічнае выражэнне тытула князь (dux) у XI—XIII ст. — выява рыцара ў зброі, з мячом або прапарцом і са шчытом, на кані, які крочыць або бяжыць галопам^[13]. Выкарыстанне сімвала «Пагоня» як герба легендарных літоўскіх князёў на землях старадаўняй Беларусі летапісамі XVI ст., то бок часу, калі герб быў рэальнасцю, апісваецца з 1270—1290-х гадоў.

Пячатка Багуслава I, князя люцічаў, 1170 год
Пячатка Мікалая, суправіцеля бодрычаў, 1189 год
Пячатка Казіміра I Апольскага, 1226 год
Пячатка наўгародскага князя Аляксандра Яраславіча. Аверс, пасля 1236 года
Пячатка полацкага князя Нарымунта Гедзімінавіча, 1338 год
Пячатка князя Скіргайлы, 1386 год
Пячатка Лугвена Альгердавіча, 1395 год
Выява з пячаткі вялікага князя літоўскага Жыгімонта Кейстутавіча, 1432 год

Вялікае Княства Літоўскае

Першая згадка гербу ўзору «Пагоні» ў беларуска-літоўскіх летапісах XVI ст. сустракаецца пад 1278 годам у сувязі з легендарным князем Нарымонтам, малодшым братам такога самага міфічнага вялікага князя літоўскага Трайдзеня:

Той Наримунт мел герб, або клейнот, рицерства своего таковый, и тым печатовался, Великому князству Литовскому зоставил его, а то такий: в гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, мечъ голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля названый «погоня».
Хроніка Літоўская і Жамойцкая^[14]^[15]

Густынскі летапіс XVII ст. кажа, што герб «Пагоні» стварыў для сябе вялікі князь літоўскі Віцень (1294—1316):

А Витен нача княжити над Литвою, измысли себе герб и всему князству Литовскому печать: рыцар збройный на коне з мечем, еже ныне наричут Погоня.
Густынскі летапіс^[16]

Магчыма, на праўдзе выява вершніка была на пячатцы вялікага князя Гедзіміна (1316—1341)^[18]^[19], але вершнік трымаў у руцэ дзіду, а не меч, цяпер пячатка захоўваецца ў гістарычным музеі ў Вільні. Пэўна ж выява вершніка вядома на пячатцы полацкага князя Нарымонта-Глеба Гедзмінавіча, прывешанай да акта 1330 года^[20]^[21]. Магчыма, выява вершніка была і на пячатцы вялікага князя Альгерда, якой ён замацаваў дагавор 1366 года з польскім каралём Казімірам, паводле Мар’яна Гумоўскага, вакол выявы быў кругавы «рускі» надпіс^[22].

На геральдычным шчыце выяву вершніка ўпершыню змясцілі ў XIV ст. на пячатцы польскага караля Уладзіслава Ягайлы (1386 і 1387), на гэтай жа пячатцы ўпершыню выяўлены і падвоены крыж^[21], такім чынам аформіўся герб, пазней вядомы як «Пагоня». Потым выява вершніка на геральдычным шчыце вядома на пячатцы вялікага князя Вітаўта (1401), але яна спалучалася не з падвоеным крыжам, а з «Калюмнамі». Пазней менавіта герб, створаны польскімі герольдамі для Ягайлы, стаў гербам Вялікага Княства Літоўскага, яшчэ пазней атрымаў назву «Пагоня». У канцы XIV ст. сімваламі ўзору «Пагоні» карысталіся не толькі Гедзімінавічы, але і некаторыя Рурыкавічы.

Сімвал узору «Пагоня» спачатку не быў стабільны, напрыклад, вершнік мог глядзець у левы (геральдычны) бок, але з 1-й паловы XV ст., паводле правілаў еўрапейскай геральдыкі, яго стабільна павярнулі ў правы бок.

Пра вытокі падвойнага крыжа на гербе выказваліся вельмі супярэчлівыя думкі, але ён адназначна хрысціянскага паходжання. Тлумачэнне крыжа з «Пагоні» як сімвала паганскага бога Ярылы лічаць неверагодным^[2].

