Белая Сарока

Бе́лая Саро́ка^[1] — былая вёска ў Беларусі, каля ракі Прыпяці. Уваходзіла ў склад Вербавіцкага сельсавету Нараўлянскага раёну Гомельскай вобласьці. Знаходзіцца за 43 км на паўднёвы ўсход ад Нароўлі, за 68 км ад чыгуначнай станцыі Ельск (лінія Каленкавічы — Оўруч); на тэрыторыі Палескага радыяцыйна-экалягічнага запаведніка. Палявая дарога злучае вёску з шашой Даўляды — Бабчын.

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Сарока (неадназначнасьць).

Белая Сарока лац. Biełaja Saroka
Першыя згадкі:	1486 год
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гомельская
Раён:	Нараўлянскі
Сельсавет:	Вербавіцкі
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2355
СААТА:	3238804011
Нумарны знак:	3
Геаграфічныя каардынаты:	51°29′25″ пн. ш. 29°54′7″ у. д.
Белая Сарока на мапе Беларусі ± Белая Сарока Белая Сарока

Белая Сарока — даўняе сяло, пазьней мястэчка, зноў сяло ў частцы Палесься^[a], што на самай поўначы гістарычнай Кіеўшчыны.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

У пісьмовых крыніцах Белая Сарока ці не ўпершыню згаданая 14 ліпеня 1486 году, калі кароль польскі і вялікі князь літоўскі Казімер Ягайлавіч перадаў сяло ключніку кіеўскаму Астафію Гарнастаю дзеля выбіраньня пазасталых 40 коп грошаў гаспадарскага доўгу^[3]. На 1514 і 1516 гады маюцца найранейшыя зьвесткі пра Беласароцкую воласьць Кіеўскага павету^[4].

23 лістапада 1522 году кароль Жыгімонт Стары загадаў намесьніку чарнобыльскаму пану Міхайлу Паўшы «подать дворянину Матфею Заморенку человека путнаго въ Чернобыльскомъ повете въ Белойсороце Мартина Зеньковича и зъ землею Крывскою, на которой тотъ человекъ седить»^[5].

У апісаньні Чарнобыльскага замку 1552 года, сярод іншых, названая і Беласароцкая нядзеля^[b] ды патужнікі зь сёлаў, што да яе належалі, – Даўглядцы, Тоўстыя (яны — патужнікі) Лес, Шэпелічы, Масановічы, Кажушкавічы^[c][7].

Напярэдадні падпісаньня акту Люблінскай уніі ўказам караля Жыгімонта Аўгуста ад 6 чэрвеня 1569 году Кіеўскае ваяводзтва (і Беласароцкая воласьць^[d]) было далучана да Кароны Польскай^[9].

Карона Каралеўства Польскага

Герб Боньча паноў Харлінскіх

Беласарока на мапе ВКЛ і сумежных рэгіёнаў. 1613 г.

12-м сакавіка 1574 году пазначана каралеўская «Данина мыта водного Щасному Харлинскому, хорунжому киевскому, в ыменю его власном в селе Белои Сороце в повете Киевскомъ»^[10].

З рэестру Кіеўскай зямлі (ваяводзтва), складзенага 21 чэрвеня 1581 году каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, вынікае, што слабада Беласарока была ўласнасьцю пана Шчаснага Харлінскага, падкаморага кіеўскага. Зь яе 4 агароднікаў выбіралася па 6 грошаў, з тутэйшага сьвятара — 2 флярыны падатку^[11].

26 чэрвеня 1600 году Шчасны Харлінскі запісаў усе свае маёнткі сынам Станіславу, Мікалаю і Рыгору з абавязкам выплаты іхным сёстрам па 3 000 польскіх злотых. Сярод добраў названыя вёска Даўляды з рачным перавозам і сяло Беласарока з млынам па-над Прыпяцю, якія дасталіся Станіславу. 10 жніўня 1624 году, на заяву архімандрыта кіева-пячэрскага Елісея Плетэніцкага і капітулы, складзены судовы дэкрэт аб наезьдзе падданых Станіслава Харлінскага з Даўлядоў і Белай Сарокі на манастырскую Амялянаўшчыну^[12].

Паводле тарыфу падымнага падатку Кіеўскага ваяводзтва, у 1628 годзе з 2 дымоў асадных сялянаў, 1 агародніка і сьвятара ў Белай Сароцы нябожчыка пана Мікалая Стэцкага, цівуна кіеўскага, нашчадкамі якога апекаваўся пан Хведар Станецкі, выплачвалася адпаведна па тры, паўтара і шэсьць злотых^[13].

