Tao
espesye ng hominid sa henus na Homo From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Táo (Homo sapiens) o modérnong táo ang pinakakaraniwan at pinakalaganap na espesye ng primado, at ang huling nabubuhay na espesye ng henus na Homo. Bahagi ng pamilyang Hominidae, natatangi ang mga tao sa kanilang kawalan ng buhok kumpara sa kapamilya nila, paglalakad gamit ng dalawang paa, at mataas na antas ng katalinuhan. May mga malalaking utak ang mga tao, na nagbigay sa kanila ng kakayahang kognitibo na naging dahilan upang makatira sila sa iba't-ibang klase ng kapaligiran at makagawa ng mga kagamitan, lipunan, at sibilisasyon.
 | Ang artikulong ito, pahina, o bahagi nito ay kasalukuyang nasa gitna ng pagpapalawig o malawakang pagbabago. Maaari ka ring tumulong sa pagsasagawa ng mga pagbabago. Pakisilip ang mga nakaraang pagbabago kung gusto mong makipag-usap sa user na naglagay nito rito. Maaari itong tanggalin kung walang naganap na mga pagbabago sa mga susunod na araw matapos itong ipaskil dito. Maliban kung walang mga pagbabago, hindi dapat ito burahin. |
Isang nakikihalubilong hayop ang mga tao, kung saan ang bawat isang tao ay miyembro ng isang grupo na nagdidikta ng kani-kanilang relasyon sa iba, tulad halimbawa ng pamilya, kaibigan, korporasyon, at politikal na estado. Dahil rito, nakapagtatag ang mga tao ng napakaraming klase ng kaugalian, wika, at tradisyon, mga pangunahing sangkap ng isang lipunan ng tao. May matinding ring kuryosidad ang mga tao; ang pagnanasang maunawaan at maimpluwensyahan ang mga penomena ang nag-udyok sa mga tao upang maidebelop ang agham, teknolohiya, pilosopiya, mitolohiya, relihiyon, at iba pang mga larangan ng kaalaman. Bukod dito, pinag-aaralan din nila ang kani-kanilang sarili sa pamamagitan ng antropolohiya, agham panlipunan, kasaysayan, sikolohiya, at medisina. Sa kasalukuyan, tinatayang nasa walong bilyon ang kabuuang populasyon ng mga tao sa Daigdig.
Sa malaking bahagi ng kanilang kasaysayan, nomadiko ang pamumuhay ng mga tao, umaasa sa mga pagkain sa kapaligiran o manghuli ng ibang mga hayop para kainin. Nagsimula lamang maging moderno ang mga tao noong bandang 160,000 hanggang 60,000 taong ang nakalilipas. Naganap ang Rebolusyong Neolitiko sa iba't-ibang lugar nang halos sabay, una sa rehiyon ng Kanlurang Asya 13,000 taon ang nakaraan. Sa mga lugar na ito, nagsimulang manatili ang mga tao upang magsaka imbes na mangalugad, na siyang nagbigay-daan upang maitatag ang mga pinakaunang sibilisasyon na minarkahan ng paglobo ng populasyon at pagbilis ng pagbabago sa teknolohiya. Simula noon, samu't saring mga sibilisasyon ang umangat at bumagsak, at nagsimula ring magbago ang pamumuhay ng mga tao.
Omniboro ang mga tao; ibig sabihin, kumakain sila ng halaman at karne. Simula noong panahong ng mga Homo erectus, ginagamit rin nila ang apoy upang lutuin ang mga pagkain nila, na nagpataas kalaunan sa kanilang nutrisyon at pagdami ng mga maaaring kainin. Maituturing na diurnal ang mga tao, natutulog nang tinatayang pito hanggang siyam na oras kada araw. May malaking epekto ang mga tao sa kalikasan. Mga superdepredador (superpredator) sila, at kaunti at bihira lamang silang tugisin ng ibang mga hayop. Ang kanilang mabilis na pagdami, industriyalisasyon, polusyon, at pagkonsumo ang dahilan ng kasalukuyang malawakang pagkaubos ng ibang mga nilalang. Sa nakalipas na siglo, narating ng mga tao ang mga pinakamasasamang kapaligiran para sa buhay, tulad ng Antartika, labas ng Daigdig at ang kailaliman ng mga karagatan, bagamat limitado lamang ang pananatili nila sa mga ito. Nakarating ang mga tao sa Buwan at nakapagpadala ng kanilang mga gawa sa iba't-ibang bahagi ng Sistemang Solar.