Паводле Статута 1588 года, усе паветы мусілі мець пячатку з выявай «Пагоні», якой замацоўваліся гаспадарскія (вялікакняжацкія) судовыя позвы да абывацеляў, іншыя дакументы замацоўваць гэтымі пячаткамі забаранялася:

Тежъ мы, господаръ, даемъ подъ геръбомъ того паньства нашого, великого князства литовъского, «Погонею» печать до кожъдого повету, на которой естъ написани около геръбу имя того повету. А тую печать писаръ земъский присяжный у себе самъ, а не хъто инъшый, ховати маеть, которою печатью и под тытуломъ нашымъ позвы мають быти печатованы и выдаваны. А иные никоторые листы, выписы и сознанья, кроме только самыхъ позвовъ, тою печатю не маеть быть печатованы.
РАЗДЗЕЛ 4, АРТЫКУЛ 12 // Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588 года

На працягу XV—XVIII ст. «Пагоню» змяшчалі на брамах гарадоў і замкаў^[21]. Гэта знайшло адлюстраванне ў гарадской геральдыцы — напрыклад, на гербе Магілёва. Таксама «Пагоня» ўваходзіла ў склад гербаў Беластока, Дрысы, Лепеля, Магілёва, Пулаў, Рэчыцы, Седльцаў і Суража.

Розныя версіі «Пагоні» сталі гербамі шэрага ваяводстваў Вялікага Княства Літоўскага — Віленскага, Менскага, Берасцейскага, Новагародскага, Мсціслаўскага, Полацкага. На думку Цітова, гербы з выявай «Пагоні» прыпадаюць на этнічную тэрыторыю беларусаў, а суседнія землі мелі іншыя^[23].

Гербы ваяводстваў Вялікага Княства Літоўскага
Мсціслаўскае
Берасцейскае
Віцебскае
Менскае
Полацкае

Агулам, вядома пяць варыянтаў^[24] сярэдневяковай «Пагоні»:

Класічная — у чырвоным полі збройны рыцар на белым кані, дзясніцаю ўздымае голы меч над галавой, на левым плячы шчыт з падвойным залатым крыжам. Конь накрыты трохканцовай гунькай. На найбольш старажытных каляровых малюнках конская збруя і тарча рыцара — блакітныя.
«Руская Пагоня» — такі самы яздок, але ва ўзнятай руцэ дзіда, якую ён рыхтуецца кінуць або нанесці ўдар.
«Голая Пагоня» — без засцерагальнага ўзбраення: яздок на кані без сядла, узнімае над галавою меч. Іканаграфія такога варыянта не сустракаецца, але вядома падобная версія XVII ст. з герба Маскоўскай дзяржавы.
«Малая Пагоня» — на шчыце толькі адна з асноўных дэталей герба — збройная рука з голым мячом. Колер поля чырвоны або залаты. Ёсць дзве адрозныя версіі «Малой Пагоні».
«Татарская Пагоня» — у зялёным полі яздок, які адстрэльваецца з лука ад пераследнікаў.

З мінімальнымі стылістычнымі зменамі «Пагоня» была дзяржаўным гербам Вялікага Княства Літоўскага і часткай герба Рэчы Паспалітай да 1795 года, калі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай тэрыторыя Беларусі апынулася ў складзе Расійскае імперыі.

У Расійскай імперыі

Яшчэ па захопе ўсходняй часткі Вялікага Княства Літоўскага Расійскай імперыяй (1772) царскі ўрад пастанавіў стварыць Палявы гусарскі беларускі полк. У 1775 годзе ён быў укамплектаваны выхадцамі з Беларускай губерні. Гэты полк атрымаў у наступным годзе ўласны штандар з гербам, дзе шчыт падзелены на два полі: у верхнім, залатым, выява чорнага двухгаловага арла, а ў «дольнай чырвонай частцы выява Літоўскага ўзброенага ездака на белым кані з уздзетай шабляй». Прыкладна ў той жа час (1770-я^{[удакладніць]}) утварыўся і Полацкі Мушкецёрскі полк. Ён атрымаў у якасці герба на баявы сцяг рассечаны шчыт: у правым залатым полі выява палавіны чорнага расійскага арла, у левай, чырвонай, — «Пагоня». Згодна з указам ад 19 верасня 1827 году «Пагоняй» упрыгожваліся сцягі лейб-гвардыі Гарадзенскага гусарскага палка.

Герб «Пагоня» знайшоў сваё адлюстраванне не толькі на штандарах вайсковых частак, што фарміраваліся з ураджэнцаў Беларусі, але і на гербах «беларускіх» (Полацкае намесніцтва, Магілёўскае намесніцтва, Віцебская губерня) ды «літоўскіх» (Гродзенская губерня і Віленская губерня) адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінак Расійскай імперыі.

