Lyklar

Lyklar (fræðiheiti: Primula)^[1] er ættkvísl, af aðallega jurtkenndum^[2] plöntum í Maríulykilsætt. Einungis tvær tegundir hafa fundist villtar á Íslandi; Davíðslykill (P. egaliksensis) og Maríulykill (P. stricta). Þekktar garðplöntur eru allnokkrar; P. auricula (Mörtulykill), P. veris (Sifjarlykill) and P. elatior (Huldulykill). Þessar tegundir og margar aðrar hafa verið mikils metnar vegna blómfegurðar. Þær hafa verið gríðarmikið ræktaðar og kynblandaðar - í tilfelli Laufeyjarlykils P. vulgaris, í mörg hundruð ár. Primula eru upprunnar úr tempraða belti norðurhvels, suður til fjalla Eþíópíu, Indónesíu og Nýju Guineu, og í tempraða belti Suður Ameríku. Næstum helmingur þekktra tegunda er frá Himalajafjöllum.^[2]

Maríulyklar
Primula vulgaris
Vísindaleg flokkun
Ríki: Jurtaríki (Plantae) Fylking: Dulfrævingar (Magnoliophyta) Flokkur: Tvíkímblöðungar (Magnoliopsida) Ættbálkur: Lyngbálkur (Ericales) Ætt: Maríulykilsætt (Primulaceae) Ættkvísl: Primula L.
Tegundir
margar; sjá texta

Nútíma garðalykilsblendingur

Primula capitata ssp. mooreana

Primula denticulata

Primula farinosa

Primula hortensis

Primula prolifera Sunnulykill

Primula rosea Rósulykill

Primula sieboldii Freyjulykill

Primula veris Sifjarlykill

Primula vialii Mongólalykill

Primula × pubescens Frúarlykill

Primula er með allt að 500 tegundir í hefðbundnum flokkunarfræðum, og fleiri ef skyldar ættkvíslir eru taldar með.^[3]

Lýsing

Primula er flókin og breytileg ættkvísl, með búsvæði frá háfjalla hlíðum til mýra á láglendi. Plönturnar blómstra aðallega að vori, með blómin í sveip (sjaldan stök) á blaðlausum stönglum sem koma upp úr blaðhvirfingu, blöðin eru aflöng heil; blómin geta verið af næstum hvaða lit sem er. Allnokkrar tegundir eru með mjölkenndu dufti (farina) á blöðum, stönglum og blómum og jafnvel innan í blómunum.^[2] Margar tegundir eru aðlagaðar fjallaloftslagi.

Orðsifjar

Orðið primula kvenkyns mynd af latneska orðinu primus, sem merkir fyrstur, og vísar til blómanna sem eru meðal þeirra fyrstu til að blómstra að vori.^[4]

Vistfræði

Laufeyjarlykill (og líklega fleiri Primula tegundir) er fæða lirfa nokkurra Lepidoptera tegunda, til dæmis Hamearis lucina, Noctua pronuba, Noctua janthina, Xestia c-nigrum og Xanthorhoe montanata. Sniglar geta verið ágengir.

Ræktunarblendingar og afbrigði

Primula tegundir hafa mikið verið ræktaðar og blendingar af þeim, aðallega af P. elatior, P. juliae, P. veris og P. vulgaris. Polyanthus (oft nefnd P. polyantha) er einn slíkur hópur plantna, sem af er kominn mikill fjöldi afbrigða í öllum litum, yfirleitt ræktuð sem einær, og fáanlegar sem fræ eða ungar plöntur.^[5]

Flokkun

Ættkvíslin Dodecatheon var upphaflega talin til Primula, svo sumir höfundar telja allar 14 tegundir Dodecatheon til Primula.^[6]

Skifting ættkvíslarinnar Primula

Flokkun ættkvíslarinnar Primula hefur verið rannsökuð í yfir eina öld. Þar sem þessi ættkvísl er bæði stór og fjölbreytileg (með um 500 tegundir), hafa grasafræðingar skipað tegundum niður í undirættkvíslir. Vanalegasta flokkunin skiftir Primula niður í 30 undirættkvíslir.^[7][8] Sumar þessara undirættkvísla (t.d. Vernales, Auricula) innihalda margar tegundir, aðrar bara eina.

Amethystina       Auricula Árikludeild Bullatae Candelabra Hæðalykilsdeild Capitatae Höfuðlykladeild Carolinella Cortusoides Sjafnarlykladeild Cuneifolia Denticulata Kúlulykladeild Dryadifolia

Farinosae Maríulykilsdeild Floribundae Grandis Malacoidea Malvacea Minutissimae       Muscaroides Klasalykilsdeild Nivales Snælykladeild Obconica Parryi Gyðjulykilsdeild

Petiolares Pinnatae Pycnoloba Reinii Rotundifolia Sikkimensis Kínalykilsdeild Sinenses Soldanelloideae Bjöllulykilsdeild Souliei Vernales Vorlykladeild

Tegundir

Tegundir meðtaldar:^[9][10][11]

