Францускі рэспубліканскі каляндар

Францускі рэспубліканскі (рэвалюцыйны) каляндар быў уведзены ў Францыі падчас францускай рэвалюцыі дэкрэтам Нацыянальнага канвэнту ад 5 кастрычніка 1793 году, скасаваны Напалеонам з 1 студзеня 1806 году. Каляндар быў распрацаваны адмысловай камісіяй пад кіраўніцтвам Жыльбэра Рома і азначаў парыў з традыцыямі, дэхрысьціянізацыю і «натуральную рэліґію», асацыяваную з прыродай.

Рэспубліканскі каляндар на II год Рэспублікі (1793/1794)

Структура

Першы год рэвалюцыі, 1792, быў абвешчаны пачаткам эры. Эра «ад каляд Хрыстова» і пачатак году зь 1 студзеня касаваліся. Адлік гадоў пачынаўся з 22 верасьня 1792 году, даты скасаваньня каралеўскай улады і абвяшчэньня рэспублікі, якая ў той год супала з днём восеньскага раўнадзенства. Наступныя гады пачыналіся апоўначы таго дня, на які даводзіўся момант восеньскага раўнадзенства (па сярэднім парыскім часе). Год падзяляўся на 12 месяцаў па 30 дзён. Пакінутыя 5 ці 6 дзён году зваліся санкулятыдамі. Кожны дзень году таксама атрымаў адмысловыя назвы. Назвы месяцаў і дзён былі прапанаваныя дэпутатам Канвэнту Фабром д’Эглянтынам і, таксама як у сучасным беларускім календары, былі злучаны з прыроднымі зьявамі. Назвы месяцаў былі сканструяваны з францускіх, лацінскіх і грэцкіх каранёў (напрыклад, «фруктыдор» — «які дорыць плады», ад па-лацінску: fructus «плён» і па-старажытнагрэцку: δῶρον «дарунак», «прэрыяль» — «месяц сенажацяў», ад па-француску: prairie «сенажаць»). Назвы 360 дзён (акрамя санкулятыд) насілі імёны зьяваў прыроды, расьлінаў, жывёл, напрыклад, па-француску: vache «карова», па-француску: rhubarbe «рабарбар», па-француску: carotte «морква». Функцыянальна назвы дзён былі аналяґічныя ранейшым імёнам сьвятых у сьвятцах; у прыватнасьці, бацькам часам рэкамэндавалася зваць дзяцей, якія нарадзіліся ў гэтыя дні, Ваш (Каровай), Карот (Морквай) і т. п., хоць рэальна гэтым рэкамэндацыям вынікалі рэдка, і наогул індывідуальныя назвы дзён, у адрозьненьне ад назваў месяцаў і дзён дэкады (гл. ніжэй), фактычна не ўжываліся.

Замест тыдня была ўведзена дэкада; гэты крок вынікаў агульнай тэндэнцыі рэвалюцыянэраў да пераходу на дзесятковыя адзінкі (тады ж была ўведзена мэтрычная сыстэма мер і дзяленьне прамога куту на 100 град замест 90 градусаў), а таксама спрыяў дэхрысьціянізацыі (нядзелі і, у прыватнасьці, Вялікдзень, Ушэсьце, Сёмуха звычайна траплялі на працоўныя дні). Дням дэкады, па ўзоры францускіх назваў дзён тыдня — lundi, mardi… — былі дадзены «нумарныя» назвы, ад primidi да decadi; decadi лічыўся выходным днём, аналяґічна нядзелі. Месяц складаўся, такім чынам, з трох дэкад.

Рэспубліканскі каляндар быў адноўлены падчас Парыскай камуны і дзейнічаў з 18 сакавіка па 28 траўня 1871 году. Пасьля гэтага зноў быў уведзены грыгарыянскі каляндар.

Высакосныя гады

Чатырохгадовы пэрыяд паўтаранасьці высакосных гадоў атрымаў адмысловае найменьне «франсіяда» (па-француску: Franciade), хоць паводле першапачатковай вэрсіі календара ён павінен быў звацца «алімпіядай» (па-француску: Olympiade). Апошні (высакосны) год франсыды зваўся сэкстыль (па-француску: année sextile), тым самым пазначаючы, што ў ім шэсьць санкулятыд. Слова sextile павінна было выцесьніць састарэлае bissextile (высакосны).