10 траўня 1682 году, кароль Ян Сабескі, зважаючы на страту Кіева ў войнах з Расеяй, дзеля чаго добры Кіева-Пячэрскага манастыра пазбавіліся гаспадароў, падараваў іх адміністратару Кіеўскай мітраполіі япіскапу львоўскаму і галіцкаму Іосіфу Шумлянскаму. Надалей яны пазначаліся, як прыналежныя манастыру, хіба намінальна. У пераліку сёлаў япіскапа, складзеным у ліпені т. г., названае сяло Белая Сарока з 20 дварамі^[e] і царквой^[14].

Тытул мэтрыкі Беласароцкай Мікалаеўскай царквы 1759 г. Ч. 2. Шлюбы.

Царква, 1759 г.

Мэтрыка Мікалаеўскай царквы 1759 г. Ч. 3. Аб памерлых.

Царква, 1759 г.

16 сакавіка 1706 году япіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ.. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ у арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі япіскапа Атанаса Шаптыцкага^[15].

На 1734 год Беласароцкі ключ, у тым ліку wieś Białosoroka, належаў Кіеўскай мітраполіі^[16].

У матэрыяле Генэральнай візытацыі Брагінскага дэканату 1743 году занатавана, што прыход Сьвята-Мікалаеўскай царквы ў мястэчку Белая Сарока, які ўзначальваў настаяцель а. Кміта (Цімафей?), налічваў усяго^[f] 30 двароў (×6 — каля 180 душ), а верных да споведзі дапушчаных — 139 душ^[17].

Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячэрскай архімандрыі, у тым ліку Беласароцкім ключом, уведзены новы адміністратар архіепіскап Флярыян Грэбніцкі^[18].

У 1754 годзе з 7 двароў (прыкладна 42 жыхароў) мястэчка Białosoroka выплачваліся «do grodu» (Оўруцкага замку) 1 злоты і паўтары грошы, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 4 зл. і 6 гр.^[19].

Ад 1759 году, калі настаяцелем Беласароцкай Мікалаеўскай царквы быў сьвятар Анікій Кмета (Кміта), мэтрычныя кнігі вяліся спраўна, а таму значная іх частка захавалася да нашых дзён.

Габрэйскія перапісы 1778 і 1784 гадоў засьведчылі пражываньне ў Беласароцы адпаведна 4 і 5 плацельшчыкаў пагалоўшчыны (głow), што належалі да Чарнобыльскага кагалу^[20].

14-21 кастрычніка 1780 году возны генэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Беласароцкім ключом, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячэрскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнту возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «znak krzyża świętego położył»^[21].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Партрэт Тэадосія Растоцкага. 1891 г.

Беласарока на мапе Ф. Шубэрта 1826-1840 гг.

Прыход царквы ў Белай Сароцы на 1864 г.

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Беласарока – у межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 годзе ў складзе тэрытарыяльна ўпарадкаванага Рэчыцкага павету Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году Менскай губэрні Расейскай імпэрыі^[22].

З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што сяло Беласарока на той час была ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Тэадосія Растоцкага^[23]. Але ўжо ў 1796 годзе ў мэтрычных кнігах Беласароцкай Сьвята-Мікалаеўскай царквы сяло, іншыя паселішчы ключа і прыхода, названыя прыналежнымі да казённага ведамства. Згодна з мэтрыкамі 1797 — 1802 гг., усе яны сталі ўласнасьцю расейскага генэрала графа (фон) Сакена. У запісе тае ж царквы 1832 г. сказана, што Белай Сарокай, Даўлядамі, Вяпрамі і інш. валодаў граф Арлоў^[24]. У рэвізіі 1834 году уладальнікам добраў названы пан Горват. Празь мястэчка праходзіў гасьцінец зь Міхалкаў у Чарнобыль^[8]. На 10-вярстовай мапе Менскай губэрні Ф. Шубэрта 1826-1840 гадоў у Белай Сароцы пазначаныя 22 двары.