Гербы «беларускіх» і «літоўскіх» губерняў і намесніцтваў Расійскай імперыі
Віленская губерня
Віцебская губерня
Гродзенская губерня (да 1845)
Магілёўская губерня (1781—1796, 1802—1878)
Полацкае намесніцтва (1781—1796)

Апроч таго, былы агульнадзяржаўны сімвал увайшоў у склад гербаў шэрага ўсходніх беларускіх гарадоў (Віцебск, Веліж, Гарадок, Дзвінск, Дрыса, Лепель, Магілёў, Невель, Полацк, Себеж, Сураж, Чэрыкаў). У кожным з нададзеных расійскімі ўладамі гербаў шчыт падзяляўся на дзве часткі: у верхняй, па геральдычных паняццях «пануючай», размяшчаўся двухгаловы арол, а ў дольнай, «падпарадкаванай» — «Пагоня».

У канцы 1850-х гадоў «Пагоню» змясцілі на дзяржаўным гербе Расійскай імперыі як сімвал былых зямель Вялікага Княства Літоўскага.

У час паўстання 1863—1864 гадоў герб «Пагоня» ў спалучэнні з польскім «Арлом Белым» зрабіўся сімвалам нацыянальна-вызваленчай барацьбы за дэмакратычную перабудову грамадства. Кіраўнік задушэннем паўстання Мураўёў-вешальнік аддаў распараджэнне аб забароне нашэння жалобных і рэвалюцыйных знакаў — чорных шапак з белымі султанамі, спражак з аб’яднаным гербам Польшчы і Літвы.

Такім чынам, герб «Пагоня» ў XIX ст. з аднаго боку быў афіцыйным сімвалам, а з іншага — неафіцыйным, рэвалюцыйна-дэмакратычным. Але ва ўсіх выпадках яго атаяснялі з пэўнай тэрыторыяй — тэрыторыяй сучаснай Беларусі^[25].

Найноўшы час

У пачатку XX ст. герб «Пагоня» актыўна выкарыстоўваўся беларускім нацыянальным рухам. Ідэю вяртання да гістарычнага дзяржаўнага сімвала ў паэтычнай форме выказаў Максім Багдановіч, які ўвосень 1916 года напісаў верш «Пагоня».

У 1918 годзе «Пагоню» абвясцілі дзяржаўным гербам Беларускай Народнай Рэспублікі, яе выява размяшчалася на пячатках беларускіх дзяржаўных устаноў. Нацыянальны беларускі герб ужываўся ў сімволіцы ўдзельнікаў Слуцкага збройнага чыну (1920).

У 1920 годзе літоўцы ўзялі за герб уласнай незалежнай дзяржавы варыянт герба Вялікага Княства Літоўскага — «Віціс». Пэўны час у літоўскай мове не было ўласнай назвы для «Пагоні», назву «Віціс» прапанаваў Сіманас Даўкантас у 1845 годзе^[26]. Выкарыстанне герба Вялікага Княства Літоўскага мусіла падмацаваць прэтэнзіі Літоўскай Рэспублікі на гістарычную пераемнасць з ім. Аднак у 1920—1930-я гады многія дзяржаўныя дзеячы Літвы адзначалі неадпаведнасць гэтага герба менавіта літоўскай гістарычнай традыцыі. У 1935 годзе прэм’ер-міністр Літоўскай рэспублікі Тубаліс афіцыйна прызнаў не-літоўскае паходжанне «Пагоні» і паведаміў, што ідзе праца па стварэнні новага дзяржаўнага герба. Відавочна, гэтую працу спынілі падзеі 1939—1940 гадоў^[27]^[28].

У міжваенны час «Пагоня» ўжывалася ў Заходняй Беларусі на гербах Віленскага, Палескага, Падляшскага і Навагрудскага ваяводстваў Польскай Рэспублікі. Тым часам у БССР герб «Пагоня» ніяк не выкарыстоўваўся.