Аднак выразнай сыстэмы вызначэньня высакоснасьці году прапанавана не было. Паводле афіцыйнага вызначэньня, высакосныя гады павінны былі быць разьмеркаваныя такім чынам, каб на даўгаце Парыжа восеньскае раўнадзенства даводзілася на першы дзень месяца вандэм’ер, такім чынам, была б дасягнута ідэальная дакладнасьць календара. Вызначаць то, якія менавіта гады зьяўляюцца высакосныя, павінна была Парыская абсэрваторыя^[1]. Так, высакоснымі сталі 3-і, 7-ы і 11-ы гады, таксама павінны імі былі стаць 15-ы і 20-ы гады (гэта значыць са скокам у пяць гадоў замест чатырох). Аднак, астраномы сапхнуліся з тым, што яны ня могуць прадказаць, на які дзень выпадзе восеньскае раўнадзенства ў аддаленай будучыні (так, раўнадзенства 144 году павінна было супасьці з паўноччу, і было незразумела, да якога з двух дзён яго вынікала аднесьці).

Месяцы

• Восень
  • Вандэм’ер (па-француску: Vendémiaire) (22 верасьня — 21 кастрычніка) — месяц збору вінаграду
  • брумэр (па-француску: Brumaire) (22 кастрычніка — 20 лістапада) — месяц туманоў
  • фрымэр (па-француску: Frimaire) (21 лістапада — 20 сьнежня) — месяц замаразак
• Зіма
  • нівоз (па-француску: Nivôse) (21 сьнежня — 19 студзеня) — месяц сьнегу
  • плювіёз (па-француску: Pluviôse) (20 студзеня — 18 лютага) — месяц дажджу
  • вантоз (па-француску: Ventôse) (19 лютага — 20 сакавіка) — месяц ветру
• Вясна
  • жэрміналь (па-француску: Germinal) (21 сакавіка — 19 красавіка) — месяц прарастаньня
  • флярэаль (па-француску: Floréal) (20 красавіка — 19 траўня) — месяц красаваньня
  • прэрыяль (па-француску: Prairial) (20 траўня — 18 чэрвеня) — месяц сенажацяў
• Лета
  • мэсыдор (па-француску: Messidor) (19 чэрвеня — 18 ліпеня) — месяц жніва
  • тэрмідор (па-француску: Thermidor) (19 ліпеня — 17 жніўня) — месяц сьпякоты
  • фруктыдор (па-француску: Fructidor) (18 жніўня — 16 верасьня) — месяц пладоў

Месяцы таксама суадносіліся са знакамі задыяку.

Дні дэкады

• прыміды (па-француску: Primidi) — 1-ы дзень дэкады
• дўоды (па-француску: Duodi) — 2-і дзень дэкады
• трыды (па-француску: Tridi) — 3-і дзень дэкады
• кварціды (па-француску: Quartidi) — 4-ы дзень дэкады
• кўінтыды (па-француску: Quintidi) — 5-ы дзень дэкады
• сэкстыды (па-француску: Sextidi) — 6-ы дзень дэкады
• сэптыды (па-француску: Septidi) — 7-ы дзень дэкады
• актыды (па-француску: Octidi) — 8-ы дзень дэкады
• наніды (па-француску: Nonidi) — 9-ы дзень дэкады
• дэкады (па-француску: Decadi) — 10-ы дзень дэкады

Грамадзянам прапанавалася самім вызначыць, колькі і якія з гэтых дзён будуць для іх выходнымі. Але для дзяржслужачых усталёўваўся толькі адзін выходны дзень — дэкады.

