Гісторыя Нясьвіжу

Нясьвіж — даўняя рэзыдэнцыя магнацкага роду Радзівілаў, магдэбурскае места гістарычнай Наваградчыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага. Да нашага часу тут захаваліся выдатныя помнікі дойлідзтва: палацава-замкавы комплекс Радзівілаў, улучаны ў Сьпіс сусьветнай спадчыны ЮНЭСКО, Фарны касьцёл — першы ў колішняй Рэчы Паспалітай і другі ў Эўропе твор архітэктуры стылю барока, плябанія, Замкавая вежа, Слуцкая брама, меская ратуша, «Дом на Рынку», комплекс кляштару бэнэдыктынак з касьцёлам Сьвятой Яўхіміі і жылы корпус кляштару бэрнардынаў. Сярод тутэйшых славутасьцяў вылучаліся палац Альба, рэнэсансавы калегіюм езуітаў і барокавы комплекс кляштару бэнэдыктынаў з касьцёлам Сьвятога Крыжа, помнікі архітэктуры XVII—XVIII стагодзьдзяў, зруйнаваныя расейскімі ўладамі, а таксама барокавыя комплекс кляштару дамініканаў з касьцёлам Сьвятога Яна, касьцёл Сьвятой Кацярыны пры кляштары бэрнардынаў і капліца Сьвятога Ізыдора, помнікі архітэктуры XVI—XVIII стагодзьдзяў зруйнаваныя савецкімі ўладамі. Большую частку нясьвіскіх збораў Радзівілаў (ювэлірныя вырабы, скульптура, творы малярства, кнігі і інш.) у канцы XVIII — XIX стагодзьдзях разрабавалі і вывезьлі ў Расею, у 1950 годзе савецкія ўлады падаравалі Польшчы абсалютную большасьць партрэтаў (63 адзінкі) зь Нясьвіскай галерэі^[1].

Краявіды места, 1883 г.

Гравюра Т. Макоўскага, 1604 г.

Акварэль Ю. Пешкі, пачатак XIX ст.

Панарама з боку замка, 1882 г.

Агульны выгляд паводле Н. Орды

Вялікае Княства Літоўскае

Касьцёл і кляштар бэрнардынаў

Згодна з сучаснымі энцыкляпэдычнымі даведнікамі^[2][3] першы пісьмовы ўпамін пра Нясьвіж датуецца 1446 годам, калі вялікі князь Казімер перадаў яго Мікалаю Яну Неміровічу. Тым часам традыцыйна адлік гісторыі места вядзецца ад 1223 году^[4][5] — паведамленьня пра князя Юрыя Нясьвіскага, які браў удзел у бітве на Калцы. Магчыма, ягонымі нашчадкамі былі князі нясьвіскія Рыгор і Іван, памянёныя ў 1388 годзе. Аднак факт існаваньня самога паселішча ў гэты час не пацьвярджаецца археалягічнымі зьвесткамі^[6].

Калегіюм езуітаў

З 1492 году Нясьвіжам валодаў род Кішкаў. У 1513 годзе дачка гетмана вялікага Станіслава Кішкі — Ганна — пабралася шлюбам з Янам Радзівілам «Барадатым». У 1533 годзе места канчаткова перайшло ў валоданьне Радзівілаў, якія збудавалі тут драўляны замак.

Альтанка ў Альбе

У XVI стагодзьдзі Нясьвіж быў адным з галоўных цэнтраў Рэфармацыі (кальвінізму) у Вялікім Княстве Літоўскім. Імёны дзеячоў таго часу, што жылі тут, набылі шырокую вядомасьць — Сымон Будны, Лаўрэн Крышкоўскі, Мацей Кавячынскі, Салямон Рысінскі, Даніла Набароўскі і інш. пісьменьнікі, паэты, філёзафы. У 1547 годзе Мікалай Радзівіл «Чорны» атрымаў тытул князя Сьвятой Рымскай імпэрыі, у выніку чаго места стала цэнтрам княства. У 1562 годзе ён заснаваў тут друкарню, у якой выйшлі першыя на тэрыторыі сучаснай Беларусі кнігі на старабеларускай мове.

Летні палацык Кансаляцыя

7 траўня 1583 году ў Нясьвіжы пачалося будаваньне замка, у 1584 годзе тут заснавалі езуіцкі калегіюм, у 1591 годзе — кляштар бэнэдыктынак. У 1593 годзе завяршылася будаваньне касьцёла Божага Цела пры кляштары езуітаў. У 1598 годзе пачаў дзеяць кляштар бэрнардынаў.

Панарама места, 1604 г.

23 красавіка^[2] 1586 году кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў Нясьвіжу Магдэбурскае права і герб «у правай частцы герба, залатога колеру, палова чорнага арла; у левай — дзесяць касых вырубаў — залатога, блакітнага й чырвонага колераў»^[7], а па вяртаньні з вандроўкі ў Сырыю, Палестыну і Эгіпет Мікалай Крыштап Радзівіл «Сіротка» заснаваў Нясьвіскую ардынацыю.

Кляштар на Анёльскай гары

Да канца XVI ст. Радзівілы ператварылі Нясьвіж ў фартэцыю. Места рэарганізавалі паводле заходнеэўрапейскіх прынцыпаў: прастакутны плян з 2 мураванымі брамамі на восі галоўнай вуліцы (пазьней зьявілася яшчэ некалькі брамаў), у цэнтры — прастакутны Рынак з ратушай; места атачалі ўмацаваны вал і роў. За Слуцкай брамай, на супрацьлеглым беразе Вушы ўтварылася прадмесьце Новае Места (у 1626 годзе тут збудавалі езуіцкую капліцу Сьвятога Ізыдора), а ў 1625 годзе на паўночна-заходнім баку ад Старога Места — прадмесьце Казімер.

Камяніца

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Нясьвіжу ліцьвінамі: «…литвин Ивашко Иванов з женою с Роинкою да с сыном с Микулайком да с сестрою з девкою Агафьицею. А сказал, что он родом литвин^[a], католицкие веры из города Несвижа, мещанский сын, а жена де за ним литовка же тово ж города Несвижа» (1631 год)^[10]. У матрыкуле Каралявецкага ўнівэрсытэту пад 1638 годам значыцца Johannes Otteski, Nieswitzio-Littwanus, а пад 1643 годам — Johannes Zelenievieczky, Neszvicensis Litvanus^[11].

У 1625 годзе Нясьвіж зьведаў вялізны мор, што паспрыяла адкрыцьцю тут у 1627 годзе аптэкі, у 1651 годзе мор паўтарыўся. За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) двойчы ў 1654 і 1659 гадох места руйнавалі казакі і маскоўскія войскі, аднак замак здолеў вытрымаць аблогі. У 1672 годзе ў Нясьвіжы заснавалі дамініканскі кляштар. На 1673 год у месьце было 366 дымоў^[2]. У 1681 годзе кароль і вялікі князь Ян Сабескі сваім прывілеем заснаваў Нясьвіскі кірмаш. За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1706 годзе места разрабавалі швэдзкія войскі.

Слуцкая брама, 1863 г.

Адбудова Нясьвіжу вялася ў 1720-я гады, калі вакол муроў узьвялі новыя валы. У 1724 годзе Радзівілы ўтварылі ў замку капэлу, а ў 1740 годзе з ініцыятывы Ф. У. Радзівіл, пачаў дзеяць прыдворны тэатар. У 1740-я гады М. К. Радзівіл «Рыбанька» заклаў мануфактуру шаўковых паясоў (пазьней пераведзеная ў Слуцак), у 1747 годзе — кадэцкі корпус, а ў 1752 годзе — дывановую і суконную мануфактуры. У прадмесьці Альба, дзе з канца XVI ст. знаходзілася замеская рэзыдэнцыя, Радзівілы ўзьвялі мураваны палац «Эрмітаж», іншыя пабудовы, уладкавалі набярэжныя каналаў.

Ратуша, 1820-я гг.

У XVIІІ ст. Нясьвіж быў значным культурным цэнтрам, тут дзеялі кадэцкі корпус для прыватнага войска Радзівілаў і школа флёцкіх афіцэраў (у Альбе), балетная і музычная школы, капэла і тэатар Радзівілаў. У 1750—1791 гадох у месьце працавала друкарня, дзе выдаваліся падручнікі і мастацкія творы на польскай і лацінскай мовах. У 1755 годзе ў парку «Альба» збудавалі летні палац пад назвай «Кансаляцыя».

Фарны касьцёл, 1882 г.

Двойчы ў 1764 і 1768 гадох расейскія войскі акупавалі Нясьвіж у выніку палітычнага супрацьстаяньня Кацярыны II і Караля Станіслава Радзівіла. А ў 1772 годзе расейскія акупанты канфіскавалі гістарычныя і мастацкія каштоўнасьці замка, бібліятэку (10 тыс. кніжак) вывезьлі ў Пецярбург і разьмеркавалі ў Акадэмію навук^[12]. У 1773 годзе з утварэньнем Адукацыйнай камісіі ў Нясьвіжы адкрылася павятовая падакруговая школа. У 1792 годзе расейскія войскі зноў акупавалі места.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Касьцёл Сьвятога Крыжа

У выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793 год) Нясьвіж апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1795 годзе стаў цэнтрам павету Менскай губэрні (з 1796 году пазаштатнае места Слуцкага павету).

Касьцёл і кляштар дамініканаў

У вайну 1812 году места як уладаньне Дамініка Радзівіла, які з аддзелам дзеяў у складзе войскаў Напалеона, занялі царскія войскі. Улады Расейскай імпэрыі канфіскавалі каштоўнасьці замка: калекцыі мэдалёў і манэтаў адправілі ў Харкаўскі ўнівэрсытэт, сакральныя прадметы — у Маскву, іншыя старажытнасьці — у розныя расейскія музэі і зборы^[3]. У 1813 годзе зь сьмерцю Д. Радзівіла спынілася ў мужчынскім пакаленьні тутэйшая галіна роду.

Старая сынагога

У аповесьці 1840 году беларускамоўны селянін, які прыехаў зь Нясьвіжу «ад нашага князя Радзівіла», называе сябе ліцьвінам («ja Lićwin»)^[13]. У гэтай жа аповесьці адзначаецца, што іншыя народы пазнаюць ліцьвінаў паводле іх «сьпеўнай мовы»^[14].

Па здушэньні вызвольнага паўстаньня ў 1835 годзе расейскія ўлады закрылі дамініканскую школу. У 1875 годзе ў яе будынках адкрылася Нясьвіская настаўніцкая сэмінарыя. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, у Нясьвіжы дзеялі 2 касьцёлы, царква, сынагога, 7 юдэйскіх малітоўных дамоў. 21 сьнежня 1906 году адбылася афіцыйнае рэгістрацыя польскага таварыства «Асьвета» ў Нясьвіжы, якое займалася падтрымкай адукацыі на польскай мове; расейскія ўлады зьліквідавалі яго ў 1909 або ў 1910 годзе^[15]. У 1909 годзе ў часе выбараў мясцовага самакіраваньня ў мескую раду трапілі 11 рыма-каталікоў (лічыліся палякамі), 3 праваслаўныя (расейцы) і 1 юдэй^[16]. У 1917 годзе па скасаваньні забароны польскамоўнай асьветы, у Нясьвіжы зьявілася польская сярэдняя школа^[17].

За часамі Першай сусьветнай вайны ў лютым 1918 году Нясьвіж занялі войскі Нямецкай імпэрыі.

Найноўшы час

Замкавая вежа, 1882 г.

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Нясьвіж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. У месьце ўтварылася Беларуская рада, а жыхары Нясьвіжу атрымалі Пасьведчаньні Народнага Сакратарыяту БНР і накіроўвалі ў Народны Сакратарыят скаргі на дзеяньні нямецкіх войскаў^[18]. 1 студзеня 1919 году ў адпаведнасьці з пастановай І зьезду КП (б) Беларусі места ўвайшло ў склад Беларускай ССР^[19]. 14 сакавіка 1919 году выбухнула паўстаньне: жыхары вызвалілі места з-пад савецкай улады; аднак праз 5 дзён бальшавікі здушылі выступленьне, а ягоных арганізатараў расстралялі^[20]. 6 жніўня 1919 году Нясьвіж занялі польскія войскі, у ліпені 1920 году — бальшавікі^[3]. З кастрычніка 1920 году места знаходзілася пад польскай уладай. Згодна з Рыскай мірнай дамовай 1921 году Нясьвіж апынуўся ў складзе міжваеннай Польскай Рэспублікі, дзе стаў цэнтрам павету Наваградзкага ваяводзтва. У гэты час адкрыліся беларуская гімназія, мескі музэй у будынку ратушы, дзе захоўваліся старажытныя пэргамэнтныя дакумэнты, залатыя ключы ад мескіх брамаў і інш. У кастрычніку 1926 году тут адбылася сустрэча маршала Юзэфа Пілсудзкага з буйнымі зямянамі.

Тыповы мяшчанскі дом, 1907 г.

У 1939 годзе Нясьвіж увайшоў у БССР, ад гэтага часу радзівілаўская ардынацыя спыніла сваё існаваньне. У 1940 годзе места стала цэнтрам раёну Баранавіцкай вобласьці. У Другую сусьветную вайну з 28 чэрвеня 1941 да 2—4 ліпеня 1944 году Нясьвіж знаходзіўся пад акупацыяй Трэцяга Райху. У 1944 годзе савецкая ўлада пераўтварыла колішні замак Радзівілаў у санаторыю.

У 1993 годзе ўтварыўся гістарычна-культурны музэй-запаведнік «Нясьвіж», у 1995 годзе адкрыўся Нясьвіскі гістарычна-краязнаўчы музэй. У 1996 годзе адбыўся першы Фэст камэрнай музыкі «Музы Нясьвіжу». У 1997 годзе ў Нясьвіжы прайшло сьвята — Дзень беларускага пісьменства. У 2006—2011 гадох праводзілася рэканструкцыя замка Радзівілаў, якую беларускія архітэктары крытыкуюць за недастатковую навуковасьць і прафэсіяналізм, вынікам чаго стаўся разбуральны характар «рэстаўрацыйных» працаў^[21].

Галерэя

Малюнкі Напалеона Орды

• Места на малюнках Напалеона Орды, 1876 год
• 
  Агульны выгляд
• 
  Агульны выгляд
• 
  Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак
• 
  Анёльская гара

• 
  Замак
• 
  Замак
• 
  Замак
• 
  Замак

Замак Радзівілаў

• Замак у мастацтве
• 
  К. Русецкі, 1844 г.
• 
  Ад помніка Яну Непамуку. К. Русецкі, 1844 г.
• 
  Уязная вежа
• 
  Паводле В. Дмахоўскага
• 
  Паводле В. Дмахоўскага
• 
  1862 г.
• 
  1869 г.
• 
  1867 г.
• 
  1882 г.
• 
  1909 г.

• Замак на старых здымках
• 
  да 1918 г.
• 
  1927 г.
• 
  1927 г.
• 
  1927 г.
• 
  1927 г.
• 
  1927 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Пляны і рысункі

• Пляны і рысункі
• 
  Плян места, 1806 г.
• 
  Купал Фарнага касьцёла, 1586 г.
• 
  Калегіюм езуітаў, 1797 г.
• 
  Калегіюм езуітаў, 1804 г.
• 
  Юдэйская малітоўная школа, 1895 г.

Фарны касьцёл

• Касьцёл Божага Цела (Фара)
• 
  да 1939 г.
• 
  1905 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1931 г.
• 
  1923 г.
• 
  1923 г.
• 
  1927 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Ратуша

• Ратуша
• 
  1894 г.
• 
  1900-я гг.
• 
  да 1918 г.
• 
  1916 г.
• 
  1915 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  1934 г.
• 
  1938 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1934 г.

Рынак

• Рынак
• 
  1912 г.
• 
  1912—1913 гг.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  1915—1917 гг.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Вуліца Віленская

• Віленская вуліца
• 
  1915 г.
• 
  1915 г.
• 
  1917 г.
• 
  1912—1914 гг.
• 
  да 1939 г.

Вуліца Студэнцкая

• Студэнцкая вуліца
• 
  1907 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1939 г.

Вуліца Слуцкая

• Слуцкая вуліца
• 
  да 1934 г.
• 
  1916 г.
• 
  1903 г.
• 
  1916 г.
• 
  1916 г.
• 
  194 г.
• 
  1920 г.
• 
  1929 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  1931 г.
• 
  1937 г.
• 
  да 1934 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  1915—1917 гг.
• 
  1937 г.
• 
  да 1934 г.
• 
  1937 г.
• 
  1912—1914 гг.
• 
  да 1934 г.

Вуліца Бэнэдыктынская або Паненская

• Касьцёл Сьвятой Яўхіміі і кляштар бэнэдыктынак
• 
  1894 г.
• 
  1894 г.
• 
  1894 г.
• 
  да 1918 г.

• 
  1914 г.
• 
  1930 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

• 
  да 1939 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1939 г.

Вуліца Бэрнардынская або Злотніцкая

• Касьцёл Сьвятой Кацярыны і кляштар бэрнардынаў
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  1914 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.

Вуліца Дамініканская

• Касьцёл Сьвятога Яна і кляштар дамініканаў
• 
  1900 г.
• 
  1905 г.
• 
  1906 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1918 г.

• 
  да 1918 г.
• 
  1930 г.
• 
  1926 г.
• 
  да 1918 г.
• 
  да 1915 г.

Школьны Двор

• Школьны Двор. Сынагога
• 
  да 1918 г.
• 
  1920 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  1930 г.

• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Новае Места

• Капліца Сьвятога Ізыдора
• 
  1900 г.
• 
  да 1915 г.
• 
  да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Паркі

• Замкавыя паркі
• 
  Помнік Яну Непамуку, 1904 г.
• 
  Помнік Яну Непамуку, да 1918 г.
• 
  Помнік Яну Непамуку, 1929 г.
• 
  Помнік Яну Непамуку, да 1939 г.
• 
  Помнік Яну Непамуку, да 1939 г.

• 
  Алея, да 1918 г.
• 
  Алея, 1927 г.
• 
  Алея, 1928 г.
• 
  Марысін, каля 1910 г.
• 
  Марысін, да 1939 г.

Іншае

• Нясьвіж на старых здымках
• 
  Агульны выгляд, 1894 г.
• 
  Авіяздымак, 1927 г.
• 
  Агульны выгляд, да 1939 г.
• 
  Беларуская гімназія, да 1925 г.

• 
  Прадмесьце Міхалішкі. Хедар
• 
  Анёльская гара
• 
  Панарама места зь вежы кляштару бэнэдыктынак, 1894 г.
• 
  Капліца Булгарына

• 
  Рог Мірскай і Сьвержанскай. Пажарнае дэпо
• 
  Фальварак Заазер’я
• 
  Замкавая вежа
• 
  Каплічка

Заўвагі

1. Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[8] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[9]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)