Азэрбайджанскі альфабэт

Азэрбайджа́нскі альфабэ́т (па-азэрбайджанску: Azərbaycan əlifbası) — альфабэт на лацінскай аснове, які выкарыстоўваецца ў Азэрбайджане дзеля пісьма азэрбайджанскай мовай. Ен прыйшоў на замену ранейшым кірыліцы й арабіцы.

Іранскія азэрбайджанцы дагэтуль карыстаюцца арабіцай, аднак пісьмовасьць неўпарадкаваная, і таму існуюць розныя правапісы азэрбайджанскае мовы. У Расеі выкарыстоўваецца кірылічны альфабэт.

Мінуўшчына

Спробы перайсьці з арабскага пісьма на лацінку рабіліся яшчэ ў XIX стагодзьдзі такімі інтэлектуаламі, як Мірзою Фаталі Ахундавам або Мамадам ага Шахтахтынскім. За савецкім часам, у 1926 року, на Першым цюркалягічным кангрэсе ў Баку было прынятае рашэньне пра рэформу азэрбайджанскага правапісу з мэтаю адаліць яго ад азэрбайджанцаў, што пражывалі ў Іране^[1]. У 1929 року быў распрацаваны альфабэт на аснове агульнацюрскага^[1]. У 1939 на загад Сталіна лацінскі альфабэт быў зьменены на кірылічны^[1].

Пасьля распаду СССР і аднаўленьня незалежнасьці Азэрбайджану адным зь першых законаў дзяржавы стаў пераход на лацінскую пісьмовасьць, якая адрозьніваецца ад ужыванай за савецкім часам.

• Стары лацінскі альфабэт, ужываны ў 1929—1939 роках:

  Aa, Bʙ, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Ьь, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, O (літара)o, Ɵɵ, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ƶƶ

• Першы варыянт кірілычнага альфабэту (1939—1958):

  Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Цц, Чч, Ҹҹ, Шш, Ыы, Ээ, Юю, Яя, ʼ (апостраф)

• Спрошчаная вэрсія крілычнага альфабэту (1958—1991):

  Аа, Бб, Вв, Гг, Ғғ, Дд, Ее, Әә, Жж, Зз, Ии, Ыы, Јј, Кк, Ҝҝ, Лл, Мм, Нн, Оо, Өө, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Үү, Фф, Хх, Һһ, Чч, Ҹҹ, Шш, ʼ (апостраф)

• Першы варыянт сучаснага лацінскага альфабэту (1991—1992):

  Aa, Ää, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

• Сучасны варыянт (з 1992):

  Aa, Bb, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg, Ğğ, Hh, Xx, Iı, İi, Jj, Kk, Qq, Ll, Mm, Nn, Oo, Öö, Pp, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Üü, Vv, Yy, Zz

Азэрбайджанскі альфабэт адрозьніваецца ад турэцкага толькі літарамі Әə, Xx і Qq для перадачы гукаў, якія не існуюць у тэрацкай мове. У адрозьненьне ад гістарычнага лацінскага альфабэту, замест Ƣƣ цяпер у азэрбайджанскай пісьмовасьці ўжываецца літара Ğğ (у кірыліцы ёй адпавядала Ғғ); замест Ьь уведзеная бяскропкавая Iı (як у турэцкай мове); замест гістарычнай Ii ўведзеная кропкавая İi (як у турэцкай мове); замест Ƶƶ уведзеная Jj; замест Ɵɵ — Öö; замест Үy — Üü; замест Jj — Yy.

Параўнаньне пісьмовасьцяў

Дзеля параўнаньня прыведзены тэкст гімну Азэрбайджану рознымі альфабэтамі.

З 1991	1958—1991	1933—1939	Да 1922
Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni! Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Minlərlə can qurban oldu, Sinən hərbə meydan oldu! Hüququndan keçən əsgər, Hərə bir qəhrəman oldu! Sən olasan gülüstan, Sənə hər an can qurban! Sənə min bir məhəbbət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməyə, Bayrağını yüksəltməyə Namusunu hifz etməyə, Cümlə gənclər müştaqdır! Şanlı Vətən! Şanlı Vətən! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan!	Азәрбајҹан! Азәрбајҹан! Еј гәһрәман өвладын шанлы Вәтәни! Сәндән өтрү ҹан вермәјә ҹүмлә һазырыз! Сәндән өтрү ган төкмәјә ҹүмлә гадириз! Үчрәнҝли бајрағынла мәсуд јаша! Үчрәнҝли бајрағынла мәсуд јаша! Минләрлә ҹан гурбан олду, Синән һәрбә мејдан олду! Һүгугундан кечән әсҝәр, Һәрә бир гәһрәман олду! Сән оласан ҝүлүстан, Сәнә һәр ан ҹан гурбан! Сәнә мин бир мәһәббәт Синәмдә тутмуш мәкан! Намусуну һифз етмәјә, Бајрағыны јүксәлтмәјә Намусуну һифз етмәјә, Ҹүмлә ҝәнҹләр мүштагдыр! Шанлы Вәтән! Шанлы Вәтән! Азәрбајҹан! Азәрбајҹан! Азәрбајҹан! Азәрбајҹан!	Azərʙajçan! Azərʙajçan! Ej qəhrəman ɵvladьn şanlь Vətəni! Səndən ɵtry çan verməjə çymlə hazьrьz! Səndən ɵtry qan tɵkməjə çymlə qadiriz! Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa! Ycrəngli ʙajraƣьnla məsud jaşa! Minlərlə çan qurʙan oldu, Sinən hərʙə mejdan oldu! Hyququndan kecən əsgər, Hərə ʙir qəhrəman oldu! Sən olasan gylystan, Sənə hər an çan qurʙan! Sənə min ʙir məhəʙʙət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməjə, Bajraƣьnь jyksəltməjə Namusunu hifz etməjə, Çymlə gənçlər myştaqdьr! Şanlь Vətən! Şanlь Vətən! Azərʙajçan! Azərʙajçan! Azərʙajçan! Azərʙajçan!	!آذربایجان! آذربایجان ای قهرمان اولادین شانلی وطنی سندن اوترو جان ورمه‌یه جومله حاضریز سندن اوتروقان توکمه‌یه جومله قادیریز !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا !اوچ رنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا مینلرله جان قوربان اولدو !سینن حربه میدان اولدو حقوقوندان کچن عسکر !هره بیر قهرمان اولدو !سن اولاسان گولوستان !سنه هرآن جان قوربان سنه مین بیر محبت !سینه‌مده توتموش مکان ناموسونو حیفظ اتمه‌یه بایراقینی یوکسلتمه‌یه ناموسونو حیفظ اتمه‌یه جومله گنجلر موشتاقدیر !شانلی وطن! شانلی وطن !آذربایجان! آذربایجان !آذربایجان! آذربایجان

Транслітарацыя

Літары арабскага, лацінскага і кірылічнага альфабэтаў разьмяшчаліся ў рознай пасьлядоўнасьці. У пададзенай табліцы літары прыведзеныя ў парадку, у якім яны ідуць у сучасным азэрбайджанскім альфабэце:

Трансьлітарацыя азэрбайджанскіх літараў

Арабіца	Кірыліца		Лацінка				МФА
Да 1922	1939—1958	1958—1991	1922—1933	1933—1939	1991—1992	З 1992
ا	А а		A a				[ɑ]
ب	Б б		B b	B ʙ	B b		[b]
ج	Ҹ ҹ		C c	Ç ç	C c		[dʒ]
چ	Ч ч		Ç ç	C c	Ç ç		[tʃ]
د	Д д		D d				[d]
ئ	Е е		E e				[e]
أ	Ә ә		Ə ə		Ä ä	Ə ə	[æ]
ف	Ф ф		F f				[f]
گ	Ҝ ҝ		Ƣ ƣ	G g			[ɟ]
غ	Ғ ғ		G g	Ƣ ƣ	Ğ ğ		[ɣ]
ح,‎ ه	Һ һ		H h				[h]
خ	Х х		X x				[x]
ؽ	Ы ы		I̡ ı̡	Ь ь	I ı		[ɯ]
ی	И и		I i		İ i		[ɪ]
ژ	Ж ж		Ƶ ƶ		J j		[ʒ]
ک	К к		Q q	K k			[c], [ç], [k]
ق	Г г		K k	Q q			[ɡ]
ل	Л л		L l				[l]
م	М м		M m				[m]
ن	Н н		N n				[n]
ۇ	О о		O o				[ɔ]
ؤ	Ө ө		Ɵ ɵ		Ö ö		[œ]
پ	П п		P p				[p]
ر	Р р		R r				[r]
ث,‎ س,‎ ص	С с		S s				[s]
ش	Ш ш		З з	Ş ş			[ʃ]
ت,‎ ط	Т т		T t				[t]
و	У у		Y y	U u			[u]
ۆ	Ү ү		U u	Y y	Ü ü		[y]
ۏ	В в		V v				[v]
ی	Й й	Ј ј	J j		Y y		[j]
یا	Я я	ЈА jа	ЈА ја		YA ya		[jɑ]
یئ	Е е1	ЈЕ је	ЈE јe		YE ye		[je]
ائ	Э э1	Е е	E e				[e]
یۇ	Йо йо	ЈО јо	ЈO јo		YO yo		[jɔ]
یو	Ю ю	ЈУ ју	JY jy	ЈU јu	YU yu		[ju]
ذ,‎ ز,‎ ض,‎ ظ	З з		Z z				[z]

1 — у пачатку слова і пасьля галосных

Пэрсыдзка-азэрбайджанскі альфабэт мае таксама літару ڭ, якая першапачаткова азначала гук [ŋ], які пасьля зьліўся з [n]. У старым лацінскім альфабэце ў Азэрбайджане дзеля перадачы гэтага гуку ўжывалася літара Ꞑꞑ, скасаваная ў 1938 року.

Да 1951 року ў кірылічным альфабэце выкарыстоўвалася дадаткова літара Цц, якая перадае гук [ts] у запазычаных словах. Цяпер у азэрбайджанскай мове гэты гук ператвараецца ў [s].

Заўвагі