Bagamat ginagamit din ang salitang "tao" upang tukuyin ang lahat ng mga miyembro ng henus na Homo, madalas itong ginagamit sa Homo sapiens, ang natitirang espesye nito. Ginagamit ang salitang "modernong tao" upang ihiwalay ang mga ito sa mga sinaunang tao. Unang lumitaw ang mga anatomikal na modernong tao sa Aprika 300,000 taon ang nakaraan, mula sa Homo heidelbergensis o kaparehong espesye. Mula Aprika, unti-unti nilang nilahian at pinalitan ang ibang mga espesye ng tao sa mga lugar, tulad halimbawa ng mga Neandertal, na pinaniniwalaang naubos dahil sa kompetisyon, alitan, at paglalahi ng mga Homo sapiens sa kanilang populasyon. Naimpluwensyahan ng kapaligiran at mga hene ang biolohikal na pagkakaiba ng mga tao na makikita tulad halimbawa ng kulay ng balat, tangkad, at pisyolohiya, gayundin ang mga namamanang sakit at katangian. Bagamat ganito, isa ang mga tao sa may pinakamakaunting pagkakaiba sa henetika sa mga primado, kung saan nasa 99% na magkapareho ang alinmang dalawang tao.
May dalawang biolohikal na kasarian ang mga tao; sa pangkalahatan, mas malakas ang mga lalaking tao habang mas maraming taba naman ang mga babaeng tao. Nagsisimulang lumitaw ang mga sekondaryong katangiang pangkasarian pagsapit ng kabaguntauhan. Kayang manganak ng mga babaeng tao, simula sa pagsisimula ng kabaguntauhan hanggang sa maglayog bandang 50 taong gulang. Delikado ang panganganak, kung saan maraming komplikasyon ang maaaring kaharapin ng nanganganak na maaari ding humantong sa kamatayan, bagamat nakadepende ito sa serbisyong medikal. Madalas na magkaparehong tatay at nanay ang nagpapalaki sa sanggol, na walang muwang pagkapanganak sa kanila.
Remove ads
Pagpapangalan
Nagmula ang salitang "tao" sa mas lumang Tagalog na salitang "tawo", na ginagamit pa rin sa ibang mga wika sa Pilipinas partikular na sa Kabisayaan. Pare-parehong nagmula ito sa Proto-Pilipinong salita na *tau, na nagmula naman sa Proto-Austronesyong salitang na *Cau.[1] Isa sa mga deribatibo nito, "pagkatao", ay ginagamit upang tukuyin ang kondisyon ng pagiging tao.[2] Bagamat malinaw ang pagkakaibang ito sa wikang Tagalog, itinuturing ang dalawang ito bilang magkasingkahulugan sa ibang mga wika. Halimbawa, sa wikang Ingles, itinuturing na magkapareho ang mga salitang human at person sa karaniwang diskurso. Gayunpaman, sa pilosopiya, ginagamit ang person sa kahulugan na "pagkatao".[3]
Samantala, nagmula naman ang pangalang binomial ng tao, Homo sapiens, mula sa Systema Naturae ni Carl Linnaeus noong 1735 at may ibig sabihin na "tao na may karunungan".[4] Ang henus nito, Homo, ay isang aral na hiram mula sa wikang Latin na homō, na tumutukoy sa tao mapaanuman ang kasarian.[5] Maaaring gamitin ang salitang "tao" upang tukuyin ang lahat ng mga miyembro ng naturang henus; sa ganitong pananaw, ginagamit ang salitang "modernong tao" upang ihiwalay ito sa ibang mga miyembro ng henus. Sa kasalukuyan, may mga pagtatalo sa akademiya kung dapat bang ituring ang ilang patay na klase ng tao, tulad ng mga Neandertal, bilang isang hiwalay na espesye o bilang isang sub-espesye sa ilalim ng Homo sapiens.[6]
Remove ads
Ebolusyon
| Hominoidea | |
Mga bakulaw ang mga tao; bahagi sila ng superpamilyang Homonoidea.[7] Unang humiwalay ang mga ninuno ng modernong tao mula sa mga gibon (pamilyang Hylobatidae), tapos orangutan (henus Pongo), tapos gorilya (henus Gorilla), at panghuli, sa mga chimpanzee at bonobo (henus Pan).[8][9] Ang panghuling hiwalayang ito ay naganap noong bandang 8–4 milyong taon ang nakaraan, sa huling bahagi ng kapanahunang Mioseno. Sa hiwalayang ito, nabuo ang kromosoma 2 mula sa pagsasama ng dalawang kromosoma, na naging dahilan kung bakit may 23 pares lamang ang mga modernong tao kumpara sa 24 sa ibang mga bakulaw.[10] Matapos nito, dumami ang mga hominin sa maraming espesye at di bababa sa dalawang henus. Gayunpaman, tanging mga tao, bahagi ng henus na Homo, lamang ang natira sa kasalukuyan.[11]
Nagmula ang Homo mula sa mga Australopithecus.[12][13] Bagamat kaunti lamang ang mga posil sa hiwalayang ito, makikita sa mga kalansay ng mga pinakamatatandang posil ng Homo ang mga pagkakapareho sa mga Australopithecus.[14][15] Tinatayang naganap ang hiwalayan ng dalawang henus 4.3–2.6 na milyong taon ang nakaraan batay sa orasang molekular, bagamat may mga ilang iskolar na nagtataya sa hiwalayan noong 1.87 milyong taon ang nakaraan kung tatanggalin ang ilan sa mga naunang posil na pinaniniwalaang namali ng lagay sa Homo.[16][17]
Ang pinakamatandang tala ng Homo ay ang LD-350-1 mula sa Etiopiya na tinatayang nasa 2.8 milyong taon ang tanda. Samantala, ang pinakamatatandang mga espesye na napangalanan ay ang Homo habilis at Homo rudolfensis na tinatayang nabuhay noong bandang 2.3 milyong taon ang nakaraan.[18] Unang lumitaw naman sa mga tala ang Homo erectus bandang 2 milyong taon ang nakaraan, ang unang Homo na nakalabas sa kontinente ng Aprika at kumalat sa Eurasya at ang una na may katawang kahawig ng sa modernong tao.[19] Lumitaw naman ang mga Homo sapiens noing 300,000 taon ang nakaraan mula sa Homo heidelbergensis o Homo rhodesiensis, mga espesye ng Homo erectus na nanatili sa Aprika.[20] Kagaya ng Homo erectus, lumabas ang mga Homo sapiens sa Aprika kalaunan, at unti-unting pinalitan ang populasyon ng mga sinaunang tao sa lugar.[21] Nagsimula maging moderno ang pag-uugali ng mga Homo sapiens bandang 160,000–70,000 taon ang nakaraan o mas maaga.[22] Umusbong ang katangian ito sa gitna ng nagaganap na likas na pagbabago ng klima noong kalagitnaan hanggang sa dulo ng kapanahunang Pleistoseno.[23]
Naganap ang migrasyon palabas ng Aprika sa dalawang bahagi: una noong 130,000–100,000 taon ang nakaraan pahilaga sa Eurasya, at pangalawa noong 70,000–50,000 taon ang nakaraan patimog papunta sa katimugang baybayin ng Asya.[24][25] Narating ng mga Homo sapiens ang mga kontinente ng Australia 65,000 taon ang nakaraan at ang Kaamerikahan noong 15,000 taon ang nakaraan, gayundin sa Madagascar noong bandang 300 KP at sa mga pinakamalalayong kapuluan sa Karagatang Pasipiko tulad ng Nueva Selanda noon lamang taong 1280.[26][27]
Hindi simple ang ebolusyon ng tao dahil sa pagtatalik nila sa ibang mga espesye ng tao. Ayon sa mga pananaliksik na isinagawa sa henoma ng tao, karaniwan ang pagtatalik sa pagitan ng mga malalayong kamag-anak ng mga modernong tao. Tinatayang aabot nang 6% ng DNA ng mga tao sa labas ng sub-Sahara sa kasalukuyan ang nagmula sa mga hene ng mga Neandertal at ibang mga espesye tulad ng mga Denisovan.[28][29]
Pinakamakikita sa mga pagbabagong naganap sa ebolusyon ng tao ay ang kawalan nito ng buhok sa katawan kumpara sa ibang mga bakulaw, gayundin ang paglalakad sa dalawang paa, mas malalaking utak, at ang pagkakapareho halos ng katangian ng magkaibang kasarian kumpara sa ibang mga bakulaw. Kasalukuyan may debate ukol sa kung ano ang relasyon ng mga pagbabagong ito sa isa't isa.[30]
Remove ads
Kasaysayan
Prehistorya
Hanggang noon lamang 12,000 taon ang nakaraan, nangangalap at nangangaso ang mga tao.[31] Nagsimula ang Rebolusyong Neolitiko sa iba't-ibang panig ng mundo nang maimbento ang agrikultura. Sa Kanlurang Asya natagpuan ang mga pinakamatatandang ebidensiya ng agrikultura, habang may mga ebidensiya rin ng hiwalay na pagkaimbento nito sa ibang panig ng mundo, partikular na sa Tsina at Mesoamerika.[32][33][34] Agrikultura ang nakikitang dahilan ng mga iskolar sa pananatili kalaunan ng mga tao sa iisang lugar, na nagbigay-daan kalaunan din sa pagsuporta sa mga malalaking populasyon at pag-usbong ng mga pinakaunang sibilisasyon.[35]
Sinaunang panahon
Naganap ang isang rebolusyong urban noong ika-4 na milenyo BKP kasabay ng pagtatag sa mga lungsod-estado sa Sumer sa Mesopotamia.[36] Sa mga lungsod na ito natagpuan ang mga kuneiporme na tinatayang ginamit simula noong 3000 BKP.[37] Bukod sa Mesopotamia, umusbong din ang mga sibilisasyon ng sinaunang Ehipto at sa Lambak ng Indus.[38] Nakipagkalakalan din kalaunan ang mga ito sa isa't-isa at naimbento ang gulong, araro, at layag.[39] Samantala, sa Kaamerikahan, umusbong ang sibilisasyong Caral-Supe sa ngayo'y Peru noong 3000 BKP, ang pinakamatandang sibilisasyon sa kontinente.[40] Nadebelop rin sa panahong ito ang astronomiya at matematika, na ginamit ng mga taga-Ehipto upang magawa ang Dakilang Piramide ng Giza, na nakatayo pa rin hanggang ngayon.[41] May ebidensiya ng isang napakatinding tagtuyot na naganap 4,200 taon ang nakaraan na tumagal nang isang siglo at nagpabagsak sa maraming mga sibilisasyon sa mundo,[42] bagamat pinalitan din sila ng ibang mga sibilisasyon tulad ng Babilonya sa Mesopotamia at Shang sa Tsina.[43][44] Gayunpaman, bumagsak ang marami sa mga ito noong huling bahagi ng Panahong Bronse bandang 1200 BKP dahil sa mga kadahilanang hindi pa lubos na maipaliwanag ng mga siyentipiko.[45] Ang pangyayaring ito ang nagpasimula sa Panahon ng Bakal sa maraming panig ng mundo na nagpalit sa paggamit sa bronse bilang pangunahing sangkap sa mga kagamitan.[46]
Simula noong ika-5 siglo BKP, nagsimulang itala ng mga tao ang mga pangyayari sa paligid nila.[47] Sa panahong ito din nagsimulang yumabong ang ilan sa mga pinakamaimpluwensiyang sibilisasyon ng sinaunang panahon, ang sinaunang Gresya at Roma sa Europa.[48][49] Samantala, umusbong din ang mga malalaking sibilisasyon sa ibang kontinente, tulad halimbawa ng mga Maya na gumawa ng mga komplikadong kalendaryo,[50] at Aksum, na naging daanan ng mga kalakal mula sa Europa papuntang India at pabalik.[51] Naging batayan naman ng mga sumunod na imperyo sa rehiyon ang Imperyong Achaemenid sa Kanlurang Asya dahil sa kanilang sentralisadong pamamahala,[52] at narating naman ng Imperyong Gupta sa India at Han sa Tsina ang kinokonsiderang ginintuang panahon sa kani-kanilang lugar.[53][54]
Gitnang Kapanahunan
Markado ang Gitnang Kapanahunan sa Europa bilang ang panahon mula sa pagbagsak ng Kanlurang Imperyong Romano noong 476 KP hanggang sa pagbagsak ng Silangang Imperyong Romano noong 1453.[55] Sa panahong ito, kontrolado ng Simbahang Katolika ang halos lahat ng aspeto ng pamumuhay at edukasyon sa naturang kontinente. Samantala, lumaganap naman ang Islam sa Gitnang Silangan na humantong kalaunan sa isang ginintuang panahon sa rehiyon.[56] Ang magkaibang paniniwalang ito ang naging dahilan upang magtunggali ang dalawang relihiyon sa isang serye ng mga digmaan upang makontrol ang Banal na Lupain, na itinuturing na sagrado ng parehong relihiyon.[57]
Sa kabilang panig ng mundo naman, umusbong ang mga kulturang Mississippi sa Hilagang Amerika.[58] Sinakop ng Imperyong Mongol ang napakalaking bahagi ng Asya noong 1200s.[59] Sa Aprika, narating ng Imperyong Mali ang kanilang tugatog,[60] habang naging isang prominenteng estado sa Karagatang Pasipiko ang Imperyong Tonga.[61] Naging makapangyarihan naman ang mga Aztec sa Mesoamerika at mga Inca sa Andes.[62]
Modernong panahon
Hinahati ng mga iskolar ang modernong panahon sa dalawang bahagi: maaga at huli. Itinuturing na nagsimula ang maagang modernong panahon sa pagbagsak ng Silangang Imperyong Romano at ang pagsisimula ng Imperyong Ottoman.[63] Samantala, nagsimula naman ang panahong Edo sa Hapon,[64] ang dinastiyang Qing sa Tsina,[65] at ang Imperyong Mughal sa India.[66] Naganap naman sa Europa ang Renasimiyento at ang Panahon ng Pagtuklas.[67][68] Nagsimulang maglakbay ang mga Europeo sa iba't-ibang panig ng mundo, simula sa kolonisasyon ng Kaamerikahan at ang Palitang Kolumbiyano.[69][70] Ang paglawak ng mga nasasakupang teritoryo ng mga Europeo ang naging simula ng palitan ng mga alipin sa magkabilang panig ng Karagatang Atlantiko at ang henosidyo sa mga katutubong Amerikano sa kontinente.[71][72] Sa panahon ding ito nagsimula ang Rebolusyong Makaagham, na nagpaabante sa mga larangan ng agham kabilang na ang matematika, mekanika, astronomiya, at pisyolohiya.[73]
Ang Una at Ikalawang Digmaang Pandaigdig noong ika-20 siglo.
Samantala, nagsimula naman ang huling modernong panahon noong 1800 sa pagsisimula ng Rebolusyong Industriyal sa Europa. Bilang resulta ng Panahon ng Kaliwanagan, naganap ang maraming rebolusyon sa iba't-ibang panig ng Europa at Kaamerikahan, kagaya ng sa Pransiya at Estados Unidos.[74] Naganap naman sa Europa noong unang bahagi ng siglo ang mga digmaang Napoleoniko.[75] Nawala sa kontrol ng Espanya ang halos lahat ng kanilang teritoryo sa Kaamerikahan sa isang serye ng mga magkakaugnay na rebolusyon sa kontinente.[76] Samantala, nag-agawan naman ng teritoryo ang mga Europeo sa kontinente ng Aprika gayundin sa Oseaniya.[77][78] Bago matapos ang siglo, narating ng Imperyong Britaniko ang kanilang tugatog sa nasasakupang teritoryo, ang pinakamalaki sa kasaysayan.[79]
Sa sumunod na siglo, nasira ang balanse ng kapangyarihan sa Europa na nagresulta sa Unang Digmaang Pandaigdig noong 1914, ang pinakamadugong digmaan noong panahong yon. Dahil sa tindi ng digmaan, sinubukang ayusin ng Kasunduan sa Versailles ang kapangyarihan sa mundo at itinatag ang Liga ng mga Bansa.[80] Gayunpaman, hindi nito napigilan ang unti-unting pag-angat ng awtoritarismo, partikular na sa Italya, Alemanya, at Hapon. Dahil dito at sa pagbagsak ng ekonomiya sa maraming bansa noong dekada 1930s, naganap ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, isang napakalawak na digmaan na pinaglabanan ng halos lahat ng mga bansa sa mundo noong panahong yon at nagresulta sa pinakamadugong digmaan sa tala ng kasaysayan. Matapos ng digmaan, binuo ang Mga Nagkakaisang Bansa bilang pamalit sa Liga ng mga Bansa. Samantala, bumagsak ang maraming imperyo dahil sa digmaan, na nagbigay-daan naman sa dekolonisasyon at ang pag-angat ng Estados Unidos at Unyong Sobyetiko bilang mga pinakamakapangyarihang bansa.[81]
Ang sigalot ng dalawang makapangyarihang bansa ang nagpasimula sa Digmaang Malamig, ang panahon kung saan ginamit ng dalawang bansa ang mga digmaan sa iba't-ibang panig ng mundo bilang digmaan ng impluwensiya, kagaya sa tangway ng Korea at Biyetnam. Nagparamihan ang dalawa ng mga sandatang nukleyar bilang paghahanda sa inaasahang Ikatlong Digmaang Pandaigdig;[82] bagamat may mga muntikang pangyayari, hindi ito nauwi sa naturang digmaan. Samantala, nagkarera din sila sa kalawakan: naipadala ng Unyong Sobyetiko ang pinakaunang satelayt, Vostok 1, at ang pinakaunang tao, Yuri Gagarin, sa kalawakan. Gayunpaman, humupa ito kalaunan nang naipadala ng Estados Unidos ang mga pinakaunang tao sa Buwan sa misyong Apollo 11 na kinabilangan nina Neil Armstrong, Buzz Aldrin, at Michael Collins. Nagtapos ang naturang digmaan sa pagbagsak ng Unyong Sobyetiko noong 1991 sa maraming mga republika.[83] Ang pagkaimbento sa kompyuter, internet, at smartphone ang nagpasimula sa kasalukuyang Panahon ng Impormasyon.[84]
Remove ads
Tirahan at populasyon
.jpg)
Nakadepende sa layo mula sa isang anyong-tubig ang mga sinaunang tirahan ng mga tao, gayundin sa ibang mga likas na yaman kagaya halimbawa ng mga hayop para sa pangangaso at matabang lupa para sa pagsasaka.[88] Gayunpaman, kayang baguhin ng mga modernong tao ang kanilang kapaligiran sa pamamagitan ng teknolohiya, patubig, pagpaplano ng mga lungsod, paggawa sa mga gusali, deporestasyon, at desertipikasyon.[89] Palaging nasa peligro ang mga tirahan ng tao dahil sa mga likas na sakuna kagaya ng bagyo, lindol, o pagguho ng lupa.[90] Madalas na ginagawa ng mga tao ang mga tirahan para sa mga kadahilanan ng depensa, pagpapahinga, pagpapakita ng yaman, pagpapalawak ng makakain, estetika, at pagpapalago ng kaalaman.[91]
Isa ang mga tao sa mga espesyeng kayang mamuhay sa iba't-ibang anyo ng kapaligiran, kahit na isa rin sila sa mga pinakapalaging nasa peligro dahil sa kanilang mahinang kakayahan upang mamuhay sa ilan sa mga pinakadelikadong kapaligiran para sa buhay.[92] Sa kasalukuyan, may taong naninirahan sa walong bioheograpikal na rehiyon ng Daigdig, bagamat limitado lamang ang pananatili nila sa Antartika at kumokonti tuwing taglamig doon. Nakapagtatag ang mga tao sa natitirang pitong rehiyon ng mga bansa, kagaya ng Pilipinas sa rehiyong Indomalaya, Hapon sa rehiyong Paleartiko, Timog Aprika sa rehiyong Aprotropikal, Estados Unidos sa rehiyong Neartiko, Australya sa rehiyong Austrolasya, at Brasil sa rehiyong Neotropikal.
Nakarating ang mga tao simula noong nakaraang siglo sa kailaliman ng dagat gayundin sa labas ng Daigdig. Gayunpaman, nananatiling limitado ang paninirahan at pananatili ng mga tao sa mga ganitong klase ng lugar.[93] Narating din ng mga tao ang Buwan at nakapagpadala na rin sila ng mga sasakyang pangkalawakan patungo sa iba't-ibang bahagi ng Sistemang Solar. Simula noong 2000, tuloy-tuloy na may tao sa Pandaigdigang Estasyong Pangkalawakan (ISS) sa labas ng Daigdig.[94]
Sa pamamagitan ng mga kagamitan at pananamit, nagawa ng mga tao na mamuhay sa iba't-ibang klase ng kapaligiran.[92] Dahil dito, itinuturing ang mga tao bilang mga espesyeng kosmopolitano dahil nakikita sila sa saanmang bahagi ng mundo.[95] Gayunpaman, hindi pantay-pantay ang densidad ng mga tao sa bawat lugar;[92] karamihan sa kanila ay nakatira sa kontinente ng Asya.[96]
Tinatayang nasa 1–15 milyong katao ang naninirahan sa mundo nang matuklasan ang agrikultura noong bandang 10000 BKP.[98] Nasa 50–60 milyong katao ang naninirahan sa pinagsamang Silangan at Kanlurang Imperyong Romano noong ikaapat na siglo KP.[99] Nangalahati ang populasyon ng mga tao dahil sa salot na bubonik na unang naitala noong ikaanim na siglo, at pumatay sa tinatayang 75–200 milyong katao sa Eurasya at Hilagang Aprika pa lamang.[100] Tinatayang umabot nang isang bilyon ang populasyon ng mga tao pagsapit ng 1800, at mabilis na umangat sa mga sumunod siglo: dalawang bilyon noong 1930, tatlong bilyon noong 1960, apat noong 1975, lima noong 1987, anim noong 1999,[101] pito noong 2011, at walo noong 2022.[102] Inabot ng dalawang milyong taon bago umabot ang dami ng tao sa isang bilyon, at tanging 207 taon para umabot sa pito.[103] Tinatayang nasa 60 milyong tonelada ang kabuuang biomasa ng lahat ng mga tao noong 2018, o sampung beses na mas marami kesa sa lahat ng mga hindi domestikadong mamalya.[97]
Noong 2018, tinatayang nasa 4.2 bilyong katao ang nakatira sa mga urbanisadong lugar, o 55% ng kabuuang populasyon, mula sa 751 milyon noong 1950. Nasa 82% ng populasyon ng Hilagang Amerika ang nakatira sa mga urbanisadong lugar, ang pinakamataas sa mga kontinente, na malapit na sinundan ng 81% ng Timog Amerika. Samantala, 90% ng rural na populasyon ng tao ay nakatira sa Asya at Aprika.[104]
Remove ads
Biolohiya
Anatomiya at pisyolohiya
Maituturing na magkapareho halos ang mga pangunahing bahagi ng katawan ng tao kumpara sa ibang mga hayop. Ang ayos ng ngipin nila ay kapareho ng ibang mga miyembro ng orden na Catarrhini na kanilang kinabibilangan. Gayunpaman, mas maliit ang kanilang mga ngipin at mas maiksi ang kanilang ngala-ngala kumpara sa ibang mga primado. Sila lamang ang tanging primado na may kaliitan ang pangil. Siksik ang kanilang ngipin, kung saan agad na napupunan ang mga espasyo sa pagitan ng ngipin lalo na sa mga bata. Unti-unting nawawala sa mga tao ang kanilang bagang-bait, at may ilang tao na wala na'ng ganito pagkapanganak.[105]
Tulad ng mga chimpanzee, may buntot ang mga tao, bagamat hindi na ito malinaw na nakikita sa labas at wala na ring gamit.[106] Meron din silang apendiks, nababanat na balikat, daliring nakakahawak, at hinlalaking naigagalaw sa ibang daliri (opposable thumb).[107] Dahil sa paglalakad nang nakatayo, mala-balires ang kanilang dibdib kumpara sa ibang mga bakulaw na hugis imbudo.[108] Bukod sa laki ng utak at ang paglalakad gamit dalawang paa, nag-iiba ang mga tao mula sa chimpanzee sa kanilang pang-amoy, pandinig, at mga protina sa pangtunaw ng pagkain.[109] Bagamat maikukumpara ang kapal ng buhok ng mga tao sa ibang mga bakulaw, napakaliit lamang ang mga ito at halos di makita.[110] Tinatayang may dalawang milyong glandula ng pawis ang mga tao, na nakakalat sa malaking bahagi ng katawan di tulad ng ibang mga primado na kaunti lamang ang glandula at makikita sa paa at kamay.[111]
Tinatayang nasa 1.71 m (5.6 ft) ang karaniwang tangkad ng taong lalaki na nasa hustong edad, at 1.59 m (5.2 ft) naman sa mga taong babae.[112] Maaari magsimula sa kalagitnaan ng buhay ng tao ang pagpandak, bagamat nagiging normal ito pagsapit ng katandaan.[113] Tumatangkad ang mga tao sa paglipas ng panahon bilang resulta ng maayos na nutrisyon, kalusugan, at pamumuhay.[114] Tinatayang nasa 77 kg (170 lb) ang karaniwang bigat ng taong lalaki at 59 kg (130 lb) naman sa mga taong babae.[115] Nakadepende ang bigat at tangkad sa henetika at kapaligiran kung saan lumaki ang isang tao.[116]
Mas mabilis at mas tumpak maghagis ang mga tao kesa sa ibang mga hayop.[117] Isa rin sila sa mga pinakamagagaling na tumakbo nang malayuan kumpara sa ibang mga hayop, bagamat mabagal sila sa mga maiikling distansiya.[118] Dahil sa matinding pagpapawis at manipis na buhok sa katawan kaya nagagawang maiwasan ng mga tao na mapagod agad dahil sa init.[119] Kumpara sa ibang mga bakulaw, mas malalakas ang puso ng mga tao at mas malaki ang kanilang aorta.[120][121]
Henetika
Tulad ng maraming buhay na nilalang, kabilang ang mga tao sa Eukaryota. Taglay ng bawat somatikong selula nila ang dalawang grupo ng tig-23 kromosoma mula sa tatay at nanay. Samantala, taglay lang ng gameta ang isang grupo ng mga kromosoma na resulta ng pinagsamang pares ng magulang. Sa 23 kromosomang ito, 22 sa mga ito ang autosoma at isang pares ng kromosomang pangkasarian. Tulad ng maraming mamalya, ginagamit ng mga tao ang isang sistema ng pantukoy sa kalalabasang kasarian ng anak, kung saan babae kung XX ang pares ng kromosomang pangkasarian, o lalaki kung XY naman.[122] Nakakaapekto ang namanang hene at kapaligiran ng tao sa magiging hitsurang pisikal nito, gayundin ang pisyolohiya, pag-iisip, at tiyansa na makakuha ng ilang partikular na sakit. Gayunpaman, hindi pa rin lubos na nauunawaan ng mga siyentipiko ang relasyon nito sa katangian ng indibiduwal na tao.[123][124]
Bagamat walang dalawang tao ang siyento porsiyentong magkatulad ng henetika, kahit maging mga kambal na nagmula sa iisang sigoto,[125] aabot pa rin nang 99.5% hanggang 99.9% na magkatulad sa henetika ang bawat dalawang tao.[126] Ibig sabihin, isa sila sa mga hayop na may pinakamagkatulad na henetika sa isa't-isa, lalo na sa mga kapwa bakulaw.[127] Dahil dito, ipinagpapalagay ng mga siyentipiko na may naganap na sobra-sobrang pagkonti ng mga tao noong huling bahagi ng Panahong Pleistoseno bandang 100,000 taon ang nakalipas.[128][129] Patuloy pa rin nakakaapekto ang likas na pagpili sa mga tao, partikular na ang pagpiling direksiyonal, na makikita sa kanilang henoma sa nakalipas na 15,000 taon.[130]
Unang nasekuwensiya ang henoma ng tao noong 2001,[131] at pagsapit ng 2020, daan-daang libong henoma ng tao na ang nasekuwensiya.[132] Noong 2012, kinumpara ng International HapMap Project ang henoma ng 1,184 mula sa 11 populasyon at nakapagtukoy ng 1.6 milyong single-nucleotide polymorphism.[133] Pinakamaraming pribadong baryasyon sa henetika sa mga populasyon sa Aprika. Bagamat nakikita rin sa naturang kontinente ang mga karaniwang baryasyon sa henetika na makikita rin sa ibang mga kontinente, meron ding mga pribadong baryasyon ang ibang mga kontinente lalo na sa Oseaniya at Kaamerikahan.[134] Ayon sa mga pagtatayang ginawa noong 2010, nasa 22,000 hene ang meron sa mga tao.[135] Sa pamamagitan ng pagkumpara sa mitokondriang DNA na tanging ipinapasa lang ng nanay, ipinagpapalagay ng mga henetista na tinatayang namuhay noong 90,000 hanggang 200,000 taon ang nakalipas ang pinakahuling karaniwang ninunong babae ng lahat ng mga buhay na tao ngayon, ang tinatawag na Mitochondrial Eve.[136]
Buhay
Nagaganap ang reproduksiyon ng tao sa loob ng katawan sa pamamagitan ng seksuwal na pagtatalik, bagamat posible rin itong matulungan sa pamamagitan ng teknolohiya. Karaniwang umaabot nang 38 linggo ang pagbubuntis, bagamat maaaring umabot pa nang hanggang 37 araw bago ito iluwal. Madedebelop ang bilig ng tao sa unang walong linggo sa sinapupunan, at pagsapit ng ikasiyam, tinatawag na itong sanggol. Maaaring magsimula nang mas maaga ang panganganak o di kaya'y manganak nang sesaryan kung kailanganin. Sa mga mauunlad na bansa, tipikal na tumitimbang ang mga bagong panganak na sanggol nang 3–4 kg (6.6–8.8 lb) at may laki na 47–53 cm (19–21 in). Gayunpaman, maaaring mas mababa kesa sa mga sukat na ito ang timbang ng mga sanggol na ipinanganak sa mga papaunlad na bansa, na nagpapataas sa mortalidad ng mga sanggol sa mga bansang ito.