Падчас Другой сусветнай вайны герб «Пагоня» разам з іншымі нацыянальнымі сімваламі вярнула да ўжытку Беларуская Цэнтральная Рада. Але, як сведчыць распараджэнне Рэйхсміністра па акупаваных усходніх тэрыторыях (14.6.1944)^[29], гэтае выкарыстанне было неафіцыйным да апошніх дзён нямецкай акупацыі. Шырока вядомае распараджэнне, быццам падпісанае гаўляйтарам Беларусі Вільгельмам Кубэ і надрукаванае ў газеце «Раніца» (27 чэрвеня 1942), пра дазвол карыстацца «Пагоняй» побач з нямецкай сімволікай «пры святкаваннях або для абазначэння беларускай нацыянальнасці», аказалася, па выніках пазнейшых даследаванняў, тагачаснай дэзынфармацыяй, вінаватых у якой нямецкія акупацыйныя ўлады так і не знайшлі^[27].

25 сакавіка 1946 года для цырымоніі прыняцця прысягі сяброў Саюза беларускіх патрыётаў на вернасць Беларусі дзяячка нацыянальна-вызваленчага руху Алеся Фурс намалявала «Пагоню», за што была асуджаная да 25 гадоў савецкіх канцэнтрацыйных лагераў.

У пасляваенны час беларускую нацыянальную сімволіку, у тым ліку і «Пагоню», выкарыстоўвала беларуская эміграцыя.

Выкарыстанне Пагоніі ў дыяспары
Медаль II з’езду «Згуртаваньня Беларускіх Скаўтаў на Чужыне»
Помнік «Змагарам за вольную Беларусь» у Саўт-Рыверы
Помнік загінулым у 1939—1945 беларусам у нямецкім горадзе Ляймен, усталяваны Ю. Жывіцам
Паштовая марка, выпушчаная ў 1950 годзе беларускай дыяспарай

А ў 1980-я гады напярэдадні распаду СССР герб «Пагоня» разам з бел-чырвона-белым сцягам сталі сімваламі нацыянальнага адраджэння Беларусі. Вяртанню беларускай нацыянальнай сімволікі спрыялі гістарычна-культурныя аб’яднанні і клубы («Талака», «Паходня», «Узгор’е» і інш.) і Беларускі Народны Фронт, а таксама партыі дэмакратычнага кірунку (БСДГ, НДПБ, Сялянская партыя, АДПБ і іншыя)^[30].

Афіцыйнае прызнанне «Пагоні» і бел-чырвона-белага сцяга як нацыянальных сімвалаў беларусаў адбылося разам з прыняццем Дэкларацыі аб суверэнітэце Беларусі (1990). Пад гэтай сімволікай прайшлі красавіцкія і майскія забастоўкі працоўных Беларусі 1991 года, якія адыгралі сваю ролю ў крушэнні таталітарызму ў краіне^[30]. А 19 верасня 1991 года Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў законы «Аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь» і «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь»^[31]. Дзяржаўным гербам Беларусі стаў старажытны беларускі герб «Пагоня», Дзяржаўным сцягам Беларусі — Бел-чырвона-белы сцяг^[30].

Выгляд той рэдакцыі герба «Пагоня», якая была прынята як дзяржаўны герб Рэспублікі Беларусь у 1991 годзе, мае наступныя адметнасці:

шчыт белы, з залатым крыжам (патрыяршым);
старэйшы, чым традыцыйны, выгляд зброі рыцара (шалом);
конь у статычнай (абарончай) позе.

Новы эталон «Пагоні» распрацаваны беларускімі мастакамі Яўгенам Куліком, Уладзімірам Крукоўскім і Львом Талбузіным^[32].

Аднак у 1995 годзе Аляксандр Лукашэнка, які быў абраны прэзідэнтам краіны ў 1994 годзе, ініцыяваў рэферэндум, у выніку якога «Пагоню» пазбавілі статусу дзяржаўнага герба, і яна трапіла пад негалосную забарону.

У 2009 годзе герб «Пагоня» стаў гербам Віцебскай вобласці.

Падчас расійскага ўварвання ва Украіну, распачатага ў 2014 годзе, а таксама падчас поўнамаштабнага ўварвання з 2022 года, гербам «Пагоня» карыстаюцца беларускія добраахвотнікі на баку Украіны, у прыватнасці атрад «Пагоня», тактычная група «Беларусь», полк Каліноўскага і беларускі полк «Пагоня».

Remove ads

Сучаснасць

У наш час «Пагоняй» як нацыянальным гербам працягваюць карыстацца некаторыя апазіцыйныя беларускія арганізацыі. Акрамя таго, герб «Пагоня» актыўна выкарыстоўваецца ў спартыўных і культурных мерапрыемствах па-за межамі краіны.

Сёння «Пагоня» ёсць на эмблемах некалькіх беларускіх грамадскіх аб’яднанняў: