Berun

Beruna elementu kimiko bat da, Pb ikurra (Plumbum, latinezko izena) eta 82 zenbaki atomikoa dituena^[1].

Beruna
82 Talioa ← Beruna → Bismutoa
82 Pb                                                                                                                                                                                                                                           Taula periodikoa
Ezaugarri orokorrak
Izena, ikurra, zenbakia	Beruna, Pb, 82
Serie kimikoa	metal txiroak
Taldea, periodoa, orbitala	14, 6, p
Masa atomikoa	207,2(1) g/mol
Konfigurazio elektronikoa	[Xe] 4f14 5d10 6s2 6p2
Elektroiak orbitaleko	2, 8, 18, 32, 18, 4
Propietate fisikoak
Egoera	solidoa
Dentsitatea	(0 °C, 101,325 kPa) 11340 g/L
Urtze-puntua	600,61 K (327,46 °C, 621,43 °F)
Irakite-puntua	2.022 K (1.749 °C, 3.180 °F)
Urtze-entalpia	4,77 kJ·mol−1
Irakite-entalpia	179,5 kJ·mol−1
Bero espezifikoa	(25 °C) 26,650 J·mol−1·K−1
Lurrun-presioa P/Pa 1 10 100 1 k 10 k 100 k T/K 978 1.088 1.229 1.412 1.660 2.027
Propietate atomikoak
Kristal-egitura	kubikoa, aurpegietan zentratua
Oxidazio-zenbakia(k)	4, 2 (oxido anfoterikoa)
Elektronegatibotasuna	12,33 (Paulingen eskala)
Ionizazio-potentziala	1.a: 715,6 kJ/mol 2.a: 1.450,5 kJ/mol 3.a: 3.081,5 kJ/mol
Erradio atomikoa (batezbestekoa)	180 pm
Erradio atomikoa (kalkulatua)	154 pm
Erradio kobalentea	147 pm
Van der Waalsen erradioa	202 pm
Datu gehiago
Eroankortasun termikoa	(300 K) 35,3
Soinuaren abiadura	1.190 m/s
Isotopo egonkorrenak
Berunaren isotopoak iso UN Sd-P D DE (MeV) DP 204Pb %1,4 >1,4x1017 u α 2,186 200Hg 205Pb Sintetikoa 1,53x107 u ε 0,051 205Tl 206Pb %24,1 Pb egonkorra da 124 neutroirekin 207Pb %22,1 Pb egonkorra da 125 neutroirekin 208Pb %52,4 Pb egonkorra da 126 neutroirekin 210Pb aztarnak 22,3 u α 3,792 206Hg β-β- 0,064 210Bi

Ezaugarri nagusiak

Metal txiro bigun, astun, toxiko eta xaflakorra da. Beruna zuri urdinxka da moztu berritan, baina gris leun kolorea hartzeraino ugertzen da airearekin kontaktuan. Eraikuntzan, baterietan, jaurtigaietan, pisuetan, soldaduran eta metal-nahastura galdagarrietan erabiltzen da. Elementu egonkorren arteko zenbaki atomikorik altuena dauka, nahiz eta hurrengo elementuak, bismutoak alegia, erdibizitza hain luzea edukirik (unibertsoaren bizitza baino luzeagoa), hura ere egonkortzat hartzen den. Zilarbiziak bezala, beruna ehun bigunetan eta hezurretan metatzen den neurotoxina bortitza da. Oso urtze-puntu baxua du (327.5 °C).

Erauzketa

Beruna lortzeko galena erabiltzen da hasierako material gisa, lehenik eta behin birrinduz eta xehatuz aberasteko, eta zaborra eta beste elementu batzuk bananduz.

Honi, urgarri siliziko eta basikoak gehitzen zaizkio, eta txigorketa egiten da 800 °Cko tenperatura baino handiagoa izanik, eta horrela berun monoxido bihurtzen da.

${\displaystyle {\ce {2 PbS + 3 O2 -> 2 PbO + 2 SO2}}}$

PbOren erredukzioa lortzeko, labe garai batean koke ikatza sartzen da, eta honek erregai gisa funtzionatzen du, baita erreduktore gisa ere. Haizebideetatik intsuflaturiko airea kokea karbono monoxido bihurtzen du, eta honek berun (II) oxidoa metalera erreduzitzen du:

${\displaystyle {\ce {2 C + O2 -> 2 CO}}}$

${\displaystyle {\ce {PbO + CO -> CO2 + Pb}}}$

Metal urtua eta zaborra arragoan erortzen dira, non dentsitatearen arabera banantzen diren. Horrela lorturiko berunari, obrako beruna deritzo, eta hainbat lohitasun ditu (kobrea, eztainua…), eta fintze elektrolitikoa ezartzen zaio.

Erabilerak

Beruna kopuru handietan bateriak ekoizteko erabiltzen da, baita kable elektrikoen estalduran ere. Karbonato basikoa aplikatuz, agente atmosferikoei oso erresistente bihurtzen da, eta honegatik tutu sanitarioetan, tangetan eta lurpeko kableen estalduran erabiltzen da. Lehen berunezko konposatu batzuk, tetraetil beruna etsenplurako batzuk gehitzen zitzaizkion gasolinari errendimendua handitzeko, baina osasunarentzat oso kaltegarria zenez debekatu egin zen.

Erradiazio nuklear eta X izpien babes gisa erabiltzen da, baita metal-nahastura asko egiteko (soldatzeko metala, inprentako metala…). Berunaren oxidoak margo babesgarri gisa erabili ohi dira, baina bere toxikotasuna dela eta barne-espazioetan erabiltzeari utzi zaio.

Toxikotasuna

Berunak biologikoki garrantzitsuak diren beste metal batzuk imitatzen ditu, hala nola zinka, kaltzioa eta burdina, eta kofaktore gisa lehiatzen da bakoitzaren erreakzio entzimatiko askotan. Adibidez, berunak kalmodulinaren kaltzio-lotura modu lehiakorrean inhibitzen duela frogatu da, neurotransmisorea askatzea eragotziz. Antzeko inhibizio lehiakorra erakusten du NMDA hartzailean eta C proteina kinasan, garuneko formazio mikrobaskularra eta funtzioamendua kaltetzen dituena, baita hesi hematoentzefalikoa aldatzen duena ere. Berunak nerbio-sistemari ere eragiten dio, dopaminaren sintesiaren erregulazioa kaltetuz eta azetilkolinaren askapena blokeatuz. Hala ere, eragite-mekanismo nagusia azido delta-aminolebunoliko deshidratasa entzima inhibituz gertatzen da, hemoaren biosintesian funtsezkoa den entzima, hemoglobinaren oinarrizko kofaktorea dena^[2].