Kumpara sa ibang mga espesye, delikado ang panganganak sa mga tao kung saan mas mataas ang tiyansa ng komplikasyon at kamatayan. Mas sakto ang ulo ng sanggol sa bewang kumpara sa ibang mga primado, na nagpapasakit sa panganganak na maaaring umabot nang 24 oras. Ang sitwasyong ito, na tinatawag na problema sa panganganak, ay madalas na iniuugnay sa presyur ng ebolusyon dahil sa paglalakad nang nakatayo at paglaki ng utak, ngunit hindi pa ito lubos na naiintindihan ng mga siyentipiko magpahanggang ngayon. Gumanda ang tiyansa ng maayos na panganganak pagsapit ng ika-20 siglo sa mga mauunlad na bansa sa tulong ng teknolohiya. Gayunpaman, nananatili pa ring delikado sa nanay ang panganganak, kung saan tinatayang 100 beses na mas mataas ang tiyansang mamatay ang babae sa mga papaunlad na bansa dahil dito.
Parehong inaalagaan ng tatay at nanay ang sanggol pagkapanganak, kumpara sa ibang mga primado na nanay madalas ang nag-aalaga. Walang muwang pagkapanganak, lumalaki ang mga tao sa mga susunod na taon hanggang sa ika-15 hanggang ika-17 taon kung saan mararating nila ang pagkahinog ng kanilang seksuwalidad. Madalas na hinahati sa mga yugtong aabot nang tatlo hanggang labindalawa ang buhay ng isang tao. Tipikal na yugto ang mga sumusunod: sanggol, pagkabata, kabaguntauhan, hustong edad, at katandaan. Nakadepende sa kultura ang haba ng bawat yugtong ito ngunit pinakakaraniwan ang yugto kung saan nagaganap ang mabilis na paglaki sa kasagsagan ng kabaguntauhan. Natatapos ang regla sa mga babaeng tao pagsapit nila ng 50 taon banda. Ayon sa hinuhang lola, pinagpapalagay ng mga siyentipiko na mas nagtatagumpay ang reproduksiyon ng mga babaeng tao dahil mas nakakatuon sila sa pangangalaga sa kanilang mga anak, at gayundin sa magiging mga apo nila, kesa manganak pa rin sila sa katandaan.
Nakadepende sa dalawang salik ang haba ng buhay ng isang tao: henetika at pamumuhay. Dahil sa samu't saring dahilan, mas mahaba ang buhay ng mga babae kesa sa mga lalaking tao. Noong 2018, tinatayang nasa 74.9 na taon ang inaasahang buhay ng isang babaeng tao kumpara sa 70.4 na taon sa mga lalaki sa buong mundo. Gayunpaman, nagkakaiba ang haba na ito depende sa lugar, madalas dahil sa gaano kaunlad ito. Halimbawa, sa Hong Kong, nasa 87.6 na taon ang inaasahang buhay ng mga babae doon at 81.8 taon naman sa mga lalaki. Sa kabilang banda, sa Republika ng Gitnang Aprika, 55.0 taon lamang ang inaasahang buhay ng mga babae at 50.6 naman sa mga lalaki. Sa pangkalahatan, tumatanda nang tumatanda ang edad ng populasyon ng mga mauunlad na bansa, kung saan nasa 40 ang karaniwang edad ng mga tao roon. Sa mga papaunlad na bansa naman, nasa 15 hanggang 20 taon lamang ito. Sa bawat limang Europeo, isa sa kanila ay nasa lagpas 60 taon ang edad. Ikumpara ito sa mga Aprikano, kung saan tanging isa sa dalawampung tao roon ang nasa lagpas 60 taon ang edad. Noong 2012, tinatayang nasa 316,600 tao ang may edad na lagpas 100 taon (mga sentenaryo) sa buong mundo.
.jpg)
.jpg)
![Thumb](#/media/Talaksan:Baby_playing_with_yellow_paint._Work_by_Dutch_artist_Peter_Klashorst_entitled_"Experimental".jpg)
.jpg)
Diyeta
Pagkakaibang biolohikal
Remove ads
Sikolohiya
Kultura
Lipunan
Tingnan din
Talababa
Sanggunian
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads