Аршанская правінцыя

Аршанская правінцыя — правінцыя Магілёўскай губэрні Расейскае імпэрыі. Створаная на анэксаванай тэрыторыі Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва 22 кастрычніка [ст. ст. 11 кастрычніка] 1772 году пры першым падзелу Рэчы Паспалітай. Скасаваная 2 красавіка [ст. ст. 22 сакавіка] 1777.

Аршанская правінцыя
Оршанская провинция
Агульныя зьвесткі
Краіна	Расейская імпэрыя
Статус	правінцыя Расейскай імпэрыі[d]
Уваходзіць у	Магілёўская губэрня
Адміністрацыйны цэнтар	Ворша
Улучае	Аршанскі павет, Дубровенскі павет, Сеньненскі павет
Найбольшы горад	Ворша
Іншыя буйныя гарады	Бабінавічы, Дуброўна, Копысь, Любавічы, Сянно
Колькасьць населеных пунктаў	23 мястэчкі, 89 сёл, 1922 вёскі
Дата ўтварэньня	20 кастрычніка [ст. ст. 9 кастрычніка] 1772
Дата скасаваньня	2 красакавіка [ст. ст. 22 сакавіка] 1777
ваявода	Калескі саветнік князь Пётар Іванавіч Друцкі-Сакалінскі-Рамейка-Гурка, палкоўнік, Іван Ігнацьевіч Разьдзерышын, падпалкоўнік, Іван Андрэявіч Квасьнікоўскі
Насельніцтва (1774)	205350 падатковага насельніцтва[1]
Плошча	954690[1] дзесяцін= 1042999 га = 10429,99 км²[1] км²
Дадатковыя мультымэдыйныя матэрыялы

Гісторыя

8 чэрвеня [ст. ст. 28 траўня] 1772 году да падпісаньня дагавору Расеяй, Аўстрыяй і Прусіяй з умовамі падзелу Рэчы Паспалітае Кацярына ІІ загадала стварыць Магілёўскую губэрню з Магілёўскай, Аршанскай, Віцебскай, Рагачоўскай правінцый (губэрнскі горад Магілёў) і Пскоўскую губэрню з Пскоўскай, Вялікалуцкай, Дзьвінскай, Полацкай правінцый (губэрнскі горад Апочка) й прызначыла генэрала графа Захара Чарнышова Беларускім генэрал-губэрнатарам, а генэрал-маёра Міхаіла Кахоўскага Магілёўскім губэрнатарам і генэрал-маёра Міхаіла Крэчэтнікава Пскоўскім губэрнатарам.^[2][3] Па прапанове графа Захара Чарнышова Віцебск быў далучаны да Пскоўскай губэрні.^[4] У пачатку жніўня войскі Расеі, Аўстрыі й Прусіі адначасова ўвайшлі на тэрыторыю Рэчы Паспалітай згодна папярэднім дамоўленасьцям ад 19 лютага 1772 году, 16 жніўня [ст. ст. 5 жніўня] 1772 году ў Пецярбургу была падпісана канвэнцыя паміж Расеяй, Прусіяй і Аўстрыяй пра частковы падзел Рэчы Паспалітай. Да Расейскай Імпэрыі адышло Інфлянцкае, большая частка Полацкага (па правым беразе Дзьвіны), амаль усе Віцебскае (па левым беразе Друці й Дняпра), Амсьціслаўскае ваяводзтвы, усходняя частка Рэчыцкага павету Менскага ваяводзтва з гарадамі Амсьціслаў, Віцебск, Ворша, Гомель, Магілёў, Полацак, Прапойск, Рагачоў, Чачэрск.

27 жніўня [ст. ст. 16 жніўня] 1772 году Кацярына ІІ падпісала закон («плакат») пра прызначэньне жыхарам тэрміну для прыняцьця прысягі, пра пастанову слупоў на новых межах, пра збор у скарб з усіх прыбыткаў і пра суды па тамтэйшых правах і звычаях.^[5] Празь месяц Чарнышоў паведамляў пра ўчыненьне ў Беларускіх губэрнях вопісу аб пагалоўным збору падаткаў, аб пераводзе мытні на новую мяжу й пра збор з тавараў пошлін, пра карчмы й гандаль віном і сольлю, пра здачу на арэнду вёсак.^[6]

Аршанская правінцыя ўтворана 20 кастрычніка [ст. ст. 9 кастрычніка] 1772. Правінцыя ўзначальвалася прызначаным Сэнатам па прапанове губэрнатара ваяводам, пры якім дзейнічала правінцыяльная канцылярыя. У штат канцылярыі ўваходзілі 1 асэсар, 2 сакратары, 1 пратакаліст, 1 рэгістратар, 2 канцылярысты, 1 падканцылярыст, 4 капіісты, 1 пераплётчык, 1 кат. Пры правінцыйнай канцылярыі была вайсковая каманда ў складзе 57 чалавек пад камандаваньнем афіцэрам у чыне паручніка.^[7] Правінцыйная канцылярыя мела адміністрацыйныя й паліцэйскія абавязкі: кантроль за выкананьнем казённых інтарэсаў і судовы разбор грамадзянскіх пазоваў, набор рэкрутаў, злоў зладзеяў і разбойнікаў, утрыманьне шляхоў зносінаў, выкананьне правілаў гандлю, санітарны стан гарадоў і мястэчак, проціпажарная бясьпека, ахова здароўя, забароненыя гульні, карчмарства, збор падаткаў (падушных, за вінны продаж, продаж солі, арэндавых грошай) і адпраўка іх у камэральную экспэдыцыю губэрнскай канцылярыі, улік зьвестак пра пасеве і ўраджаі хлеба, цэн на харч і фураж, справы пра ўцёках і пакрывальніцтве прыгонных сялянаў і рэкрутаў, забойстве, гвалце, крадзяжах, цяжбах і спрэчках паміж сялянамі, якія перавышалі 25 руб. пазову, апэляцыі на выракі павятовых камісарскіх судоў.^[8] 25 сьнежня [ст. ст. 14 сьнежня] 1772 ў штат была ўведзена пасада пракурора.^[9]

25 сьнежня [ст. ст. 14 сьнежня] 1772 Аршанскую правінцыю ўлучылі ў Магілёўскую япархію, касьцёлы й кляштары падпарадкавалі Каталіцкай кансысторыі на чале з Біскупам,  а ўніяцкія цэрквы й кляштары Ўніяцкай кансысторыі на чале з Арцыбіскупам. Папскія булы й наказы забаранялася апавяшчаць без дазволу імпэратара.^[10][11] Адначасова вызвалілі на паўгоду жыхароў ад платы падаткаў.^[12] Але ўжо ў красавіку заснавана камісія аб вывучэньні стану зямлі й маёмасьці, дзеля вывучэньня магчымых выплат падаткаў, і прызначаны памеры падаткаў.^[13][14]

19 траўня [ст. ст. 8 траўня] 1773 былі заснаваны губэрнскія й правінцыяльныя Земскія суды.^[15][16] 25 траўня [ст. ст. 14 траўня] 1773 пачалі рэгуляваць гандаль сольлю.^[17]

2 жніўня [ст. ст. 22 ліпеня] 1773 падзялілі правінцыю на Аршанскі, Дубровенскі і Сеньненскі паветы, якія кіраваліся Камісарыятамі.^[18][19]

29 верасьня [ст. ст. 18 верасьня] 1773 году паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай быў падпісаны рускім амбасадарам і чальцамі соймавай камісіі трактат «пра аднаўленьне міру паміж абедзьвюма дзяржавамі й пра далучэньне да Расеі некаторых ад Рэчы Паспалітай зямель». Па гэтым трактаце, паміж Расеяй і Рэччу Паспалітай усталёўваліся мір, згода і сяброўства на падставах Варшаўскага трактата 1768 году. Дзеля поўнага спыненьня ўсіх памежных спрэчак паміж дзьвюма дзяржавамі. Рэч Паспалітая саступала Расеі вядомую прастору сваёй зямлі. Расея адмаўлялася ў будучыні ад усіх праў і дамаганьняў на якую ні будзь вобласьць Рэчы Паспалітай, абавязвалася надаць рыма-каталікам абодвух абрадаў у адышоўшых да яе абласьцях поўную волю ў веры й недатыкальнасьць маёмасьці, гарантавала Рэчы Паспалітай захаваньне ў моцы ўсіх тых канстытуцый вольнага рэспубліканскага й незалежнага кіраваньня. У асобным акце, прынятым 26 сакавіка [ст. ст. 15 сакавіка] 1775 году, Расея гарантавала Рэчы Паспалітай захаваньне кардынальных правоў. 22 красавіка [ст. ст. 11 красавіка] 1775 году гэты акт і дагавор пра падзел атрымалі фармальную санкцыю па пасяджэньні сойма ў Варшаве.^[20][21][22]

26 кастрычніка [ст. ст. 15 кастрычніка] 1775 дазволілі гандляваць прыгоннымі сялянамі ва ўсіх губэрнях, пры ўмове выплаты падаткаў.^[23]

Правінцыя й пасада ваяводы былі скасаваны, а правінцыйныя канцылярыі зачынены ў 1777 годзе ў адпаведнасьці з Устанаўленьнямі для кіраваньня губэрняў Усерасейскай імпэрыі.^[24][25]

Адміністрацыйны падзел

На тэрыторыі Аршанскай правінцыі разьмяшчаліся 6 старостваў (самыя вялікія зь іх Бабінавіцкае і Цялускае), магнацкія ўладаньні — Дубровенскае графства, Копыскае графства, Любавіцкае графства, Старасельскае графства, Талачынскае графства. 3 1773 году падзялялася на паветы Аршанскі, Дубровенскі і Сеньненскі ў якія ўваходзілі 89 сёл, 1922 вёскі, 23 мястэчкі, 45 манастыроў.

Маёнткі буйных уладальнікаў канфіскаваныя пасьля анэксіі: ^[26]

• Міхала Агінскага,(Гетман вялікі літоўскі), мястэчка Круглае з 22 вёскамі й сяло Паўловічы з 12 вёскамі – 2862 чалавекі.
• Антонія Паца, (Пісар вялікі літоўскі), мястэчка Галоўчын з 27 вёскамі да мястэчкам Княжыцы з 39 вёскамі – 7676 чалавек.
• Князя Кароля Радзівілла, (ваявода віленскі), мястэчка Раманаў з 34 вёскамі й мястэчка Копысь з 50 вёскамі – 7805 чалавек.
• Аляксандра Сапегі, (ваявода полоцкі), мястэчкі Дуброўна й Ляды з 407 вёскамі – 18602 чалавекі.^[a]
• Князёў Любецкіх мястэчка Любавічы з 86 вёскамі – 3882 чалавекі.
• Леонарда Пацея, (Стражнік вялікі літоўскі), мястэчка Астроўна з 116 вёскамі – 3979 чалавек.^[b]
• Юзэфа Агінскага, (староста дарсуноўскі), мястэчка Лёзна з 16 вёскам й мястэчка Рудня з 37 вёскамі – 2211 чалавек.
• Ігнація Агінскага, (каштэлян віленскі) і Мацея Агінскага, (староста мярецкі), мястэчка Мікулін з 37 вёскамі – 2140 чалавек.

Ваяводы

• 1773 — Калескі саветнік, Князь Пётар Іванавіч Друцкі-Сакалінскі-Рамейка-Гурка.^[27][c]
• 1775 — Палкоўнік, Іван Ігнацьевіч Разьдзерышын.^[30]
• 1777 — Падпалкоўнік, Іван Андрэявіч Квасьнікоўскі.^[31]

Заўвагі

1. Паводле ўказу ад 2 жніўня 1773 году, вернуты назад.
2. Паводле ўказу ад 15 кастрычніка 1773 г. году, вернуты назад.
3. Друцкія-Сакалінскія — смаленскі княскі род з 29 верасьня 1654 году у Масковіі. Князь Ільля Андрэявіч у 1725 годзе ажаніўся з дачкой палкоўніка Рамейка-Гурка й злучыў прозьвішчы. Яго сын Пётар з 1766 году працаваў у Смаленскай памежнай з Віцебскім ваяводствам камісіі.^[28][29]