Радзін

Ра́дзін^[1] — былая вёска ў Беларусі. Уваходзіў у склад Стралічаўскага сельсавету Хвойніцкага раёну Гомельскай вобласьці. Знаходзіцца за 50 км на поўдзень ад места і чыгуначнай станцыі Хвойнікаў, каля аўтамабільнай дарогі Даўляды — Хвойнікі; на тэрыторыі Палескага дзяржаўнага радыяцыйна-экалягічнага запаведніку.

Радзін
трансьліт. Radzin
Дата заснаваньня:	перад 1581 годам
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гомельская
Раён:	Хвойніцкі
Сельсавет:	Стралічаўскі
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 2346
СААТА:	3254848106
Нумарны знак:	3
Геаграфічныя каардынаты:	51°35′1″ пн. ш. 30°4′57″ у. д.
Радзін на мапе Беларусі ± Радзін Радзін

Гісторыя

Карона Каралеўства Польскага

Герб Харугва роду Кмітаў

Найранейшая зь вядомых на сёньня згадка пра вёску ўзыходзіць да другой паловы XVI ст.^[a] З падатковага рэестру Кіеўскай зямлі (ваяводзтва), складзеным 21 чэрвеня 1581 году каралеўскім слугой і паборцам панам Мацеем Язерскім, вынікае, што Радзін належаў да Чарнобыльскага маёнтку смаленскага ваяводы пана Філона Кміты. Зь яго 3 дымоў асадных сялянаў выплачвалася па 15 грошаў ^[3].

Герб Ліс роду Сапегаў

10 траўня 1613 году пані Зофія Кміцянка, жонка Лукаша Сапегі, саступіла Кіева-Пячэрскаму манастыру вёску Радзін, блізкую да прыналежных яму Аравічаў, за частку вёскі Валкоўшчына альбо Дзямідавічы над ракой Славечнай. 20 жніўня 1624 году архімандрыт манастыра Елісей Плетэнецкі з чарняцамі судзіліся з панам Мікалаем Стэцкім, войтам кіеўскім, за наезд яго жарновіцкіх падданых на царкоўны грунт Таўшын^[b] (Tauszyn), зьбіцьцё радзінскага селяніна і ўчыненьне розных гвалтаў^[4]. Згодна з тарыфам падымнага падатку Кіеўскага ваяводзтва 1628 года, з 7 дымоў сяла Радзіна архімандрыта Пятра Магілы і капітулы, ад пана Лукаша Сапегі набытага, скарб мусіў атрымаць па 3 злотыя. У люстрацыі падымнага на 1683 год названая Слабада Радзінская паноў Стэцкіх з двума дымамі^[5]. Згаданы Радзін у рэестры рэвізіі 1686 году палескіх вёсак Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячэрскай архімандрыі пры прыняцьці іх ад пана Журакоўскага, войскага галіцкага^[6].

Леў Кішка, мітрапаліт кіеўскі. Невядомы мастак

Партрэт япіскапа Атанаса Шаптыцкага

16 сакавіка 1706 году епіскап львоўскі і галіцкі Іосіф Шумлянскі за 6 300 злотых перадаў у трохгадовую арэнду братавай удаве Аляксандры Шумлянскай Беласароцкі ключ, у складзе якога і вёска Радзін. 22 жніўня 1707 г. датаваная позва ў суд князя Дамініка Шуйскага і адміністратара Зыгмунта Шукшты па скарзе на іх оўруцкага гродзкага і каптуровага судзьдзі А. Трацьцяка аб спаленьні ў яго вёсцы Радзін сена краснасельскімі падданымі кн. Шуйскага^[7]. 28 днём лістапада 1714 году датаваны кантракт, падпісаны ў Даўлядах паміж мітрапалітам кіеўскім Львом Кішкам і пісарам земскім мазырскім Тэафілам Лянкевічам-Іпагорскім на трохгадовую арэнду Беласароцкага ключа (у тым ліку Радзіна) за 510 бітых талераў. 2 жніўня 1717 году мітрапаліт Леў Кішка аддаў Беласароцкі ключ з Радзінам і Аравічамі ў арэнду на тры гады харунжаму кіеўскаму Казімеру Стэцкаму за сымбалічныя 170 злотых. У выпісцы з гродзкіх кніг Кіеўскага ваяводзтва ад 23 сакавіка 1720 году засьведчана, што калі сяляне кіеўскага харунжага, старосты жытомірскага і ўладзімерскага, палкоўніка Казімера Стэцкага ехалі па дарозе з Баршчоўкі да Радзіна, каля балота Тужар іх сустрэў кіеўскі падчашы Крыштаф Маржэцкі і моцна скалечыў зброяй некалькі чалавек. 12 сакавіка 1728 году пазначаны запіс у кнізе Оўруцкага гродзкага суда аб уводзе ў валоданьне Беласароцкім ключом наміната і адміністратара Кіеўскай мітраполіі епіскапа Атанаса Шаптыцкага^[8].

Партрэт архіепіскапа Флярыяна Грэбніцкага

На 1734 год Радзін у складзе Беласароцкага ключа, як і раней, належаў Кіеўскай мітраполіі^[9]. Згодна зь земскай кнігай Кіеўскага ваяводзтва, 23 студзеня 1747 году ў валоданьне маёнткамі Кіеўскай мітраполіі і Кіева-Пячэрскай архімандрыі, у тым ліку Беласароцкім ключом з Радзінам і Аравічамі, уведзены новы адміністратар архіепіскап Флярыян Грэбніцкі^[10].

Ясон Смагаржэўскі, мітрапаліт кіеўскі

У 1754 годзе з 32 двароў^[c] (×6 — прыкладна 192 жыхары) вёскі Radyn выплачваліся «do grodu» (Оўруцкага замку) 5 злотых, «na milicję» (на вайсковыя патрэбы павету і ваяводзтва) 20 зл.^[11]

Габрэйскія перапісы 1765 і 1778 гадоў засьведчылі пражываньне ў Радзіне адпаведна 3 і 4 плацельшчыкаў пагалоўшчыны (głow), што належалі да Чарнобыльскага кагалу, а ў 1784 годзе — хрысьціяніна, які пагалоўшчыну не плаціў^[12].

14-21 кастрычніка 1780 году возны генэрал ваяводзтва Кіеўскага «i innych» Базыль Валынец увёў у валоданьне маёнткамі, у тым ліку Радзінам у складзе Беласароцкага ключа, новага кіеўскага мітрапаліта і адміністратара Кіева-Пячэрскай архімандрыі Ясона Смагаржэўскага. У канцы дакумэнту возны, ня ўмеючы пісаць, добрасумленна «znak krzyża świętego położył»^[13].

Расейская імпэрыя

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Радзін апынуўся ў межах Рэчыцкай акругі Чарнігаўскага намесьніцтва (губэрні), з 1796 годзе ў складзе тэрытарыяльна ўпарадкаванага Рэчыцкага павету Маларасейскай, а з 29 жніўня 1797 году Менскай губэрні Расейскай імпэрыі^[14]. З крыніцы, заснаванай на матэрыялах рэвізіі 1795 году, вядома, што вёска Радзін была ўласнасьцю Кіеўскай мітраполіі ў асобе яе галавы Феадосія Растоцкага^[15].

Паводле энцыкляпэдыі «Гарады і вёскі Беларусі», у 1834 г. у Радзіне налічвалася 42 двары; належаў ён пану Аляксандру, сыну Ігнацыя, Горвату^[2].

Радзін, Уласы, Кулажын на мапе Ф. Шубэрта. Сярэдзіна XIX ст.

У «Списках населенных мест Минской губернии по уездам, приходам, еврейским обществам со сведениями об их расположении и народонаселении [Дело]: 1857 г.» засьведчана, што 250 жыхароў вёскі Радзін абодвух полаў былі прыхаджанамі Параскевіцкай царквы ў Масанах^[16].

У парэформавы пэрыяд вёска належала да Дзёрнавіцкай воласьці. На 1864 год жыхары Радзіна заставаліся ў прыходзе Масаноўскай царквы. Згадваецца таксама прыпісная Мікалаеўская царква^[17]. У пачатку 1870 года ў Радзіне — 110 мужчынскіх душ зь ліку сялян-уласьнікаў, прыпісаных да аднайменнага сельскага таварыства^[18]. У сьпісе прыходаў і прычтаў Менскай епархіі на 1876 год сярод паселішчаў, прыналежных да прыходу Баршчоўскай Праабражэнскай царквы, названы і Радзін^[d][19]. Так і ў «Описании церквей и приходов Минской епархии» 1879 году^[20]. У 1886 годзе ў вёсцы 30 двароў, 270 жыхароў, царква^[21]. На 1889 год жонка калежскага саветніка Юлія Паўлава Аноева валодала ў Радзіне маёнткам у 3015 дзесяцін угодзьдзяў^[22].

Згодна зь перапісам 1897 году, у вёсцы налічвалася 68 двароў, 457 жыхароў, дзейнічалі капліца і хлебазапасны магазын. Побач – аднайменны фальварак. У пачатку XX ст. зь вёскі Фізінкі (сучасная Нараўляншчына) ў Радзін перасяліліся 15 сем'яў латышоў^[2]. На 1909 год у Радзіне было 96 двароў і 603 жыхары, у Новым Радзіне – 87 двароў, 501 жыхар^[23]. У 1913 (так і ў 1911) годзе маёнткамі ў 100 дзесяцін кожны валодалі ў Новым Радзіне Рыгор і Максім Язерскія^[24].

Найноўшы час

9 лютага 1918 году, яшчэ да падпісаньня Берасьцейскага міру з бальшавіцкай Расеяй (3 сакавіка), Нямецкая імпэрыя перадала паўднёвую частку Беларусі Украінскай Народнай Рэспубліцы. У адказ на гэта, 9 сакавіка Другой Устаўной граматай тэрыторыя абвешчана была часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. Радзін, аднак, апынуўся ў складзе часова створанай 15 чэрвеня Палескай губэрні з цэнтрам у Рэчыцы, з кастрычніка — у Мазыры. Ад 18 траўня тут дзейнічала «варта Украінскай Дзяржавы» гэтмана Паўла Скарападзкага^[25].

1 студзеня 1919, згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі, Рэчыцкі павет увайшоў у склад Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі, але 16 студзеня разам зь іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі быў далучаны да РСФСР. З пачатку 1920 гадоў у Новым Радзіне дзейнічала школа.

Радзін і Пагоннае на мапе гэнштабу РККА Беларусі і Літвы. 1935 г.

Пасьля другога ўзбуйненьня БССР з 8 сьнежня 1926 года Радзін — цэнтар сельсавету ў Камарынскім раёне Рэчыцкай акругі БССР. З 9 чэрвеня 1927 году ў складзе Гомельскай акругі. 30 сьнежня 1927 года сельсавет узбуйнены, у яго склад увайшла тэрыторыя скасаванага Малочкаўскага сельсавету. У 1930 годзе арганізаваныя калгасы імя С. Будзённага ў Старым Радзіне і «Новая праца» ў Новым Радзіне, працавалі 2 кузьні, ваўначоска, ветраны і паравы млыны^[2]. З 20 лютага 1938 года вёска — у складзе Палескай вобласьці з цэнтрам у Мазыры.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны ў Радзіне было 187 двароў, 662 жыхары. У траўні 1943 году акупанты спалілі ўсё паселішча і загубілі 37 жыхароў^[26]. 73 вяскоўцы загінулі на франтах.

З 8 студзеня 1954 году Радзін — у Гомельскай вобласьці. Паводле перапісу 1959 году ў Новым Радзіне было 37, у Старым Радзіне — 409 жыхароў. Цэнтр калгасу «Новае жыцьцё». Працавалі камбінат бытавога абслугоўваньня, лесапільня, млын, сярэдняя школа, клуб, бібліятэка, фельчарска-акушэрскі пункт, адзьдзяленьне сувязі, крама^[2].

Забудова

Плян Радзіна складаецца з доўгай крывалінейнай вуліцы, арыентаванай з паўднёвага ўсходу на паўночны захад і забудаванай з двух бакоў драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу^[27].

Асобы

• Раіса Казлова (нар. 1937) — беларускі мовазнавец, спэцыяліст у галіне беларускага, паўднёва- і заходнеславянскага мовазнаўства. Доктар філялягічных навук, прафэсар.

Заўвагі

1. Не з XIX ст., як пісаў С. В. Марцэлеў^[2].
2. Магчыма, меўся на ўвазе Тужар.
3. Усяго ў вёсцы налічвалася «szesnastka» дыму, «puł szesnastki i chałup dwie», а 1 дым у той час складалі 320 двароў.
4. Раней не адно Радзін, але і Баршчоўка належала да прыходу Масаноўскай Параскевіцкай царквы.