Primula algida Freralykill Primula alcalina Primula allionii Demantslykill Primula alpicola Fellalykill Primula alpicola v. violacea Bláfellalykill Primula amoena Lofnarlykill Primula angustifolia Primula anisodora Akurlykill Primula anvilensis Primula appenina Primula arunachalensis[12] Primula atrodentata Primula aurantiaca Glóðarlykill Primula aureata Primula auricula Mörtulykill Primula auriculata Tyrkjalykill Primula baldshuanica Baldurslykill Primula beesiana Hæðalykill Primula bella Vetrarlykill Primula bellidifolia Primula bergenioides[13] Primula blinii Primula borealis Primula boreiocalliantha Hásléttulykill Primula bracteata Primula bracteosa Primula bulleyana Kransalykill Primula burmanica Burmalykill Primula calyptrata[14] Primula capitata Höfuðlykill Primula capitata ssp. mooreana Primula capitellata Primula carniolica[15] Primula caveana Primula cawdoriana Primula cernua Primula chionantha Mjallarlykill Primula chungensis Glóeyjarlykill Primula clarkei Primula clusiana Týrólalykill Primula clutterbuckii Primula cockburniana Iðunnarlykill Primula concholoba Gljúfurlykill Primula concinna Primula conspersa Fölvalykill Primula cortusoides Sjafnarlykill Primula cuneifolia Primula cusickiana Primula daonensis Dalalykill Primula darialica Kákasuslykill Primula davidii Primula deflexa Primula denticulata Kúlulykill Primula deorum Deslykill Primula dryadifolia Primula edelbergii Sítrónulykill Primula egaliksensis Davíðslykill Primula elatior Huldulykill Primula elatior ssp meyeri Lofnarlykill Primula elizabethiae Primula ellisiae Ásalykill Primula elongata Primula erythrocarpa Primula farinosa Gefnarlykill Primula farreriana Primula fedschenkoi Primula fenghwaiana[16] Primula filchnerae Primula firmipes Mjölvalykill Primula fistulosa Primula flaccida Lotlykill Primula floribunda Primula florindae Friggjarlykill Primula forrestii Primula frondosa Blúndulykill Primula gambeliana Primula gemmifera Primula geraniifolia Rjóðurlykill Primula giraldiana Primula glabra Primula glaucescens Mararlykill Primula glomerata Primula glutinosa Kvoðulykill Primula gracillipes Primula grandis Primula griffithii Primula halleri Dorrulykill Primula helodoxa Mýralykill Primula heucerifolia Pípulykill Primula hirsuta Roðalykill Primula hookeri Primula incana Grálykill Primula interjacens Primula involucrata Harnarlykill Primula involucrata ssp. yargonensis Varðalykill Primula ioessa Klukkulykill Primula irregularis

Primula japonica Japanslykill Primula jesoana Stásslykill Primula juliae Júlíulykill Primula kingii Primula kisoana Primula kitaibeliana Primula latifolia Límlykill Primula laurentiana Lásalykill Primula lihengiana[17] Primula longiscapa Primula lutea Primula luteola Mánalykill Primula macrophylla Hoflykill Primula magellanica Primula malacoides Álfalykill Primula malvacea Primula marginata Silfurlykill Primula maximowiczii Sveiglykill Primula melanantha[18] Primula melanops Dimmulykill Primula minima Dverglykill Primula minor Primula mistassinica Kanadalykill Primula modesta Broddalykill Primula mollis Loðinlykill Primula moupinensis[19] Primula muscarioides Vætulykill Primula nipponica Primula nivalis Snælykill Primula nutans Bjöllulykill Primula obconica Gluggalykill Primula pamirica Pamírlykill Primula parryi Gyðjulykill Primula pedemontana Hlíðalykill Primula petelotii[16] Primula petiolaris Hrukkulykill Primula pinnatifida Primula poissonii Fjólulykill Primula polyneura Dísarlykill Primula praenitens Kínverjalykill Primula prolifera Sunnulykill Primula pulchella Primula pulverulenta Glæsilykill Primula pumila Primula reidii Skálalykill Primula reinii Primula renifolia Primula reptans Primula reticulata Netlykill Primula rockii Primula rosea Rósulykill Primula rotundifolia Primula rusbyi Auðnalykill Primula sachalinensis Eyjalykill Primula saxatilis Klettalykill Primula scandinavica[20] Dofralykill Primula scapigera Primula scotica Skotalykill Primula secundiflora Randalykill Primula septemloba Primula serratifolia Primula sieboldii Freyjulykill Primula sikkimensis Kínalykill Primula sinensis (syn. af P. praenitens) Primula sinopurpurea Hélulykill Primula sinomollis Primula soldanelloides Primula sonchifolia Primula souliei Primula spectabilis[21] Tígullykill Primula specuicola Primula stricta Maríulykill Primula stuartii Tindalykill Primula suffrutescens Runnalykill Primula szechuanica Primula takedana Dýjalykill Primula tanneri Primula tardiflora[22] Primula tenuituba[13] Primula tibetica Primula tschuktschorum Primula tyrolensis Tírólalykill Primula valentiniana Primula veris Sifjarlykill Primula verticillata[23] Primula vialii Mongólalykill Primula villosa Dúnlykill Primula vulgaris Laufeyjarlykill Primula waltonii Völvulykill Primula watsonii Primula warshenewskiana Bakkalykill Primula whitei Primula wilsonii Purpuralykill Primula wollastonii Primula wulfeniana Breiðulykill Primula yunnanensis Primula yuparensis

Blendingar

• Primula × kewensis = P. floribunda × P. verticillata (Kewlykill)^[23] (Gulllykill)
• Primula × polyantha = P. veris × P. vulgaris ^[24] (Ljómalykill)
• Primula × pubescens = P. hirsuta × P. auricula (Frúarlykill)