Санкулятыды

1. Дзень Доблесьці/Дабрадзейнасьць (па-француску: La Fête de la Vertu) — 17 верасьня
2. Дзень Таленту (па-француску: La Fête du Génie) — 18 верасьня
3. Дзень Працы (па-француску: La Fête du Travail) — 19 верасьня
4. Дзень Меркаваньняў (па-француску: La Fête de l'Opinion) — 20 верасьня
5. Дзень Узнагарод (па-француску: La Fête des Récompenses) — 21 верасьня
6. Дзень Рэвалюцыі (па-француску: La Fête de la Révolution) (у высакосныя гады напярэдадні раўнадзенства)

Само слова «санкулятыды» (па-француску: sans-culottides) утворанае ад санкулётаў.

Дні году

Падобна таму, як у рымска-каталіцкім календары шматлікія дні былі прысьвечаныя сьвятым, кожны дзень рэспубліканскага календара быў злучаны з жывёлай (дні, якія сканчаюцца на 5), прыладай працы (на 0), расьлінай ці мінэралам (астатнія дні).

Восень

Вандэм’ер (22 верасьня ~ 21 кастрычніка)	Брумэр (22 кастрычніка ~ 20 лістапада)	Фрымэр (21 лістапада ~ 20 сьнежня)
Raisin (вінаград) Safran (шафран) Châtaigne (каштан пасяўной) Colchique (безвременник) Cheval (конь) Balsamine (бальзаміна) Carotte (моркву) Amarante (амарант) Panais (пастарнак) Cuve (чан, рэзервуар) Pomme de terre (бульба) Immortelle (сухацвет) Potiron (гарбуз звычайны) Réséda (рэзедою) Âne (асёл) Belle de nuit (мирабилис) Citrouille (гарбуз) Sarrasin (грэчка) Tournesol (сланечнік) Pressoir (прэс) Chanvre (каноплі) Pêche (персік) Navet (рэпа) Amaryllis (амарыліс) Bœuf (вол) Aubergine (баклажан) Piment (чырвоны перац) Tomate (тамат) Orge (ячмень) Tonneau (бочка)	Pomme (яблык) Céleri (салера) Poire (груша) Betterave (буракі) Oie (гусь) Héliotrope (геліятроп) Figue (інжыр) Scorsonère (скорцонера) Alisier (рабіна звычайная) Charrue (плуг) Salsifis (козлобородник) Mâcre (чилим) Topinambour (тапінамбур) Endive (эндивий) Dindon (індык) Chervis (цукровы корань) Cresson (жеруху звычайная) Dentelaire (свинчатка) Grenade (гранат) Herse (барана) Bacchante (бакхарыс) Azerole (гішпанскі глог) Garance (марена) Orange (апэльсін) Faisan (фазан) Pistache (фісташкі) Macjonc (чыну клубненосные) Coing (айва) Cormier (рабіна крупноплодная) Rouleau (валік)	Raiponce (рапунцэль) Turneps (турнэпс) Chicorée (цыкорый) Nèfle (мушмула) Cochon (сьвіньня) Mâche (валяр’яніца) Chou-fleur (каляровая капуста) Miel (мёд) Genièvre (ядловец) Pioche (кірка) Cire (воск) Raifort (хрэн) Cèdre (кедр) Sapin (елка) Chevreuil (казуля) Ajonc (утесник) Cyprès (кіпарыс) Lierre (плюшч) Sabine (ядловец казацкі) Hoyau (матыка) Érable sucré (клён цукровы) Bruyère (верас) Roseau (трысьнёг) Oseille (шчаўе) Grillon (цвыркун) Pignon (кедравы арэх) Liège (корак) Truffe (труфель) Olive (аліва) Pelle (рыдлёўка)

