Геранёны

Геранёны^[1] — вёска ў Беларусі, каля ракі Апіты ў басэйне Нёмана. Цэнтар сельсавету Івейскага раёну Гарадзенскай вобласьці. Насельніцтва на 2010 год — 1278 чалавек. Знаходзяцца за 22 км ад Іўя, за 14 км ад чыгуначнай станцыі Гаўя, каля граніцы зь Летувой; на аўтамабільнай дарозе Ашмяны — Ліда.

Геранёны лац. Gieraniony / Hieraniony
Касьцёл Сьвятога Мікалая
Герб Геранёнаў
Першыя згадкі:	1403
Магдэбурскае права:	25 траўня 1792
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Гарадзенская
Раён:	Івейскі
Сельсавет:	Геранёнскі
Насельніцтва:	1278 чал. (2010)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:
Паштовы індэкс:	231345
Нумарны знак:	4
Геаграфічныя каардынаты:	54°6′53″ пн. ш. 25°35′8″ у. д.
Геранёны на мапе Беларусі ± Геранёны Геранёны
Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Геранёны — даўняе магдэбурскае мястэчка гістарычнай Ашмяншчыны (частка Віленшчыны), старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся руіны замка Гаштольдаў, касьцёл Сьвятога Мікалая і прыдарожная каплічка, помнікі архітэктуры XV—XIX стагодзьдзяў.

Назва

Асноўны артыкул: Гера (мужчынскае імя)

Геран або Керан (Geronius, Keranus) — імя германскага паходжаньня^[2][3]. Іменная аснова -гер- (-гар-, -гір-) (імёны ліцьвінаў Гералт, Гермонт, Бутгер; германскія імёны Gerolt, Geromont, Butger) паходзіць ад стараісьляндзкага geirr, стараверхненямецкага gēr 'дзіда'^[4].

Паводле супрацоўніка НАН Беларусі К. Карнелюка тапонім Ґеранёны^[5] паходзіць ад слова «гораноны», што азначае 'нагрэты'. Калісьці ў гэтых мясьцінах так называлі мэтал, нагрэты ў адмысловых печах для апальваньня керамічных вырабаў. Горанам называлі яшчэ й ніжнюю частку кавальскай печы, дзе згарала паліва^[6].

Варыянты назвы ў гістарычных крыніцах: im gebite czu Garenenen (Паведамленьні аб літоўскіх дарогах)^[7]; Geranony (19 красавіка 1437 году, 16 чэрвеня 1471 году, 15 чэрвеня 1474 году^[8][9], 10 студзеня 1521 году^[10]); Gieranony (3 чэрвеня 1510 году^[11] і 1744 год^[12]); Gyeranony (3 ліпеня 1510 году)^[13]; Кгераиноны (1553 год)^[14]; з Кгеранойнъ (1567 год)^[15].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Першы пісьмовы ўпамін пра Геранёны як уладаньне Манівіда датуецца 1403 годам. У 1411 годзе будучы вялікі князь Жыгімонт Кейстутавіч фундаваў у паселішчы першы касьцёл^[a], пазьней тут знаходзілася сядзіба роду Гаштаўтаў (Гаштольдаў). 18 траўня 1537 году ў Геранёнскім касьцёле адбыўся шлюб паміж Станіславам Гаштольдам і Барбарай Радзівіл.

Герб, 1792 г.

Згодна з адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформай 1565—1566 гадоў Геранёны ўвайшлі ў склад Ашмянскага павету Віленскага ваяводзтва. У 1576 годзе ў мястэчку адбыліся некалькі соймаў шляхты і магнатаў, на якіх абмяркоўваліся кандыдатуры на сталец Рэчы Паспалітай. У 1625 годзе адкрыўся шпіталь.

Барбара Радзівіл

У XVII—XVIII стагодзьдзях Геранёны былі цэнтрам староства. Пасаду старосты геранёнскага займалі Мнішкі, Салагубы, Браніцкія^[16]. У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія захопнікі зруйнавалі тутэйшы замак, аднак па сканчэньні ваенных дзеяньняў яго хутка аднавілі, чаму спрыяла ўлучэньне паселішча гетманам Міхалам Пацам у фундуш артылерыі Вялікага Княства Літоўскага і Віленскага арсэналу^[17].

За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1708 годзе ў Геранёнах знаходзілася часовая рэзыдэнцыя караля і вялікага князя Станіслава Ляшчынскага. У першай палове XVIII ст. у мястэчку пэўны час разьмяшчалася рэзыдэнцыя віленскіх піяраў, пры якой дзеяла школа. 25 траўня 1792 году кароль і вялікі князь Станіслаў Аўгуст Панятоўскі надаў Геранёнам Магдэбурскае права^[16] (паводле некаторых зьвестак паселішча атрымала гэтае права яшчэ ў 1630-я) і герб: «у зялёным полі чырвонае сэрца, пранізанае мечам»^[18].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 год) Геранёны апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі. Маскоўская гаспадыня Кацярына II перадала мястэчка свайму фаварыту А. Безбародку, які неўзабаве прадаў яго. У сярэдзіне XIX ст. расейскія ўлады пачалі руйнаваць тутэйшы замак. У 1880-я гады ў Геранёнах было 27 двароў, касьцёл, багадзельня, бровар, карчма. У аднайменным маёнтку існавала багатая калекцыя твораў мастацтва.

За часамі Першай сусьветнай вайны Геранёны занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Геранёны абвяшчаліся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР^[19]. У 1920 годзе Геранёны апынуліся ў складзе Сярэдняй Літвы, у 1922 годзе — у складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, у Ашмянскім павеце Віленскага ваяводзтва.

У 1939 годзе Геранёны ўвайшлі ў БССР, дзе сталі цэнтрам сельсавету. Статус паселішча панізілі да вёскі. На 1996 год у Геранёнах было 478 двароў. У 2000-я гады яны атрымалі афіцыйны статус «аграгарадку».

• Старыя здымкі і графіка мястэчка
• 
  Мапа мястэчка і ваколіцаў, 1809 г.
• 
  Замак і касьцёл. К. Русецкі, 1846 г.
• 
  Касьцёл. С. Янушэвіч, 1846 г.
• 
  Замак Гаштольдаў. Н. Орда, 1875 г.

• 
  Замак. Літаграфія з малюнка Н. Орды, 1880 г.
• 
  Касьцёл. Н. Орда, 1875 г.
• 
  Абмеры касьцёла, 1898 г.
• 
  Касьцёл, каля 1900 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

• XVIII стагодзьдзе: 1792 год — 306 чал.
• XIX стагодзьдзе: 1866 год — 207 чал., зь іх 195 каталікоў і 12 юдэяў^[20]; 1885 год — каля 240 чал.
• XX стагодзьдзе: 1905 год — 316 чал.; 1970 год — 397 чал.; 1993 год — 1291 чал.^[21]; 1996 год — 1,5 тыс. чал.^[22]; 1999 год — 1396 чал.
• XXI стагодзьдзе: 2005 год — 1,5 тыс. чал.; 2010 год — 1278 чал.

Інфраструктура

У Геранёнах працуюць сярэдняя школа і дом культуры.

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

• Замак Гаштольдаў (XV—XVI стагодзьдзі; руіны)
• Капліца прыдарожная (XIX ст.)
• Касьцёл Сьвятога Мікалая (1529)
• Фальварак Корвінаў-Мілеўскіх (XIX ст.)

Страчаная спадчына

• Сядзіба Корвінаў-Мілеўскіх (XIX ст.)
• Царква

Галерэя

• Краявіды Геранёнаў
• 
  Замак Гаштольдаў
• 
  Замак, руіны
• 
  Касьцёл Сьвятога Мікалая
• 
  Касьцёл, з боку апсыды