У парэформавы пэрыяд Белая Сарока адміністрацыйна належала да Дзёрнавіцкай воласьці. У сьпісе прыходаў і прычтаў па чатырох благачынных акругах (у межах Рэчыцкага павету) Менскай епархіі на 1876 год у складзе прычту Мікалаеўскай царквы ў Белай Сароцы названыя настаяцель а. Іаан Белякоўскі, в. а. штатнага псаломшчыка Стафан Мігай, пазаштатны псаломшчык Іван Смародзкі^[25]. На 1879 год прыход аб'ядноваў 684 верных мужчынскага і 765 жаночага полу зь сяла Белая Сарока, вёсак Даўляды, Надтачэеўка, Вяпры, Рожава, сяла Дзёрнавічы^[26].

На 1886 год у Белай Сароцы налічваўся 21 двор з 212 жыхарамі, працавалі бровар і 2 смалярні^[27]. Паводле перапісу 1897 году — 39 двароў, існавалі царква, народная вучэльня, хлебазапасны магазын, карчма. На 1909 год у сяле ў 71 двары было 322 жыхарыі^[28].

Найноўшы час

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Белую Сароку занялі войскі Нямецкай імпэрыі. 9 лютага 1918 года, яшчэ да падпісаньня Берасьцейскага міру з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямеччына перадала паўднёвую частку Беларусі Украінскай Народнай Рэспубліцы. У адказ на гэта, 9 сакавіка Другой Устаўной граматай тэрыторыя абвешчана часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Белая Сарока ў складзе Дзёрнавіцкай воласьці Рэчыцкага павету, аднак, апынулася ў часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. З 18 траўня тут дзейнічала «варта Украінскай Дзяржавы» гетмана Паўла Скарападзкага^[29].

1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Белую Сароку вярнулі БССР. У 1930 годзе тут арганізаваны калгас «Пераможца», працавала кузьня. З 20 лютага 1938 года — у Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Другой сусьветнай вайны ў Белай Сароцы налічвалася 64 двары, 215 жыхароў. Акупанты спалілі 36 двароў і загубілі 5 вяскоўцаў. У кастрычніку 1943 году 40 жыхароў вывезьлі на прымусовыя работы ў Нямеччыну. Яшчэ 21 чалавек загінуў на франтах^[30][8].

З 8 студзеня 1954 году Белая Сарока — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 года тут налічвалася 294 жыхары. На 1986 год у Белай Сароцы было 83 двары, 201 жыжар, працавала пачатковая школа. У складзе саўгасу «Прыпяць» (цэнтар — вёска Даўляды). У зьвязку з радыяцыйным забруджваньнем па катастрофе на Чарнобыльскай АЭС усіх жыхароў перасялілі ў чыстыя месцы, пераважна ў вёску Бабоўку^[8].

Насельніцтва

• XIX стагодзьдзе: 1885 год — 212 чал.
• XX стагодзьдзе: 1908 год — 657 чал.; 1959 год — 294 чал.; 1986 год — 201 чал. (усе пераселеныя)^[8]

Забудова

Плян складаецца з трохі выгнутай, амаль мэрыдыянальнай вуліцы, забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі.

Турыстычная інфармацыя

Адметныя мясьціны

Селішча эпохі мэзаліту за 1—1,5 км на паўночны захад ад вёскі.

Страчаная спадчына

• Царква Сьвятога Міколы (XVIII ст.; Сьвяты Пасад)

Заўвагі

1. «Ono Pinsk, Owrucze, Mozyr etc. na Polesiu»^[2]
2. Нядзелі »альбо« чэргі (у складзе кожнай некалькі паселішчаў), на якія падзялялася Чарнобыльская воласьць (званая калі-нікалі паветам), як даводзілася несьці замкавую службу, выконваць работы на карысьць замку. Па нядзелях разьмяркоўваліся і плацёжныя павіннасьці.
3. Яшчэ ў пераліку названы Андрон у Гатчыну (Гатчыпу). П. Г. Кляпацкі^[6] ўважаў, што вядзецца пра патужніка Андрона ў Гажыну. Але Гажын мог належаць хіба да Оўруцкай нядзелі, побач з Антонавічамі, Смалігавічамі, Белым Берагам, а не да Беласароцкай. Магчыма, ў тэксьце публікацыі зьвестка памылкова зрушаная.
4. Насуперак таму, што напісана С. В. Марцэлевым, Белая Сарока ніколі не належала да Мазырскага павету Менскага ваяводзтва.^[8]
5. У гэтай крыніцы па ўсіх паселішчах падаецца неверагодна вялікая колькасьць дароў.
6. Большасьць іх, бясспрэчна, месьцілася ў вёсцы Даўляды.