Plateno

Plateno estas kemia elemento, kiu havas la simbolon Pt kaj la atomnumeron 78. Ĝi estas peza, dratigebla, altvalora grizblanka transirmetalo kaj unu el la ses elementoj de la platena familio. Ĝi estas utiligata en juveloj, elektraj kontaktaĵoj, kataliziloj^[1][2] kaj dentprotezoj. Pro ĝia rezisto al korodo uziĝas en alojoj.

Pd ↑ Pt ↓ Ds Ir ← plateno → Au • Xe 4f14 5d9 6s1 195 Pt 78 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • ↓Perioda tabelo de elementoj↓
kemia elemento
valormetalo • platena grupo
Ĝeneralaj informoj
Nomo (latine), simbolo, numero	plateno (platinum), Pt, 78
CAS-numero	7440-06-4
Loko en perioda tabelo	10-a grupo, 6-a periodo, bloko d
Karakteriza grupo	Transiraj metaloj
abundeco en terkrusto	0,0000005 %
Nombro de naturaj izotopoj	6
Aspekto	metala arĝenta solido
Atomaj ecoj
Relativa atompezo	195.084 amu
Atomradiuso	135 pm
Kovalenta radiuso	136 pm
Radiuso de van der Waals	175 pm
Elektrona konfiguracio	Xe 4f14 5d9 6s1
Elektronoj en ĉiu energia ŝelo	2; 8; 18; 32; 17; 1
Oksidiĝa nombro	+2, +4, +5, +6
Fizikaj ecoj
Materia stato	solida
Kristala strukturo	kuba (vizaĝocentrita)
Denseco	21,45 g/cm3
Malmoleco	3,5 (Mohs-skalo)
Magneta konduto	paramagneta
Degelpunkto	1768,3 °C (2041,45 K)
Bolpunkto	3825 °C (4098,15 K)
Molvolumeno	9,09 · 10−6 m3/mol
Specifa varmokapacito	133 J/(kg · K)
Elektra konduktivo	9,66 · 106 S/m
Elektra rezistivo	105 · 10−9 Ω · m
Termika konduktivo	71,6 W/(m · K)
Diversaj
Elektronegativeco	2.28 (Pauling-skalo)
Joniga energio	870 kJ/mol
Izotopoj
Izotopo Naturapero t1/2 radioaktiveco de disfalo Energio de disfalo MeV Produkto de radioaktiva disfalo 192Pt 0,782 % estas stabila kun 114 neŭtronoj 194Pt 32,967 % estas stabila kun 116 neŭtronoj 195Pt 33,832 % estas stabila kun 117 neŭtronoj 196Pt 25,242 % estas stabila kun 118 neŭtronoj 198Pt 7,163 % estas stabila kun 120 neŭtronoj 190Pt sinteza 6,5 · 1011 a α 3,249 186Os
Se ne estas indikite alie, estas uzitaj unuoj de SI kaj SVP.

Pecoj de plateno

La norma difino de metro estis longtempe bazita sur la distanco inter du markoj sur gravurita stango el iridiplateno (90% plateno kaj 10% iridio) konservita ĉe Buroo Internacia pri Pezoj kaj Mezuroj (BIPM) en Sèvres en Francujo. Hodiaŭ, cilindro el iridiplateno, ankaŭ en la BIPM servas kiel prototipo de kilogramo.^[3]

Pt - plateno

• Simbolo: Pt
• Atomnumero: 78
• Atompezo: 195,09 u
• Kemia serio: transirmetalo
• Bolpunkto: ĉirkaŭ 4010 °C
• Fandpunkto: 1769 °C
• Denso: 21,45 g/cm³

Kombinaĵoj

• Amonia heksafluoro-platenato

Vortformoj

En la Unua Libro (1887), la metalo nomiĝis "platino", kaj tiu formo restis populara ĝis hodiaŭ. En la Fundamento de Esperanto (1905), tiu plej internacia formo estis ŝanĝita al "plateno" pro tendenco rezervi la finaĵon "in" al inseksuloj. Kiam malplifortiĝis tiu tendenco, la vorto "platino" estis ree enkondukita (en PIV), sed nun por nomi certan platan parton de presmaŝino. Kelkaj trovas la uzadon de la vorto "platino" en tiu signifo evitinda.^[4]

Produktado

Anglo American plc estas multnacia minkompanio bazita en Johanesburgo kaj Londono. Ĝi estas la plej granda produktanto de la mondo de plateno, kun proksimume 40 procentoj de produktado.

Kemiaj proprecoj

Plateno havas bonegan korodan reziston. Kruda plateno ne difektitas per oksigeno de aero ĉe norma temperaturo, ĉar formiĝas maldika PtO₂-filmo sur ĝia surfaco, kiu povas esti facile forigita per varmigado al proksimume 400 °C.^[5]

Aplikoj

La plej ofta uzo de plateno estas kiel katalizilo en kemiaj reakcioj, ofte kiel platennigro. Ĝi estis utiligita kiel katalizilo ekde la frua 19-a jarcento, kiam platena pulvoro estis uzita por katalizi la ekbruligo de hidrogeno. Ĝia plej grava apliko estas en aŭtomobiloj kiel katalizilo, kiu permesas la kompletan bruladon de malaltaj koncentriĝoj de nebruligitaj hidrokarbidoj de la ellasilo en karbondioksidon kaj akvovaporon. Plateno ankaŭ forte katalizas la putriĝon de hidrogena peroksido en akvon kaj oksigenon^[6] kaj ĝi estas uzata en fuelpiloj^[7] kiel katalizilo por la redukto de oksigeno.^[8][9]

Ĉar plateno estas inerta, ĝi ofte estas uzita en juvelaĵo, kutime en la formo de 90-95% alojo.^[10] Plateno ankaŭ estas valormetala varo kaj la ISO-valutkodo por ĝiaj stangoj estas XPT.

En la horloĝkreadindustrio, firmaoj kiel ekzemple Vacheron Constantin, Patek Philippe, Rolex, kaj Breitling uzas platenon por produkti limigiteldonajn horloĝkolektojn. Horloĝistoj aprezas la unikajn ecojn de plateno, ĉar ĝi ne makuliĝas aŭ erodiĝas (ĉi-lasta kontraste al oro).^[11]

Ĝia elektra rezistivo varias laŭ temperaturo, pro tio ĝi estas uzata por platenaj rezistaj termometroj kaj ankau por produkti termoparojn, en formo de veldo inter pura plateno kaj rodi-tegita plateno.

Ĉi tiu metalo havas malgrandan dilatkoeficienton de disvastiĝo preskaŭ egala al tiu de vitro kaj estas tial uzata por sigeli elektrodojn en vitro.

La platen-iridia alojo ("iridiita plateno") disponigas materialojn de nekomparebla rigideco, malmoleco kaj kemia rezisto: alojo de 90% plateno kaj 10% estis precipe uzita por formi la unuan norman kilogramon kaj la unuan norman metron de la Breteuil-pavilono en Sèvres (okcidente de Parizo).

Platen-kobaltaj alojoj havas bonegajn magnetajn ecojn. Alojo de 76,7% plateno kaj 23,3% kobalto, laŭ maso, faras ekstreme povuman magneton.