Зіма

Нівоз (21 сьнежня ~ 19 студзеня)	Плювіёз (20 студзеня ~ 18 лютага)	Вантоз (19 лютага ~ 20 сакавіка)
Tourbe (торф) Houille (каменны вугаль) Bitume (бітум) Soufre (сера) Chien (сабака) Lave (лава) Terre végétale (глеба) Fumier (гной) Salpêtre (салетра) Fléau (цэп) Granit (граніт) Argile (гліна) Ardoise (асьпідны лупняк) Grès (пяшчанік) Lapin (трусік) Silex (крэмень) Marne (мергель) Pierre à chaux (вапняк) Marbre (мармур) Van (рэшата для павевы) Pierre à plâtre (гіпс) Sel (соль) Fer (жалеза) Cuivre (медзь) Chat (кошка) Étain (волава) Plomb (сьвінец) Zinc (цынк) Mercure (ртуць) Crible (сіта)	Lauréole (волчеягодник лавролистный) Mousse (мох) Fragon (иглица) Perce-neige (пралеска) Taureau (бык) Laurier tin (каліна лавролистная) Amadouvier (трутовик сапраўдны) Mézéréon (волчеягодник звычайны) Peuplier (таполя) Coignée (сякера) Ellébore (морозник) Brocoli (брокалі) Laurier (лаўр) Avelinier (фундук) Vache (карова) Buis (самшыт) Lichen (лішайнік) If (ціс) Pulmonaire (медуніца) Serpette (садовы нож) Thlaspi (ярутка, иберис) Thimelé (волчеягодник) Chiendent (пырнік) Trainasse (гречишник) Lièvre (заяц) Guède (Вайда) Noisetier (ляшчына) Cyclamen (цикламен) Chélidoine (падтыннік) Traîneau (сані)	Tussilage (маці-і-мачаха) Cornouiller (кізіл) Violier (жаўтушнік) Troène (бирючина) Bouc (казёл) Asaret (падалешнік, плеці завільца) Alaterne (крушына вечназялёная) Violette (фіялка) Marceau (вярба казіная) Bêche (рыдлёўку) Narcisse (нарцыс) Orme (вяз) Fumeterre (дымянка) Vélar (гулявник) Chèvre (каза) Épinard (шпінат) Doronic (дороникум) Mouron (курыная слепата) Cerfeuil (кервель) Cordeau (шнур, аборка) Mandragore (мандрагора) Persil (пятрушка) Cochléaria (ложечница) Pâquerette (маргарытка) Thon (тунец) Pissenlit (дзьмухавец) Sylvie (ветраніца дуброўныя) Capillaire (адыянтум Венерын валасоў) Frêne (ясень) Plantoir (сажальный кольк)

Вясна

Жэрміналь (21 сакавіка ~ 19 красавіка)	Флярэаль (20 красавіка ~ 19 траўня)	Прэрыяль (20 траўня ~ 18 чэрвеня)
Primevère (першацвет) Platane (платан) Asperge (спаржа) Tulipe (цюльпан) Poule (курыца) Bette (мангольд) Bouleau (бярозы) Jonquille (нарцыс) Aulne (алешына) Couvoir (інкубатар) Pervenche (барвенак) Charme (граб) Morille (смаржок) Hêtre (мэм) Abeille (пчалы) Laitue (салаты) Mélèze (лістоўніца) Ciguë (вех, балігалоў) Radis (радыска) Ruche (вулей) Gainier (юдаву дрэва) Romaine (рымская салаты) Marronnier (каштан) Roquette (сьвірэпка) Pigeon (голуб) Lilas (бэз) Anémone (ветрагонка) Pensée (анюціны вочкі) Myrtille (чарніца) Greffoir (прывівачны нож)	Rose (ружа) Chêne (дуб) Fougere (папараць) Aubepine (глог) Rossignol (салавей) Ancolie (вадазбор) Muguet (ландыш) Champignon (грыб, шампіньен) Hyacinthe (гіяцынт) Rateau (граблі) Rhubarbe (рабарбар) Sainfoin (эспарцэт) Baton-d’or (жаўтушнік) Chamerops (хамеропс) Ver à soie (шаўкоўнічны чарвяк) Consoude (жывакост) Pimprenelle (крывасмок) Corbeille d’or (алісум жоўты) Arroche (лебяда) Sarcloir (ручны палольнік) Statice (кермек) Fritillaire (рабчык) Bourrache (агурочнік) Valériane (валяр'яна) Carpe (карп) Fusain (брызгліна) Civette (лук скорода) Buglosse (анхуза) Sénevé (гарчыца белая) Houlette (пастухова кій)	Luzerne (люцэрна) Hémérocalle (лилейник) Trèfle (канюшыну) Angélique (дягіль) Canard (гайданка) Mélisse (меліса) Fromental (францускі райграс) Martagon (лілея саранка) Serpolet (чабор паўзучы, чабор) Faux (каса) Fraise (суніца, трускаўка) Bétoine (буквіца) Pois (гарох) Acacia (акацыя) Caille (перапелка) Œillet (гвазьдзік) Sureau (бузіна) Pavot (мак) Tilleul (ліпа) Fourche (вілы) Barbeau (васілек) Camomille (рамонак) Chèvrefeuille (бружмель) Caille-lait (маруна) Tanche (лін) Jasmin (язмін) Verveine (вярбе) Thym (чабор) Pivoine (півоня) Chariot (калесы)

Лета

Мэсыдор (19 чэрвеня ~ 18 ліпеня)	Тэрмідор (19 ліпеня ~ 17 жніўня)	Фруктыдор (18 жніўня ~ 16 верасьня)
Seigle (жыта) Avoine (авес) Oignon (лук) Véronique (вераніка) Mulet (мул) Romarin (размарын) Concombre (агурок) Échalote (лук-шалот) Absinthe (палын горка) Faucille (серп) Coriandre (каляндра) Artichaut (артышок) Girofle (гвазьдзік (рэзкая затаўка)) Lavande (лаванда) Chamois (сарно) Tabac (тытунь) Groseille (парэчка) Gesse (чыну) Cerise (вішня) Parc (загон для скаціны) Menthe (мята) Cumin (кумін) Haricot (фасолю) Orcanete (алканна фарбавальная) Pintade (цацарка) Sauge (шалвея) Ail (часнык) Vesce (гарошак) Blé (пшаніца) Chalémie (шалмей)	Épeautre (вікі) Bouillon blanc (дзіванна звычайны) Melon (дыня) Ivraie (жыціца) Bélier (баран) Prêle (хвошч) Armoise (палын) Carthame (сафлор) Mûre (ажына) Arrosoir (палівачка) Panic (проса) Salicorne (солерос) Abricot (абрыкос) Basilic (базілік) Brebis (авечка) Guimauve (алтэя) Lin (лён) Amande (міндаль) Gentiane (гарычка) Écluse (шлюз) Carline (урочнік) Caprier (каперс) Lentille (сачавіца) Aunée (дзівасіл) Loutre (выдра) Myrte (мірт) Colza (рапс) Lupin (лубін) Coton (бавоўна) Moulin (млын)	Prune (зліву) Millet (проса) Lycoperdon (порхаўка) Escourgeon (ячмень шестирядный) Saumon (ласось) Tubéreuse (тубероза) Sucrion (зімавы ячмень) Apocyn (кутра) Réglisse (саладкакорань) Échelle (усходы) Pastèque (кавун) Fenouil (кроп) Épine vinette (барбарыс) Noix (грэцкі арэх) Truite (стронг) Citron (цытрына) Cardère (варсянка) Nerprun (крушына) Tagette (аксаміткі) Hotte (заплечных кошык) Églantine (шыпшыннік) Noisette (ляснем арэх) Houblon (хмель) Sorgho (сорга) Écrevisse (рак) Bigarade (памяранец) Verge d’or (сумнік) Maïs (кукуруза) Marron (каштан) Panier (кошык)

Новыя адзінкі часу

Цыфэрблат гадзін часоў Францускай рэвалюцыі

Нароўні зь дзесятковымі мерамі даўжыні, аб’ёму і вагі, былі таксама ўведзены дзесятковыя адзінкі часу. Кожны дзень падзяляўся на 10 гадзін, гадзіна на 100 хвілін, а хвіліна на 100 сэкунд. 10 дзён складалі дэкаду.

Дзесятковая адзінка	Працягласьць у стандартных адзінках
Дэкада (па-француску: decade) = 10 дзён	10 дзён
Дзень (па-француску: jour) = 10 гадзін	1 дзень
Гадзіна (па-француску: heure) = 100 хвілін	2 гадзіны 24 хвіліны
Хвіліна (па-француску: minute) = 100 сэкунд	1 хвіліна 26,4 сэкунды
Сэкунда (па-француску: seconde)	0,864 сэкунды

Глядзіце таксама

• Савецкі рэвалюцыйны каляндар
• Дзесятковы час